Nghiên cứu ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn quận bình tân, TP hồ chí minh

MỤC LỤC
Trang

HÀ NỘI - 2014.................................................................................................. 1
HÀ NỘI - 2014.................................................................................................. 2
LỜI CAM ĐOAN...................................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN........................................................................................................................... ii
DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................................... vii
DANH MỤC CÁC HÌNH .................................................................................................... viii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................... ix
MỞ ĐẦU................................................................................................................................... 1
Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ................................................................................................ 3
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................................. 3
Ý nghĩa khoa học: ..................................................................................................................... 3
Ý nghĩa thực tiễn: ...................................................................................................................... 3
CHƢƠNG 1 .............................................................................................................................. 4
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.............................................................................. 4
1. Đơ thị hóa và q trình phát triển của đô thị ....................................................................... 4
1.1 Đô thị ................................................................................................................................... 4
1.1.1 Khái niệm ......................................................................................................................... 4
1.1.2 Phân loại đô thị ................................................................................................................ 5
1.1.3 Vai trị của đơ thị trong q trình phát triển kinh tế- xã hội .......................................... 7
1.2 Đơ thị hóa ............................................................................................................................ 7
1.2.1 Khái niệm ......................................................................................................................... 7
1.2.2. Các vấn đề cơ bản của đơ thị hóa .................................................................................. 8
1.2.2.1 Đặc trƣng của đơ thị hóa .............................................................................................. 8
1.2.2.2 Sự phát triển của đơ thị hóa.......................................................................................... 8
1.2.2.3 Các chỉ tiêu xác định mức độ đô thị hóa ..................................................................... 9
1.2.3 Các nhân tố ảnh hƣởng đến quá trình đơ thị hóa ......................................................... 10

iii

1.2.4 Vai trị của đơ thị hóa .................................................................................................... 11
1.2.5. Q trình đơ thị hóa trên thế giới và Việt Nam .......................................................... 11
1.2.5.1 Trên thế giới ................................................................................................................ 11
1.2.5.2 Đơ thị hóa ở Việt Nam ............................................................................................... 15
1.2.5.3 Đơ thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh ...................................................................... 17
1.3 Tác động của quá trình đơ thị hóa.................................................................................... 20
1.3.1 Tác động của q trình đơ thị hóa đối với việc sử dụng đất nơng nghiệp ................. 20
1.3.2 Tác động của q trình đơ thị hóa đối với xã hội và mơi trƣờng................................ 23
1.3.2.1Những mặt tích cực ..................................................................................................... 23
1.3.2.2 Tiêu cực ....................................................................................................................... 25
Chƣơng 2: ................................................................................................................................ 29
ĐỐI TƢỢNG, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN NGHIÊN
CỨU......................................................................................................................................... 29
2.1. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................................... 29
2.2 Đối tƣợng nghiên cứu ....................................................................................................... 29
2.3 Nội dung nghiên cứu ........................................................................................................ 29
2.4 Phƣơng pháp nghiên cứu.................................................................................................. 29
2.4.1 Phƣơng pháp thu thập số liệu........................................................................................ 29
2.4.1.1 Phƣơng pháp chọn điểm nghiên cứu......................................................................... 29
2.4.1.2. Phƣơng pháp thu thập và tổng hợp thông tin từ tài liệu thứ cấp............................. 30
2.4.1.3. Phƣơng pháp điều tra xã hội học .............................................................................. 30
2.4.1.4 Phƣơng pháp tổng hợp, phân tích và dự báo ............................................................ 31
2.4.1.5 Phƣơng pháp chuyên gia ............................................................................................ 31
2.4.1.6 Phƣơng pháp xử lý số liệu.......................................................................................... 31
2.5 Đặc điểm địa bàn quận Bình Tân, Tp. Hồ Chí Minh ..................................................... 31
2.5.1 Điều kiện tự nhiên.......................................................................................................... 31
2.5.2 Các nguồn tài nguyên .................................................................................................... 34
2.5.2.1. Tài nguyên đất ........................................................................................................... 34

2.5.2.2. Tài nguyên nƣớc ........................................................................................................ 34

iv


2.5.2.3 Tài nguyên nhân văn .................................................................................................. 35
2.5.3 Điều kiện kinh tế - xã hội .............................................................................................. 35
Chƣơng 3: ................................................................................................................................ 38
KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................................................... 38
3.1 Thực trạng q trình đơ thị hóa tại quận Bình Tân......................................................... 38
3.1.1 Biến động dân số trong q trình đơ thị hóa ................................................................ 38
3.1.1.1 Sự gia tăng dân số ....................................................................................................... 38
3.1.1.2 Dân cƣ tập trung đông ................................................................................................ 40
3.1.1.2 Tăng sức hút dân nhập cƣ .......................................................................................... 41
3.1.2 Biến động đất đai trong q trình đơ thị hố................................................................ 43
3.1.2.1 Tăng sức ép lên đất nông nghiệp đô thị .................................................................... 43
3.1.2.2 Chuyển dịch cơ cấu cây trồng vật nuôi ..................................................................... 46
3.1.2.3 Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ........................................................................................ 47
3.2 Ảnh hƣởng của q trình đơ thị hóa đến các hộ gia đình trên địa bàn quận Bình Tân 49
3.2.1 Ảnh hƣởng của q trình đơ thị hóa đến phần đất nông nghiệp của hộ điều tra ....... 49
3.2.2 Ảnh hƣởng của q trình đơ thị hóa đến việc làm của các hộ điều tra ...................... 50
3.2.3 Ảnh hƣởng của q trình đơ thị hóa đến thu nhập của các hộ điều tra ...................... 53
3.2.4 Ảnh hƣởng của quá trình đơ thị hóa đến đời sống của các hộ điều tra ...................... 54
3.2.4.1 Về quy mô hộ.............................................................................................................. 54
3.2.4.2 Về điều kiện vật chất .................................................................................................. 55
3.2.4.3 Các dịch vụ xã hội ...................................................................................................... 57
3.2.4.4 Vấn đề tệ nạn xã hội ................................................................................................... 59
3.2.5 Tác động của đơ thị hóa đến mơi trƣờng ..................................................................... 60
3.2.6 Đánh giá chung .............................................................................................................. 62
3.2.6.1 Tác động tích cực........................................................................................................ 62

3.2.6.2 Tác động tiêu cực........................................................................................................ 63
3.3 Định hƣớng một số giải pháp sử dụng đất nông nghiệp hiệu quả trong q trình đơ thị
hóa ............................................................................................................................................ 64

v


3.3.1 Định hƣớng sử dụng đất nông nghiệp trong quá trình đơ thị hóa quận Bình Tân đến
năm 2020 ................................................................................................................................. 64
3.3.2 Các giải pháp cụ thể....................................................................................................... 69
3.3.2.1 Phát triển kinh tế ......................................................................................................... 69
3.3.2.2 Tạo việc làm, nâng cao chất lƣợng cuộc sống .......................................................... 70
3.3.2.3 Phát triển mạng lƣới giao thông................................................................................. 71
3.3.2.4 Cải tạo môi trƣờng, cảnh quan đô thị ........................................................................ 72
3.3.2.5 Phát triển đô thị bền vững .......................................................................................... 72
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ............................................................................................... 75
Kết luận.................................................................................................................................... 75
Kiến nghị ................................................................................................................................. 77
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................................... 78
Phụ lục 1: Bảng câu hỏi khảo sát các hộ dân ........................................................................ 80
Phụ lục 2: Danh mục các cơng trình, dự án quận Bình Tân lấy vào đất lúa kế hoạch 2015
.................................................................................................................................................. 88
Phụ lục 3: Danh mục các cơng trình, dự án quận Bình Tân lấy vào đất lúa kế hoạch 2016 –
2020.......................................................................................................................................... 90
LÝ LỊCH CÁ NHÂN ............................................................................................................. 93

