nghệ thuật then của dân tộc Nùng

nghệ thuật then của dân tộc tày nùng
I. Đặc điểm chung
Tày - Nùng là hai dân tộc có chung nguồn gốc lịch sử, đặc điểm sinh hoạt
văn hoá tín ngỡng gần gũi, thời gian chung sống lâu dài. Trong đời sống văn hoá
tinh thần của hai dân tộc này, Then, Tào, Bụt có vị trí quan trọng đặc biệt. Then
là loại hình nghệ thuật, sinh hoạt văn hoá tín ngỡng nổi bật nhất, phổ biến nhất và
không thể thiếu trong các lễ nghi gia đình, xã hội và các nghi lễ chu kỳ đời ngời
của dân tộc Tày-Nùng ở Việt Bắc, đặc biệt ở 5 tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn,
Tuyên Quang. Then có nhiều tên gọi khác nhau nh Pựt, Bựt, Vửt, Giàng nh ng
tên gọi Then vẫn là phổ biến nhất.
1. Về khái niệm
Then còn nhiều điều còn tranh cãi song đa số mọi ngời thống nhất quan
niệm chung, Then là tiên (sliên), là con trời. Then giữ mối liên hệ trần gian với
Ngọc Hoàng và Long Vơng. Khi làm Then, đại diện cho ngời trời giúp ngời trần
gian, mong sự tốt lành, điều thiện cứu giúp. Ngời Tày - Nùng quan niệm thế giới
tâm linh Then là một thế giới đa thần trong đó có thần mặt đất, trên trời, và dới
đất. Ngời sống trên trời có quyền uy hơn cả, là thần ngọc hoàng. Thần linh trên
trời chi phối đời sống muôn loài ở dới đất. Có thể ban bình yên hay bất hạnh. Ngời
ta tin Then giữ vai trò quan trọng trung gian giữa thế giới thần linh và con ngời.
Then có thể giao tiếp với thần linh, truyền nguyện vọng của con ngời với thần linh
và thông qua Then, thần linh giúp con ngời thực hiện nguyện vọng đó. Mỗi khi
thực hiện cuộc hành trình từ mặt đất lên trời, Then và đội quân dùng lời hát, tiếng
đàn diênt ả cuộchành trình của mình. Cuộc hành trình phải vợt qua nhiều cửa ải
khó khăn nh: cửa thổ công, cửa thành hoàng, cửa táo quân, cửa tổ tiên, cửa pháp s,
cửa tớng, đờng ve sầu, cửa ô khuông, ô khắc, vợt biển Then đem đến cho con ng -
ời niềm tin. Nó đáp ứng nhu cầu tinh thần của con ngời cho dù đó là niềm tin hão
huyền, phi lý, song nó vẫn cứu cánh cho cuộc sống và là hạt nhân của mọi quan hệ
với sự tồn tại cân bằng và ổn định của xã hội, cộng đồng, cá nhân.
1
Then còn là thầy thuốc chữa bệnh, ngời nghệ sĩ dân gian của bản làng. Then
đem đến liều thuốc tinh thần, thực hiện hành động tín ngỡng cụ thể giải toả tâm lý

ngời bệnh. Với t cách ngời nghệ sĩ, Then đợc nhiều ngời mến mộ, là ngời giỏi thơ
văn, biết đàn, hát, biết múa các điệu múa, điệu dân vũ của dân tộc. Buổi lễ Then
không khí linh thiêng, huyễn hoặc cuốn hút ngời nghe, ngời xem bằng nghệ thuật
của mình. Ngời làm Then là một nhạc sĩ, một nhạc công, vừa đánh đàn, vừa hát,
đôi khi kiêm xóc nhạc, vũ công biểu diễn trớc đám đông.
2. Nguồn gỗc của Then
Qua các giai thoại ở Cao Bằng có thể biết Then có từ rất lâu, vào khoảng thế
kỷ XVI-XVII khi Mạc Kính Cung lên chiếm cứ đất Cao Bằng đánh lại nhà Lê
(1598-1625). Có nhiều giai thoại về Then khác nhau nhng thống nhất trên 5 tỉnh
của ViệtBắc thì Then có nguồn gốc ở Cao Bằng.
Lời ca có nhiều chi tiết nhất quán, phổ biến trong Then là đi sứ (pây sử)
khảm hải (vợt biển), bắt phu phen Những đoạn lập cầu hào quang nói về việc
đúc đồng, đúc gang rèn sắt để bắc cầu, thấu quang thấu nạn kể về việc quân
Then dùng súng ống săn hơu nai. Nhiều chỗ nói quân Then đợc tổ chức thành đội,
có câu nói việc đốt hoả tiễn thăng thiên dùng làm pháo lệnh/ Đoạn miêu tả chợ
Tam Quang mua bán nhộn nhịp đông vui Cho thấy Then xuất hiện trong xã hội
có tôn ti trật tự, có phân chia đẳng cấp rõ rết, phân công lao động, nghề thủ công
phát triển.
II. Các hình thức sinh hoạt Then
Then có nhiều hình thức sinh hoạt phong phú và tuỳ vào phong tục tập quán
của từng vùng mà có mức độ khác nhau. Có những loại Then phổ biến sau:
1. Then cầu mong
Lễ cầu an:
Ngời Tày - Nùng thờng tổ chức lễ này vào tháng giêng hàng năm. Ngời ta
đón ông bà Then về nhà lễ để cầu an bình. Lễ cầu an còn là ngày hội tụ xóm làng,
vui xuân. Đây là loại Then vui, hát về tình ca, sử ca. Thờng thì ngời ta mời các ông
2
bà Then có giọng hát hay, biết nhiều làn điệu đàn giỏi về làm lễ trong ngày này để
mọi ngời cùng thởng thức.
Lễ giải hạn:

Lễ này đợc tổ chức vào bất kỳ ngày nào dịp nào trong năm. Bởi cứ khi thấy
có điều không lành, ngời ta thờng mời Then về cúng để cầu mong sự may mắn, an
bình, tai qua nạn khỏi/
Lễ cầu bjoóc, cầu va hay còn gọi là cầu tự.
Ngời Tày - Nùng ví con cái là bông hoa. Do vậy, những đôi vợ chồng mới
cới hay không có con đều mời Then về làm lễ câu bjoóc, cầu va Họ hy vọng
Then hoặc mo hoặc sliên sẽ hát cầu xin với Hoa VơngThánh Mẫu vốn là nữ thần
trong coi về tình yêu, hạnh phúc, con cái của thiên hạ. Ngời Tày-Nùng cho rằng bà
là bà mụ của những đứa trẻ, do vậy bà có quyền ban phát hoa vàng hoa bạc cho ai
là tuỳ. Mặt khác, bà còn có thể ban pháu sức khoẻ cho bọn trẻ
Lễ câu mùa, cầu đảo, diệt trùng.
Đây là lễ mang tính chất cộng đồng làng bản. Thờng đợc tổ chức vào ngày
đầu xuân tại nơi thờ thổ công, miếu thần hoặc trên thửa ruộng của làng. Ngời ta
mời ông Then, bà Then có nơi mời thầy mo thầy tạo về làm lễ với mục đích cầu
mùa. Lễ này ngoài những đoạn hát mang tính nghi lễ, ông bà Then còn hát về
những đoạn năm tháng, lịch, kinh nghiệm làm ăn của từng tháng trong năm. Ngày
này còn là ngày tụ hội làng bản vui xuân, chúc mừng năm mới vui vẻ sau một năm
làm việc mệt nhọc.
2. Loại Then chữa bệnh
Trớc đây, dân tộc Tày - Nùng cũng nh các dân tộc khác đều cho rằng ngời
ốm, chết do nhiều nguyên nhân. Nhiều ngời ốm do không hiểu nguyên nhân sinh
bệnh nên họ cho rằng do thần linh ma quỷ làm hại. Có thể hồn bị xúc phạm bỏ đi
hay do sợ hãi quá cũng hốt hoảng bỏ đi. Khi đó, nếu muốn biết ngời ốm bị sao,
ngời ta phải nhờ đến Then giải quyết có khả năng thơng lợng với thần linh dùng
sức mạnh trấn áp quỷ thần có khả năng sai khiến âm binh đi tìm hồn về nhập vào
xác. Then chữa bệnh bằng sức truyền cảm âm nhạc, thơ ca, phần nào làm trọng
chức năng an ủi, dỗ dành nỗi đau của ngời bệnh, làm cho mọi ngời thấy tâm hồn
3
thanh thản hơn sau buổi làm Then. Đây là phơng pháp chữa bệnh bằng tinh thần
của ngời Tày - Nùng xa.