vi


DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang
Bảng 1.1: Bảng tỉ lệ dân số thành thị ở một số nƣớc trên thế giới ............................14
Bảng 2. 1:Thông tin cơ bản của chủ hộ điều tra .......................................................30
Bảng 3. 1: Dân số quận Bình Tân giai đoạn 2004 - 2013 .........................................38
Bảng 3. 2: Dân số theo giới tính của quận Bình Tân ................................................40
Bảng 3. 3: Mật độ dân số các phƣờng của Quận Bình Tân ......................................40
Bảng 3. 4:Tỷ lệ tăng dân số Quận Bình Tân giai đoạn 2004 - 2013 .........................41
Bảng 3. 5: Hiện trạng sử dụng đất Quận Bình Tân qua các năm ..............................43
Bảng 3. 6: Hiện trạng sử dụng đất các phƣờng của Quận Bình Tân qua các năm ...45
Bảng 3. 7: Thống kê cây trồng vật ni quận Bình Tân qua các năm ......................46
Bảng 3. 8: Cơ cấu kinh kế Quận Bình Tân qua các năm ..........................................48
Bảng 3. 9: Hiện trạng phần đất nông nghiệp còn lại của các hộ điều tra ..................49
Bảng 3. 10: Nghề nghiệp của các hộ đƣợc điều tra ..................................................50
Bảng 3. 11: Trình độ học vấn của các hộ đƣợc điều tra............................................52
Bảng 3. 12:Ý kiến của các hộ điều tra về xu hƣớng thay đổi thu nhập do tác động
của đơ thị hóa ............................................................................................................53
Bảng 3. 13: Tình hình nhà ở của các hộ điều tra.......................................................55
Bảng 3. 14: Điều kiện sinh hoạt của các hộ điều tra .................................................56
Bảng 3. 15: Ý kiến của các hộ điều tra về tác động của đơ thị hóa đối với các dịch
vụ xã hội ....................................................................................................................57
Bảng 3. 16: Ý kiến của các hộ điều tra về tác động của đơ thị hóa đối với vấn đề an
ninh xã hội .................................................................................................................60
Bảng 3. 17: Ý kiến các hộ điều tra về tác động của đơ thị hóa đối với môi trƣờng .61
Bảng 3. 18: Danh sách các khu dân cƣ mới hình thành trên địa bàn quận Bình Tân
giai đoạn 2015-2020 ..................................................................................................67

vii


DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang
Hình 3. 1: Sơ đồ hành chính quận Bình Tân – TP.Hồ Chí Minh ..............................38
Hình 3. 2 Biểu đồ dân số các phƣờng Quận Bình Tân giai đoạn 2004 - 2013 .........39
Hình 3. 3: Biểu đồ mật độ dân số các phƣờng của quận Bình Tân 2004 – 2013......41
Hình 3. 4: Biểu đồ tăng dân số quận Bình Tân giai đoạn 2004 - 2013 .....................42
Hình 3. 5: Biểu đồ hiện trạng sử dụng đất quận Bình Tân qua các năm
454
Hình 3. 6:Biểu đồ cơ cấu đất quận Bình Tân qua các năm .......................................45
Hình 3. 7: Biểu đồ cơ cấu kinh tế quận Bình Tân qua các năm ................................48
Hình 3. 8: Quy mơ hộ điều tra ..................................................................................55
Hình 3. 9: Tình hình nhà ở của các hộ điều tra .........................................................56

viii


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CNH: Cơng nghiệp hóa
CNXH: Chủ nghĩa xã hội
ĐTH: Đơ thị hóa
HĐH: Hiện đại hóa
TT: Phƣờng Tân Tạo
TTA: Phƣờng Tân Tạo
AL: Phƣờng An Lạc
ALA: Phƣờng An Lạc A
BHH: Phƣờng Bình Hƣng Hịa
BHHA: Phƣờng Bình Hƣng Hịa A
BHHB: Phƣờng Bình Hƣng Hịa B
BTĐ: Phƣờng Bình Trị Đơng
BTĐA: Phƣờng Bình Trị Đơng A
BTĐB: Phƣờng Bình Trị Đơng B

KCN: Khu công nghiệp
KT - XH: Kinh tế - Xã hội
KH - KT: Khoa học - Kỹ thuật
TM - DV: Thƣơng mại - Dịch vụ
NN - PTNT: Nông nghiệp - Phát triển Nông thôn
PNN: Phi nông nghiệp
SXCN: Sản xuất công nghiệp
SXTTCN: Sản xuất tiểu thủ cơng nghiệp
TP. HCM: Thành phố HồChí Minh
GDP: Tổng thu nhập quốc nội

ix


UBND: Ủy ban nhân dân

x


MỞ ĐẦU
Đất đai là nguồn lực quan trọng của quá trình đơ thị hố, khơng chỉ để đáp
ứng nhu cầu về mặt bằng cho sản xuất, mà còn là hàng hoá đặc biệt để khai thác
nhằm tạo ra nguồn vốn đầu tƣ xây dựng và phát triển đô thị.
Đất nƣớc ta đang phát triển trên đƣờng cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Cơng nghiệp hóa và đơ thị hóa là hai quá trình phát triển song song ở nƣớc ta
hiện nay. Đơ thị hóa là hệ quả của sức mạnh cơng nghiệp và trở thành mục tiêu
của mọi nền văn minh thế giới, nó góp phần thúc đẩy mạnh phát triển kinh tế xã hội của khu vực, nâng cao đời sống nhân dân. Trong xu thế quốc tế hóa, sản
xuất ngày càng gia tăng, cách mạng khoa học kỹ thuật trên thế giới diễn ra nhƣ
vũ bão thì cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nƣớc ta trở thành vấn đề cấp bách để
đƣa đất nƣớc chuyển sang một thời kỳ phát triển với mục tiêu lâu dài là cải biến

nƣớc ta thành một nƣớc cơng nghiệp có cơ sở vật chất, kỹ thuật hiện đại, có cơ
cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất tiến bộ, mức sống vật chất và tinh thần cao,
làm cho dân giàu, nƣớc mạnh, xã hội công bằng, văn minh.
Một trong những chủ trƣơng quan trọng trong phát triển công nghiệp của
Đảng ta là ra sức phát triển đô thị cùng với việc cơng nghiệp hóa nơng nghiệp và
kinh tế nơng thơn; quan tâm đầu tƣ phát triển công nghiệp, dịch vụ và kết cấu hạ
tầng, giải quyết việc làm, tăng nhanh sản phẩm xã hội và thu nhập quốc dân để
các đô thị làm hạt nhân thúc đẩy cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa trong vùng và
trên cả nƣớc.
Q trình đơ thị hóa ở nƣớc ta đã bƣớc đầu đem lại những thành quả,
chẳng những đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của cuộc sống hiện đại mà cịn tác
động tích cực đến sự đổi mới bộ mặt và cuộc sống nông thôn. Sự phát triển đô
thị và sự biến đổi của nơng thơn trong q trình đơ thị hóa là hệ quả của sự tác
động có tính chất nhân quả. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, q trình
đơ thị hóa cũng phát sinh nhiều vấn đề cần giải quyết nhƣ vấn đề sử dụng đất
đai, lao động và việc làm của ngƣời nông dân, cách thức đền bù khi giải phóng
mặt bằng, cách thức di dân, dãn dân... Nhƣ vậy, đứng trƣớc tác động của đô thị

1


hóa, chúng ta phải làm gì để hạn chế những ảnh hƣởng tiêu cực và chủ động phát
huy tính tích cực của q trình đơ thị hóa, bảo đảm cho kinh tế nơng thơn mà
trong đó trọng tâm là kinh tế nông hộ phát triển hiệu quả và bền vững.
Trong những năm qua, cùng với sự đổi mới của đất nƣớc, tốc độ đơ thị
hóa của Thành phố Hồ Chí Minh và đặc biệt là ở các quận ngoại thành diễn ra
khá mạnh. Quận Bình Tân - một quận mới thành lập của Thành phố Hồ Chí
Minh có q trình đơ thị hóa diễn ra khá sơi động làm cho đời sống của ngƣời
dân đƣợc thay đổi và nâng cao. Tuy nhiên theo xu hƣớng chung của thành phố,
bên cạnh những thành tựu đạt đƣợc thì q trình đơ thị hóa nhanh trên địa bàn

quận đã làm đất đai biến động mạnh cả về mục đích sử dụng và đối tƣợng sử
dụng, gây ra áp lực ngày càng lớn đối với đất nơng nghiệp. Diện tích đất nơng
nghiệp ngày càng bị thu hẹp, thay vào đó là các khu cơng nghiệp, khu chế xuất,
khu đô thị, khu dân cƣ, chung cƣ tăng lên. Việc quản lý, sử dụng đất trở nên
phức tạp hơn. Giá cả đất đai trên thị trƣờng tăng cao và biến động phức tạp.
Ngoài ra, sự phát triển của đô thị đã thu hút lực lƣợng lao động lớn từ nông thôn
ra thành thị, kéo theo sự bất ổn xã hội nhƣ: giải quyết việc làm, nhu cầu nhà ở, ô
nhiễm môi trƣờng, tệ nạn xã hội….
Đô thị hóa là q trình tất yếu của mỗi quốc gia trong quá trình phát triển.
Tuy nhiên, phát triển kinh tế phải đi đôi với sử dụng đất hợp lý để mang lại hiệu
quả kinh tế, hiệu quả xã hội và hiệu quả về môi trƣờng. Xuất phát từ thực tế trên,
chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: "Nghiên cứu ảnh hưởng của q trình
đơ thị hóa đến sử dụng đất nơng nghiệp trên địa bàn quận Bình Tân, Tp. Hồ
Chí Minh" nhằm đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn từ năm
2004 đến năm 2013 và đề xuất một số giải pháp sử dụng đất nơng nghiệp có hiệu
quả trong q trình đơ thị hóa.

2


Mục tiêu nghiên cứu của đề tài
Xác định đƣợc tình hình sử dụng đất và q trình phát triển đơ thị hóa cũng
nhƣ sự biến động đất nơng nghiệp trong q trình phát triển đơ thị hóa khu vực
nghiên cứu.
Đánh giá đƣợc sự ảnh hƣởng của q trình đơ thị hóa đến thay đổi sử dụng
đất nơng nghiệp trên địa bàn quận Bình Tân, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp
bảo vệ và sử dụng hiệu quả đất nông nghiệp.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
Ý nghĩa khoa học:
Kết quả nghiên cứu phân tích ảnh hƣởng của q trình đơ thị hóa đến sử

dụng đất nơng nghiệp trên địa bàn quận Bình Tân làm cơ sở khoa học cho việc
định hƣớng quy hoạch sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn theo hƣớng phát triển
bền vững.
Ý nghĩa thực tiễn:
Việc đề xuất định hƣớng sử dụng đất nơng nghiệp trong q trình đơ thị hóa
sẽ làm tài liệu tham khảo cho các cơ quan quản lý Nhà nƣớc về đất đai trong việc
lập quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất nông nghiệp đƣợc hiệu quả và đảm bảo mục
tiêu phát triển bền vững của quận Bình Tân nói riêng, Tp. Hồ Chí Minh nói chung.

3


CHƢƠNG 1

TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1. Đơ thị hóa và q trình phát triển của đơ thị
1.1 Đơ thị
1.1.1 Khái niệm
Nghị định số 42/2009/NĐ-CP ngày 07 tháng 5 năm 2009 [14] của Chính phủ
quy định một đơn vị hành chính để đƣợc phân loại là đơ thị thì phải có các tiêu
chuẩn cơ bản nhƣ sau:
 Có chức năng đô thị: là trung tâm tổng hợp hoặc trung tâm chuyên ngành,
cấp quốc gia, cấp vùng liên tỉnh, cấp tỉnh, cấp huyện hoặc là một trung tâm của
vùng trong tỉnh; có vai trị thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của cả nƣớc hoặc
một vùng lãnh thổ nhất định.
 Quy mơ dân số tồn đơ thị đạt bốn nghìn ngƣời trở lên.
 Mật độ dân số phù hợp với quy mơ, tính chất và đặc điểm của từng loại đơ
thị và đƣợc tính trong phạm vi nội thành, nội thị, riêng đối với thị trấn thì căn cứ
theo các khu phố xây dựng tập trung.
 Tỷ lệ lao động phi nơng nghiệp (tính trong phạm vi ranh giới nội thành,

nội thị, khu vực xây dựng tập trung) phải đạt tối thiểu 65% so với tổng số lao
động.
 Đạt đƣợc các u cầu về hệ thống cơng trình hạ tầng đô thị (gồm hạ tầng
xã hội và hạ tầng kỹ thuật).
 Đạt đƣợc các yêu cầu về kiến trúc, cảnh quan đô thị.
Đối với các đô thị ở vùng cao, vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo thì
các tiêu chí đánh giá đƣợc nới lỏng hơn: quy mô dân số và mật độ dân số tối
thiểu phải đạt 50% tiêu chuẩn quy định, các tiêu chuẩn khác phải bảo đảm tối
thiểu 70% mức tiêu chuẩn quy định so với các loại đô thị tƣơng đƣơng. Đối với
một số đơ thị có tính chất đặc thù, tiêu chuẩn về quy mô dân số và mật độ dân số
tối thiểu phải đạt 60% tiêu chuẩn quy định, các tiêu chuẩn khác phải đạt quy

4


định so với các loại đô thị tƣơng đƣơng và bảo đảm phù hợp với tính chất đặc
thù của mỗi đô thị.
Nhƣ vậy, đô thị là sản phẩm của văn minh nhân loại phát triển đến một trình
độ nhất định, là hình thức quần cƣ phức tạp xuất hiện trong q trình đơ thị hóa, nó
phản ánh một cách tổng hợp quá trình và trình độ phát triển của xã hội [8].
1.1.2 Phân loại đô thị
Nghị định số 42/2009/NĐ-CP ngày 07 tháng 5 năm 2009 [14] của chính phủ
chia các đô thị Việt Nam thành 6 loại gồm đô thị đặc biệt và các đô thị từ loại I đến
loại V:
- Đơ thị loại đặc biệt: Giữ vai trị "trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa
học - kỹ thuật, đào tạo, du lịch, dịch vụ, đầu mối giao thơng, giao lƣu trong nƣớc và
quốc tế, có vai trị thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của cả nƣớc. Quy mơ dân
số tồn đơ thị từ 5 triệu ngƣời trở lên.Mật độ dân số nội đô bình quân từ 15.000
ngƣời/km² trở lên. Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp trong tổng số lao động ở khu vực
nội đơ từ 90% trở lên. Có cơ sở hạ tầng đƣợc xây dựng nhiều mặt đồng bộ và hoàn