3. Loại Then tống tiễn.
Những gia đình có ngời chết hoặc đứa trẻ xấu số, sau khi chôn cất xong,
chọn đợc ngày lành, ngời Tày - Nùng thờng đón Then về làm lễ tiễn hồn ngời chết
đi khỏi nhà để không quấy rối những ngời còn đang sống.
4. Loại Then vui mừng, chúc tụng, ca ngợi.
Thòng những nhà giàu xa kia khi có việc mừng thờng hày mời Then đến
đàn, hát vui, chúc tụng ca ngợi. Những cuộc làm Then này phải theo trình tự nh
các đám cúng lễ. Lời ca phần lớn ứng tác cho phù hợp với yêu cầu của hoàn cảnh.
Tuy nhiên, cũng có một số bài mẫu, đối tợng giao tiếp chủ yếu là ngời chức không
phải là thần linh.
5. Loại Then trung lễ, đại lễ cấp sắc (lẩu Then, lẩu vửt )
Những ngời làm Then thờng 3-5 năm phải làm lễ cấp sắc một lần gọi là đại
lễ. Nhng cũng có Then vì hoàn cảnh kinh tế khó khăn, không có khả năng làm lễ
đúng kỳ hạn thì phải làm lễ trung để khất. Ngời Tày Nùng gọi là trung lễ là Hất
lẩu khao mạ, chỉ mời một ngời Then đến làm giúp và chỉ cần chút hơng hoa quả
thết đãi binh mã và tổ s đồng thời xin khất với ngọc hoàng đến kỳ sau sẽ làm đại
lễ.
Đại lễ của nhà Then là lễ đem lễ vật gồm hơng, hoa, trà rợu vàng bạc châu
báu gạo thịt bánh trái tiến dâng lên Ngọc hoàng thợng đế để thỉnh cầu nhà vua ban
cấp cho Then. Mỗi lần lẩu Then là một lần Then lên chức. Then nào lo làm lẩu
Then nhiều lần thì chức tớc càng cao tang thên uy tín với quần chúng có quyền
hạn oai phong giải quyết nhiều việc cứu nhân độ thế.
Trong Then có chức tớc quyền hạn đợc phân chia theo từng cấp độkhác
nhau và rõ ràng. Lẩu Then là một lễ quan trọng. Chức tớc Then đợc đánh dấu bằng
tua trên mũ của các ông bà Then. Số tua cao nhất có thể lên tới 15. Khi không còn
làm Then nữa một số nơi làm lẩu Then nhng với mục đích tạ ơn.
4
6. Then - loại hình âm nhạc
Then là một loại hình diễn xớng dân gian đợc tổ chức chủ yếu trong nhà, th-
ờng là vào đên khuya thanh vắng. Do đó, âm nhạc trong Then là loại nhạc êm dịu,

ấm cúng, nhẹ nhàng và tâm tình. Phạm vi sân khấu của nó là một chiếc chiếu gồm
một ngời đàn hát và ngời xóc nhạc vừa đủ cho ngừơi nghe và xem trong khuôn
khổ một gia đình (ngoại trừ các cuộc đại lễ Then và Then ngoài trời).
Âm nhạc trong Then đợc diễn tả biểu hiện nội dung văn học có cốt truyện
dài ngắn khác nhau. Vì thế, cấu trúc âm nhạc khác với các loại dân ca ta thờng
gặp. Dân ca thờng là khúc hát trọn vẹn đợc nhắc đi nhắc lại nhiều lần với lời ca
khác nhau. Nhng hát Then lời ca nhiều khi đợc nhắc đi nhắc lại trên một làn điệu
nhng không có kết thúc trọn vẹn mà liên tục cho đến hết bài bản nội dung của một
buổi Then. Cũng do quy định nội dung chặt chẽ của văn học nên âm nhạc trong
Then khá phong phú về giai điệu và chặt chẽ về tiết tấu nhịp điệu bởi nó luôn đợc
đi đôi với nhịp điệu của tiếng đàn và bộ xóc nhạc.
Nhạc điệu trong Then ở từng địa phơng có sự tiếp thu các làn điệu dân ca
nhng lợn, phong sl, hát ru có những đạo trong Then đ ợc dùng nguyên một loại l-
ợn nh lợn cọi ở Then Tuyen Quang, lợn Then hoặc lợn nàng hai ở Then Cao
Bằng Tuy nhiên, Then ở mỗi địa ph ơng, mỗi tỉnh khác nhau đều có những màu
sắc âm nhạc khác nhau. Đặc điểm này tạo cho âm nhạc trong Then có sự giàu có
về mằu sắc khúc thức và tiết tấu âm nhạc.
Âm nhạc trong Then có sự giao lu với loại âm nhạc khác nh chất giai điệu
và phong cách diễn xớng của thầy mo, trong một số chơng đoạn nhng có phần tiếp
thu và cải biến phù hợp từng nội dung văn học cũng nh tính chất của Then nhẹ
nhàng, ấm cúng và sinh động hơn. Then đợc hình thành và phát triển trong dân
gian nhng thờng phát triển theo kiểu nối nghề nối nghiệp, theo kiểu cha truyền con
nối, hoặc có số mệnh phải theo Then thì cũng phải theo học thầy thành thạo một
thời gian dài mới đứng ra làm Then độc lập. Cách thức này đã biến Then trở thành
một loại hình âm nhạc dân gian mang trình độ cao, chuyên nghiệp có tay nghề đạt
tới trình độ cao về nghệ thuật.
5