chỉnh. Hiện ở Việt Nam có hai thành phố đƣợc chính phủ xếp loại đô thị đặc biệt là
thủ đô Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Ngồi ra, Hải Phịng cũng đang đƣợc
xem xét là đơ thị loại đặc biệt vào năm 2020, muộn nhất là 2025.
- Đô thị loại I: Đô thị với chức năng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa,
khoa học kỹ thuật, du lịch, dịch vụ, đầu mối giao thông, giao lƣu trong nƣớc và
quốc tế có vai trị thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một vùng lãnh thổ liên
tỉnh hoặc của cả nƣớc. Quy mô dân số tồn đơ thị từ 1 triệu ngƣời trở lên đối với đơ
thị trực thuộc trung ƣơng và từ 500 nghìn ngƣời trở lên đối với đô thị trực thuộc
tỉnh. Mật độ dân số nội đơ bình qn từ 12.000 ngƣời/km² trở lên đối với đô thị trực
thuộc trung ƣơng và từ 10.000 ngƣời/km² trở lên đối với đô thị trực thuộc tỉnh. Tỷ
lệ lao động phi nông nghiệp trong tổng số lao động ở khu vực nội đô từ 85% trở lên.
Có cơ sở hạ tầng đƣợc xây dựng nhiều mặt đồng bộ và hồn chỉnh.
- Đơ thị loại II: Đơ thị với chức năng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn
hóa, khoa học kỹ thuật, du lịch, dịch vụ, đầu mối giao thông, giao lƣu trong

5


vùng tỉnh, vùng liên tỉnh hoặc cả nƣớc, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế
- xã hội của một vùng lãnh thổ liên tỉnh hoặc một số lĩnh vực đối với cả nƣớc.
Quy mơ dân số tồn đơ thị từ 800 nghìn ngƣời trở lên đối với đơ thị trực thuộc
trung ƣơng và từ 300 nghìn ngƣời trở lên đối với đô thị trực thuộc tỉnh. Mật độ
dân số nội đơ bình qn từ 10.000 ngƣời/km² trở lên đối với đô thị trực thuộc
trung ƣơng và từ 8.000 ngƣời/km² trở lên đối với đô thị trực thuộc tỉnh. Tỷ lệ
lao động phi nông nghiệp trong tổng số lao động ở nội đơ từ 80% trở lên. Có cơ
sở hạ tầng đƣợc xây dựng nhiều mặt tiến tới tƣơng đối đồng bộ và hồn chỉnh.
- Đơ thị loại III: Đơ thị với chức năng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn
hóa, khoa học kỹ thuật, dịch vụ, đầu mối giao thông, giao lƣu trong tỉnh hoặc
vùng liên tỉnh, có vai trị thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một tỉnh
hoặc một số lĩnh vực đối với vùng liên tỉnh. Quy mô dân số tồn đơ thị từ 150

nghìn ngƣời trở lên. Mật độ dân số khu vực nội thành, nội thị từ 6.000
ngƣời/km² trở lên. Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp trong tổng số lao động nội
đơ từ 75% trở lên. Có cơ sở hạ tầng đƣợc xây dựng từng mặt đồng bộ và hồn
chỉnh.
- Đơ thị loại IV: Chức năng đơ thị: là trung tâm kinh tế, văn hóa, hành
chính, khoa học - kỹ thuật, giáo dục - đào tạo, du lịch, dịch vụ, đầu mối giao thông,
giao lƣu của một vùng trong tỉnh hoặc một tỉnh, có vai trị thúc đẩy sự phát triển
kinh tế - xã hội của một vùng trong tỉnh hoặc một số lĩnh vực đối với một tỉnh. Quy
mơ dân số tồn đơ thị từ 50 nghìn ngƣời trở lên. Mật độ dân số khu vực nội thị từ
4.000 ngƣời/km² trở lên. Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp khu vực nội thị tối thiểu
đạt 70% so với tổng số lao động. Hệ thống các công trình hạ tầng đơ thị đạt các tiêu
chí quy định. Kiến trúc, cảnh quan đô thị từng bƣớc đƣợc thực hiện theo quy chế
quản lý kiến trúc đô thị.
- Đô thị loại V: Chức năng đô thị: là trung tâm tổng hợp hoặc chuyên
ngành về kinh tế, hành chính, văn hóa, giáo dục - đào tạo, du lịch, dịch vụ có vai
trị thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của huyện hoặc một cụm xã. Quy mô
dân số tồn đơ thị từ 4 nghìn ngƣời trở lên. Mật độ dân số bình quân từ 2.000

6


ngƣời/km² trở lên. Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp tại các khu phố xây dựng tối
thiểu đạt 65% so với tổng số lao động. Hệ thống các cơng trình hạ tầng đô thị:
từng mặt đã hoặc đang đƣợc xây dựng tiến tới đồng bộ. Kiến trúc, cảnh quan đô
thị từng bƣớc đƣợc thực hiện theo quy chế quản lý kiến trúc đơ thị.
1.1.3 Vai trị của đơ thị trong q trình phát triển kinh tế- xã hội
Đơ thị thƣờng đóng vai trị là trung tâm kinh tế, chính trị, thƣơng mại, văn
hoá của xã hội; là sản phẩm mang tính kế thừa của nhiều thế hệ cả về cơ sở vật chất
kỹ thuật và văn hố.
Đơ thị là một bộ phận của nền kinh tế quốc dân, có vai trị đặc biệt quan

trọng trong q trình phát triển kinh tế, là điều kiện cho giao thƣơng và sản xuất
phát triển, tạo điều kiện thúc đẩy cơng nghiệp hóa nhanh chóng. Đơ thị tối ƣu
hố việc sử dụng năng lƣợng, con ngƣời và máy móc, cho phép vận chuyển
nhanh và rẻ, tạo ra thị trƣờng linh hoạt, có năng suất lao động cao. Các đô thị tạo
điều kiện thuận lợi phân phối sản phẩm và phân bố nguồn nhân lực giữa các
không gian đô thị, ven đô, ngoại thành và nơng thơn. Đơ thị có vai trị to lớn
trong việc tạo ra thu nhập quốc dân của cả nƣớc. Đô thị ln phải giữ vai trị đầu
tàu cho sự phát triển, dẫn dắt các cộng đồng nông thôn đi trên con đƣờng tiến bộ
và văn minh [3].
1.2 Đơ thị hóa
1.2.1 Khái niệm
Đơ thị hóa là q trình chuyển đổi liên tục của cấu trúc và tính chất lao động
xã hội theo hƣớng từ nông nghiệp sang công nghiệp, từ công nghiệp sang dịch vụ
và khoa học công nghệ, từ đơn giản đến phức tạp, từ hàm lƣợng trí tuệ nhỏ sang
hàm lƣợng trí tuệ lớn, từ chân tay sang trí óc trên cơ sở của sự biến đổi công nghiệp
ngày càng nhanh và rộng khắp [11].
Mức độ đơ thị hóa đƣợc tính bằng tỷ lệ phần trăm dân số đơ thị so với tổng
dân số toàn quốc hay vùng.
Tỷ lệ dân số đô thị là thƣớc đo về đô thị hóa để so sánh mức độ đơ thị hóa giữa
các nƣớc hoặc các vùng với nhau. Tuy nhiên, tỷ lệ phần trăm dân số đô thị cũng

7


chƣa phản ánh đƣợc đầy đủ mức độ đô thị hóa của một nƣớc mà phải xem chất
lƣợng đơ thị hóa nhƣ thế nào.
Ở các nƣớc phát triển chất lƣợng đơ thị hóa phát triển theo các nhân tố chiều
sâu, nâng cao chất lƣợng cuộc sống, tận dụng tối đa những lợi ích và hạn chế tối
thiểu những ảnh hƣởng xấu của q trình đơ thị hóa cuộc sống và nâng cao chất
lƣợng môi trƣờng đô thị - đây là hình thức đơ thị hóa tích cực.

Ở các nƣớc đang phát triển, hiện tƣợng bùng nổ dân số đô thị bên cạnh sự
phát triển yếu kém của công nghiệp đã làm cho q trình cơng nghiệp hóa và đơ
thị hóa mất cân đối. Sự mâu thuẫn giữa đô thị và nông thôn càng thêm sâu sắc.
Sự chênh lệch về mức sống đã thúc đẩy sự chuyển dịch dân số nông thôn ra đô
thị một cách ồ ạt, làm cho dân số đơ thị tăng lên nhanh chóng, đặc biệt là các đô
thị lớn, đô thị trung tâm, tạo nên những điểm có mức độ tập trung dân cƣ cực
lớn, mất cân đối trong sự phát triển hệ thống dân cƣ - đây là hình thức đơ thị hóa
tiêu cực [4].
1.2.2. Các vấn đề cơ bản của đơ thị hóa
1.2.2.1 Đặc trƣng của đơ thị hóa
Đơ thị hóa là hiện tƣợng mang tính tồn cầu và có những đặc trƣng chủ yếu
sau đây [9]:
Số lƣợng các thành phố, kể cả các thành phố lớn tăng nhanh, đặc biệt là
thời kỳ sau chiến tranh thế giới thứ hai.
Quy mô dân số tập trung trong mỗi thành phố ngày càng lớn, số lƣợng
thành phố có trên một triệu dân ngày càng nhiều.
Việc hình thành và phát triển nhiều thành phố gần nhau về mặt địa lý, liên
quan chặt chẽ với nhau do phân công lao động đã tạo nên các vùng đô thị.
1.2.2.2 Sự phát triển của đơ thị hóa
Q trình đơ thị hóa diễn ra song song với động thái phát triển khơng gian
kinh tế xã hội. Trình độ đơ thị hóa phản ánh trình độ phát triển của lực lƣợng sản
xuất, của nền văn hóa và phƣơng thức tổ chức cuộc sống xã hội. Q trình đơ thị
hóa thực chất là một quá trình phát triển kinh tế xã hội, hơn nữa nó cịn là q trình

8


phát triển khơng gian văn hóa và kiến trúc. Nó gắn liền với sự phát triển của khoa
học kĩ thuật và sự phát triển của các ngành nghề mới. Quá trình đơ thị hóa có thể
theo hai xu hƣớng:

Đơ thị hóa tập trung: Là tồn bộ cơng nghiệp và dịch vụ cơng cộng tập
trung vào các thành phố lớn, hình thành và phát triển các đô thị lớn, khác biệt nhiều
với nơng thơn.
Đơ thị hóa phân tán: Là hình thái mạng lƣới điểm dân cƣ có tầng bậc phát
triển cân đối công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ công cộng, đảm bảo cân bằng
sinh thái, tạo điều kiện làm việc, sinh hoạt và nghỉ ngơi tốt cho dân cƣ đô thị và
nơng thơn. Hình thành và phát triển mạng lƣới đơ thị vừa và nhỏ trên các vùng, có
vai trị thúc đẩy phát triển nông thôn, giảm khoảng cách chênh lệch giữa thành thị
và nông thôn [20].
1.2.2.3 Các chỉ tiêu xác định mức độ đơ thị hóa
Các chỉ tiêu sau đây dùng để xác định mức độ đơ thị hóa :
Tỉ lệ dân thành thị: Là chỉ tiêu đơn giản nhất phản ánh mức độ ĐTH, đƣợc
tính bằng tỉ lệ giữa số dân thành thị trên tổng số dân (đơn vị %).
Tỉ lệ dân số thành thị /dân số nông thơn: Đƣợc tính bằng tỉ lệ số dân thành
thị trên số dân nông thôn.
Mức độ tập trung đô thị: Mức độ phân bố tập trung dày đặc hay thƣa thớt
mạng lƣới đơ thị.
Tốc độ đơ thị hóa: Chỉ sự thay đổi tỉ lệ dân số đô thị theo thời gian.
Nhịp độ đơ thị hóa: Chỉ sự thăng trầm, nhanh, chậm, trong q trình tiến
hành ĐTH có kế hoạch hay ĐTH tự phát.
Gia tăng dân số đơ thị: Q trình gia tăng dân số đơ thị do hai yếu tố chính
là gia tăng tự nhiên và gia tăng cơ học (chủ yếu do di dân nơng thơn vào đơ thị).
Trong đó, gia tăng cơ học là nhân tố chủ yếu tạo nên sự tăng trƣởng dân số đô thị.
Dự báo dân số đô thị: Dựa trên cơ sở gia tăng dân số tự nhiên và gia tăng
cơ học, đồng thời chú ý đến khả năng mở rộng lãnh thổ đô thị ra các vùng lân cận.

9


1.2.3 Các nhân tố ảnh hƣởng đến q trình đơ thị hóa

Q trình đơ thị hóa chịu sự ảnh hƣởng của các nhân tố nhƣ sau:
- Điều kiện tự nhiên: Trong thời kỳ kinh tế phát triển chƣa mạnh mẽ thì đơ
thị hóa phụ thuộc rất nhiều vào điều kiện tự nhiên. Những vùng có khí hậu thời tiết
tốt, có khống sản, địa lí thuận lợi cho sản xuất và phát triển và các lợi thế khác sẽ
có sức thu hút dân cƣ mạnh mẽ hơn, và do đó sẽ đƣợc đơ thị hóa nhanh hơn, quy
mơ lớn hơn. Ngƣợc lại vùng nào kém thuận lợi hớn sẽ đô thị hóa chậm hơn và quy
mơ nhỏ hơn.
- Điều kiện xã hội: Mỗi phƣơng thức sản xuất sẽ có một hình thái đơ thị
tƣơng ứng và do đó q trình đơ thị hóa có những đặc trƣng riêng của nó. Kinh tế
thị trƣờng đã mở đƣờng cho lực lƣợng sản xuất phát triển mạnh. Sự phát triển của
lực lƣợng sản xuất là điều kiện để cơng nghiệp hóa , hiện đại hóa và là tiền đề cho
đơ thị hóa.
- Văn hóa dân tộc: Mỗi dân tộc đều có một nền văn hóa riêng và nền văn
hóa đó có ảnh hƣởng đến tất cả các vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội nói chung và
hình thái đơ thị nói riêng.
- Trình độ phát triển kinh tế: Phát triển kinh tế là yếu tố có tính quyết định
trong q trình đơ thị hóa. Bởi nói đến kinh tế là nói đến vấn đề tài chính. Để xây
dựng nâng cấp hay cải tạo đơ thị địi hỏi nguồn tài chính lớn. Nguồn đó có từ
trong nƣớc hay ngồi nƣớc. trình độ phát triển kinh tế thể hiện nhiều phƣơng diện
nhƣ quy mô, tốc độ tăng trƣởng GDP, cơ cấu ngành của nền kinh tế, sự phát triển
các thành phần kinh tế, luật pháp kinh tế, trình độ hồn thiện của kết cấu hạ tầng,
trình độ văn hóa giáo dục của dân cƣ, mức sống dân cƣ.
- Tình hình chính trị: Sự ổn định chính trị là động lực thúc đẩy q trình đơ
thị hóa, chính trị càng ổn định thì đơ thị càng phát triển. Ở Việt Nam từ sau năm
1975, tốc độ đơ thị hóa ngày càng cao, các khu đơ thị mới mọc lên nhanh chóng,
đặc biệt trong thời kỳ đổi mới với các chính sách mở cửa nền kinh tế, thu hút đầu tƣ
nƣớc ngoài, phát triển nền kinh tế nhiều thành phần thì đơ thị hóa đã tạo ra sự phát
triển kinh tế vƣợt bậc [9].

10

1.2.4 Vai trị của đơ thị hóa
Một là, đơ thị hóa làm thay đổi cơ cấu lao động trong các khu vực kinh tế:
Cơ cấu lao động trong xã hội thƣờng đƣợc phân theo ba khu vực:
Khu vực I, khu vực kinh tế, nông - lâm - thủy sản thuộc địa bàn nơng thơn.
Trong q trình đơ thị hóa khu vực này giảm dần.
Khu vực II, khu vực kinh tế cơng nghiệp, tiểu thủ cơng nghiệp. Trong q
trình đơ thị hóa khu vực này phát triển khơng ngừng về số lƣợng và chất lƣợng. Sự
phát triển của nó mang tính quyết định trong q trình đơ thị hóa.
Khu vực III, khu vực dịch vụ, quản lý và nghiên cứu khoa học. Khu vực
này phát triển cùng với sự phát triển của đơ thị, nó góp phần nâng cao chất lƣợng,
trình độ đơ thị hóa.
Hai là, đơ thị hóa làm số dân sống trong đô thị ngày càng tăng. Đây là yếu tố
đặc trƣng nhất trong q trình đơ thị hóa. Dân cƣ sống ở khu vực nông thôn sẽ
chuyển thành dân cƣ sống trong đô thị, lao động chuyển từ hình thức lao động khu
vực I sang khu vực II, III.
Ba là, đơ thị hóa gắn liền với việc hình thành và phát triển các khu công
nghiệp, làm thay đổi cục diện sản xuất, phƣơng thức sản xuất. Nâng cao thu nhập
quốc dân và tăng hoạt động khoa học kỹ thuật và cơng nghệ.
Bốn là, đơ thị hóa tạo ra hệ thống không gian đô thị. Cùng với sự phát triển
của trung tâm đô thị, các khu dân cƣ với nhiều loại quy mô đã tạo thành các vành
đai đô thị, các chùm đô thị và các vành đai, các chùm đô thị này đều phát triển.
Năm là, đô thị hóa góp phần phát triển trình độ văn minh của quốc gia nói
chung và văn minh đơ thị nói riêng. Đơ thị hóa là điều kiện để tiếp nhận nền văn
minh từ bên ngoài và phát triển nền văn minh trong nƣớc [2].
1.2.5. Q trình đơ thị hóa trên thế giới và Việt Nam
1.2.5.1 Trên thế giới
Q trình đơ thị hóa trên thế giới đƣợc chia ra làm 3 thời kỳ nhƣ sau:
- Thời kỳ đơ thị hóa tiền cơng nghiệp (trƣớc thế kỷ XVII): thời kỳ này gắn

với hình ảnh của chiếc máy quy xa, biểu trƣng của thời kỳ cách mạng tiểu thủ

11


cơng nghiệp. Trong thời kỳ này, đơ thị hóa bắt đầu phát sinh ngay từ trong văn
minh nơng nghiệp, cịn hịa đồng phần nào vào nơng thơn vì mới chỉ có một bộ
phận thợ thủ cơng, thƣơng nhân, những ngƣời làm trong bộ máy hành chính, quân
đội tách ra thành lập đơ thị. Đây là thời kỳ đơ thị hóa sơ khởi, nhiều mơ hình đơ
thị gọi là “thành phố mẫu” hoặc “thành phố lý tƣởng” đã ra đời thời đó nhƣ là
những đơn vị ở và sản xuất biệt lập, kết hợp với đồn trú, thành quách.
- Thời kỳ đơ thị hóa cơng nghiệp (từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ
XX): thời kỳ này gắn với hình ảnh của chiếc đầu máy hơi nƣớc, biểu trƣng của
thời kỳ cách mạng công nghiệp. Cuộc cách mạng kỹ thuật đã kéo theo một sự
thay đổi sâu sắc trong cơ cấu kinh tế lãnh thổ tạo cho một số đô thị hình thành
gắn với q trình cơng nghiệp hóa của mỗi quốc gia nhƣ khai khống, luyện kim,
hóa chất, cơ khí, chế biến thực phẩm,…Tốc độ cơng nghiệp hóa và đơ thị hóa
tăng nhanh chƣa từng thấy và hình thành một hệ thống đô thị trên lãnh thổ của
mỗi quốc gia. Phát triển đại cơng nghiệp cơ khí địi hỏi phải tập trung vào một số
đô thị hạt nhân lớn của mỗi vùng lãnh thổ, mỗi quốc gia lại có một đơ thị, thủ đơ
tiêu biểu, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học – kỹ thuật. Thời kỳ này
có dịng di cƣ lịch sử từ nơng thơn vào đô thị đã diễn ra, mạnh nhất là ở châu Âu
và châu Mỹ làm cho dân số nông thôn ở những nƣớc này rút xuống chỉ còn
chiếm từ 10-20% tổng dân số, trong khi ở các nƣớc chậm phát triển vẫn cịn 7080% dân số sống ở nơng thơn. Do quy mô đô thị tập trung lớn hơn, các hoạt
động đô thị phức tạp hơn làm cho cấu trúc đô thị thời kỳ này cũng trở nên phức
tạp làm nổi lên những vấn đề giao thông, bảo vệ môi trƣờng sống, cung cấp năng
lƣợng, nƣớc sạch, thực phẩm, xây dựng nhà ở và cơng trình phúc lợi cơng cộng.
- Thời kỳ đơ thị hóa hậu cơng nghiệp (từ cuối thế kỷ XX đến nay): thời kỳ
này gắn với hình ảnh của chiếc máy vi tính, thơng tin viễn thơng, chu trình năng
lƣợng mới, phƣơng tiện giao thơng vận tải hiện đại, đã mở rộng giao thông liên

quốc gia, gia tăng những khám phá mới về vũ trụ và đại dƣơng. Thị trƣờng cạnh
tranh hàng hóa diễn ra ngày càng gay gắt, mới đầu theo đƣờng sông, đƣờng bộ,
đƣờng sắt, đƣờng ven biển dần dần phát triển lên theo chủ yếu là đƣờng biển và

12


đƣờng hàng không quốc tế. Nhiều khối liên kết quốc gia hình thành, nhiều tổ chức
quốc tế về kinh tế, tổ chức, văn hóa, khoa học – kỹ thuật,… ra đời trong cuộc cạnh
tranh này. Chiến lƣợc tổ chức không gian kinh tế - xã hội chuyển sang ƣu tiên
tăng trƣởng vùng ven biển để tạo ra hình thành đơ thị cảng biển tổng hợp cả công
nghiệp, khai thác hải sản, dịch vụ du lịch nghỉ dƣỡng hình thành rất nhanh và trở
thành các điểm “chốt” giao tiếp, xuất nhập khẩu, sản xuất của các quốc gia. Mặt
khác, để tranh thủ du nhập các thành tựu mới nhất của khoa học công nghệ tiên
tiến và thu hút mạnh vốn dân tộc, các khu mậu dịch tự do, khu chế xuất, xuất nhập
khẩu tự do, các khu công nghệ kỹ thuật cao bên cạnh các sân bay quốc tế, các khu
vui chơi giải trí quốc tế, các “làng du lịch quốc tế” đã thi nhau mọc lên [ 10].
Đơ thị hóa phát triển mạnh trên quy mơ tồn cầu làm tăng số lƣợng các đô
thị lớn, tăng nhanh dân số đô thị và tỉ lệ thị dân. Ở các nƣớc phát triển, tỉ lệ dân cƣ
sống ở đô thị dƣờng nhƣ đã tới mức tới hạn, đơ thị hố ở các nƣớc này diễn ra theo
một xu hƣớng khác, đó là gắn với q trình ngoại ơ hóa, nên tỉ lệ dân số đô thị ở
một số nƣớc không tăng, thậm chí lại giảm so với những năm trƣớc [22].
Hiện nay, trên thế giới, q trình đơ thị hóa chủ yếu diễn ra ở các nƣớc
đang phát triển với làn sóng ngƣời từ các vùng nông thôn đổ về thành phố, dẫn
tới việc hình thành các trung tâm đơ thị khổng lồ (megacity), xu hƣớng phát triển
của thế giới là biến trái đất thành một hành tinh chủ yếu bao gồm các đô thị
(hành tinh bê tông). Vào 2007, theo thống kê của Liên hợp quốc, số ngƣời sống
ở đô thị (3,3 tỉ ngƣời) đã vƣợt ở nông thôn. Xu thế này sẽ còn gia tăng trong
những năm tới, đặc biệt là tại châu Phi và châu Á, hai khu vực vào năm 2030 sẽ
tập trung đa số các đô thị lớn của thế giới. Lúc đó, số ngƣời sống ở thành thị sẽ

lên tới 5 tỉ ngƣời, chiếm 60% dân số tồn cầu. Ƣớc tính đến năm 2015, khoảng
22 siêu đơ thị sẽ có dân số vƣợt q 10 triệu và ở một số trƣờng hợp vƣợt quá 20
triệu ngƣời. Điều quan tâm nhất hiện nay đối với cƣ dân đô thị là chỗ ở. Trong
số 3 tỉ cƣ dân hiện sống tại đơ thị, có 1 tỉ ngƣời sống trong các khu nhà ổ chuột
khơng có nƣớc sạch, cơ sở vệ sinh đầy đủ và nơi ở ổn định. Mỗi năm có 1,6 triệu

13


cƣ dân đô thị, phần đông là trẻ em, chết vì phải sống trong tình trạng thiếu nƣớc
sạch và thiếu vệ sinh [23].
Theo tính tốn, q trình đơ thị hóa ở khu vực châu Á - Thái Bình Dƣơng
diễn ra nhanh nhất thế giới trong vòng 15 năm qua. Năm 1990, có 33% dân số
châu Á – Thái Bình Dƣơng sống ở thành thị, thì tới nay con số này đã tăng lên
41%. Q trình “di cƣ” từ nơng thơn và thành phố diễn ra nhanh nhất là ở khu vực
các nƣớc ASEAN, nơi tỉ lệ dân cƣ đô thị tăng từ 32% năm 1990 lên 45% năm
2000. Ấn Độ đang và sẽ là nƣớc có tốc độ đơ thị hóa nhanh hàng đầu châu Á. Tại
Ấn Độ, dự tính đến năm 2050 sẽ có hơn 900 triệu ngƣời dân nƣớc Nam Á này,
chiếm khoảng 55% dân số, sinh sống ở khu vực thành thị so với 300 triệu ngƣời
(chiếm 30%) hiện nay. Mặc dù làn sóng di cƣ ra thành thị tăng mạnh, nhƣng Ấn
Độ vẫn sẽ là nƣớc có dân số sống ở nơng thơn đơng nhất thế giới trong thời gian
tới, vì dân số nƣớc này lên tới hơn một tỷ ngƣời. Theo các nhà hoạch định chính
sách Ấn Độ, Chính phủ cần thúc đẩy sự phát triển kinh tế ở khu vực nông thôn
nhằm ngăn chặn làn sóng di cƣ ra đơ thị của các nơng gia. Liên Hiệp Quốc dự báo
dân số thế giới sẽ tăng lên tới 9,2 tỷ vào năm 2050. Đến lúc đó, tồn thế giới sẽ
xuất hiện 27 “siêu thành phố”, tăng so với con số 19 hiện nay, và nhiều thành phố
nhỏ hơn với không quá 0,5 triệu dân sẽ xuất hiện. Với tốc độ đơ thị hóa tăng cao
nhƣ hiện nay, số dân sống ở nơng thơn tồn thế giới sẽ giảm dần, dự báo từ 3,4 tỷ
ngƣời năm 2007 còn 2,8 tỷ năm 2050 [15].
Bảng 1.1: Bảng tỉ lệ dân số thành thị ở một số nƣớc trên thế giới

Dân số đô thị (triệu ngƣời) % dân số đơ thị
Khu vực
1970 1990
2025
1970 1990
2025
Tồn thế giới

1352

2282

5187

37

43

61

Các nƣớc kém phát triển

38

103

532

13

20

44

Các nƣớc đang phát triển

654

1401

4011

25

34

57

Các nƣớc phát triển

689

881

1177

67

73

84

(Nguồn: Ngân hàng thế giới, 2011)

14


Tỉ lệ dân số đô thị thế giới mỗi năm tăng lên so với dân số thế giới, các thành
phố ở các nƣớc đang phát triển dân số tăng lên làm giảm bớt số ngƣời cƣ trú ở nông
thôn. Trong khi đó ở các nƣớc đang phát triển gắn liền với q trình di dân ào ạt từ
nơng thơn lên thành phố khơng kiểm sốt đƣợc gây thiếu lao động có kĩ thuật ở
nơng thơn, gây sức ép về việc làm, cơ sở khoa học kĩ thuật và gây ô nhiễm môi
trƣờng, phát sinh nhiều trở ngại lớn cho việc phát triển kinh tế xã hội.
1.2.5.2 Đơ thị hóa ở Việt Nam
Tại Việt Nam, q trình đơ thị hóa đƣợc gắn liền với cơng cuộc cơng nghiệp
hóa đất nƣớc. Do chú trọng q nhiều vào việc “cơng nghiệp hóa” cộng với chất
lƣợng quy hoạch khơng cao, nên q trình này đang bộc lộ nhiều bất cập đáng lo
ngại. Cụ thể là:
- Số lƣợng các đơ thị tăng lên nhanh chóng: Trong những năm gần đây, số
lƣợng đô thị ở nƣớc ta tăng nhanh, nhất là ở các thành phố thuộc tỉnh. Năm 1986
cả nƣớc có 480 đơ thị, năm 1990 là 500 đô thị, đến năm 2007 là 729 đô thị và đến
năm 2012 cả nƣớc đã có 755 đơ thị. Trong đó, có 2 đơ thị loại đặc biệt (Hà Nội,
Thành phố Hồ Chí Minh), 13 đơ thị loại I trong đó có 03 thành phố trực thuộc
Trung ƣơng (Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ) và 10 thành phố trực thuộc tỉnh, 10
đơ thị loại II cịn lại là các đô thị loại III, IV và V. Tuy vậy, việc xếp loại đơ thị
vẫn cịn nhiều tiêu chí chƣa đáp ứng nhƣ quy mô đô thị, kinh tế - xã hội, cơ cấu
kinh tế và hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật.
- Sự gia tăng dân số đô thị: Quy mô dân số đô thị ở nƣớc ta liên tục tăng,
đặc biệt là từ sau năm 2000. Tính đến năm 2010, dân số đô thị tại Việt Nam là
25.584,7 nghìn ngƣời, chiếm 29,6% dân số cả nƣớc. Sự gia tăng dân số đô thị cả

nƣớc do 3 nguồn chính là gia tăng tự nhiên ở khu vực đơ thị, di cƣ từ khu vực nông
thôn ra thành thị và q trình mở rộng địa giới của các đơ thị. Khi các đô thị của
Việt Nam ngày càng phát triển mở rộng, thì dân số càng tăng, dịng dịch cƣ càng
lớn dẫn đến sự quá tải trong sử dụng hệ thống hạ tầng cơ sở sẵn có. Bên cạnh đó là
việc hình thành các khu dân cƣ nghèo quanh đô thị gây ô nhiễm môi trƣờng và nguy
an mất an tồn lƣơng thực khơng ngừng tăng cao [27].

15


- Kết cấu hạ tầng kỹ thuật đô thị: Hệ thống kết cấu hạ tầng giao thông đô
thị trong những năm qua đƣợc cải thiện rõ rệt, thể hiện qua các mặt nhƣ nhiều
tuyến đƣờng, cây cầu đƣợc xây dựng, chất lƣợng đƣờng đô thị dần đƣợc cải thiện,
các đô thị loại III trở lên hầu hết đã có các tuyến đƣờng chính đƣợc nhựa hố và
xây dựng đồng bộ với hệ thống thoát nƣớc, vỉa hè, chiếu sáng và cây xanh. Các
thành phố lớn trực thuộc Trung ƣơng có nhiều dự án về giao thông đô thị đƣợc
triển khai, cụ thể nhƣ cải tạo, nâng cấp và xây mới các trục giao thông đối ngoại,
cửa ô, trục giao thông hƣớng tâm, các nút giao đồng mức, khác mức, các đƣờng
vành đai, tuyến tránh, cầu vƣợt trong đô thị… Nhờ vậy, bƣớc đầu đã nâng cao
năng lực thông qua tại các đơ thị này. Tuy nhiên, tình trạng ách tắc và tai nạn giao
thơng vẫn cịn diễn ra rất phổ biến.
Hệ thống chiếu sáng đã có ở hầu hết các đơ thị mặc dù mức độ có khác nhau.
Tại các đơ thị lớn nhƣ Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Hải Phịng, Đà Nẵng… có 95100% các tuyến đƣờng chính đã đƣợc lắp đặt hệ thống chiếu sáng, các đô thị loại II,
III tỷ lệ này đạt gần 90%.
Hệ thống thoát nƣớc đã đƣợc quan tâm đầu tƣ xây dựng ở hầu hết các đơ
thị. Hiện đã có 35/63 đơ thị tỉnh, thành trong cả nƣớc có các dự án về thốt nƣớc
và vệ sinh mơi trƣờng sử dụng kinh phí từ nguồn vốn ODA. Các dự án bƣớc đầu
đã phát huy hiệu quả, góp phần làm giảm mức độ ngập úng tại các đô thị này.
Tuy nhiên, do hầu hết đơ thị chỉ có một hệ thống cống dùng chung cho cả nƣớc
mƣa và nƣớc thải, thậm chí, nhiều tuyến cống đƣợc xây dựng trong các thời kỳ

khác nhau, nên khơng hồn chỉnh, thiếu đồng bộ và đã xuống cấp nghiêm trọng
làm ảnh hƣởng đến khả năng tiêu thoát nƣớc. Tình trạng ngập úng đang là mối
quan tâm hàng ngày của các đô thị lớn, nhất là ở TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội,
nhƣng đến nay, vẫn chƣa có giải pháp có tính khả thi để giải quyết. Nƣớc thải,
đặc biệt nƣớc thải từ các khu công nghiệp chƣa đƣợc thu gom, xử lý triệt để, gây
ô nhiễm nặng nề cho các dịng sơng lớn nhƣ sơng Đồng Nai, Sài Gịn, Thị Vải,
sơng Đáy, sơng Nhuệ, sơng Tơ Lịch [1]. Theo báo cáo “Đánh giá đơ thị hóa ở
Việt Nam” năm 2011 của tổ chức Ngân Hàng Thế Giới thì q trình đơ thị hóa ở

16


nƣớc ta đang diễn ra một cách nhanh chóng. Tốc độ đơ thị hóa của Việt Nam đạt
3,4%/năm, đa số tập trung trong và xung quanh Thành phố Hồ Chí Minh và Hà
Nội. Đơ thị hóa, đặc biệt là ở hai trung tâm kinh tế lớn này, đóng vai trị trọng
tâm trong tăng trƣởng kinh tế và xóa đói giảm nghèo. Q trình đơ thị hóa sẽ là
một phần quan trọng trong tƣơng lai của Việt Nam để đảm bảo có thành phố dễ
sống và có khả năng cạnh tranh trong khu vực cũng nhƣ trên toàn cầu. Đây cũng
sẽ trở thành một phần cần thiết trong chiến lƣợc phát triển kinh tế của Việt Nam.
Tuy nhiên, hệ thống đô thị hiện nay của Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội
đang bị hạn chế lợi thế cạnh tranh, đặc biệt là chi phí vận chuyển cao, tắc nghẽn
giao thơng và thị trƣờng đất đai bị bóp méo dẫn đến việc chỉ có 5% dân số thu
nhập cao nhất ở Thành phố Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh có khả năng chi
trả cho nhà đất do các cơng ty phát triển đơ thị cung cấp qua kênh chính thức. Hệ
thống giá đất kép và sự mập mờ của thị trƣờng nhà đất, cũng nhƣ thói quen cho
thuê đất để tăng ngân sách địa phƣơng là những thực tế có thể dẫn tới phát triển
đơ thị lộn xộn [21].
Đánh giá về thực trạng trên, có thể chỉ ra các nguyên nhân chủ yếu nhƣ công
tác quy hoạch và quản lý quy hoạch chƣa đƣợc quan tâm, đầu tƣ đúng mức; kết cấu
hạ tầng kỹ thuật đô thị chƣa đồng bộ; sự phát triển nhanh của các khu công nghiệp

trong đô thị kéo theo nhiều hệ quả về môi trƣờng dẫn đến các đô thị đứng trƣớc
nguy cơ phát triển khơng bền vững [12].
1.2.5.3 Đơ thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh
Thành phố Hồ Chí Minh là đơ thị đặc biệt, một trung tâm lớn về kinh tế,
văn hoá, khoa học cơng nghệ, có vị trí chính trị quan trọng của cả nƣớc và sẽ trở
thành trung tâm công nghiệp, dịch vụ đa lĩnh vực của khu vực Đông Nam Á. Nằm
trong vùng chuyển tiếp giữa miền Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ, Thành phố Hồ
Chí Minh ngày nay bao gồm 19 quận và 5 huyện, tổng diện tích 2.095,06 km².
Theo kết quả điều tra dân số chính thức vào thời điểm 0 giờ ngày 1 tháng 4 năm
2009 thì dân số thành phố là 7.162.864 ngƣời (chiếm 8,34% dân số Việt
Nam), mật độ trung bình 3.419 ngƣời/km². Đến năm 2013 dân số thành phố tăng

17