Trí thông minh và kỹ năng tư duy

Trí thông minh và kỹ năng tư duy

Mối quan hệ giữa trí thông minh và kỹ năng tư duy cũng giống như mối liên
hệ giữa chiếc xe hơi và người lái xe. Theo ví von của de Bono, nếu "trí thông
minh là máy của chiếc xe hơi và kiến thức là nhiên liệu thì kỹ năng tư duy
được ví như kỹ năng lái xe"
Được mệnh danh là cha đẻ của "Tư duy về tư duy" (Thinking on Thinking) và là
nhà khoa học bậc thầy về tư duy, nổi tiếng với quyển "Sáu chiếc nón tư duy" cùng
hơn 62 đầu sách về tư duy, giáo sư Edward de Bono đã nhận định: "Tư duy là kỹ
năng vận hành của bộ não mà nhờ đó trí thông minh được nuôi dưỡng và phát
triển".
Mối quan hệ giữa trí thông minh và kỹ năng tư duy cũng giống như mối liên hệ
giữa chiếc xe hơi và người lái xe. Theo ví von của de Bono, nếu "trí thông minh là
máy của chiếc xe hơi và kiến thức là nhiên liệu thì kỹ năng tư duy được ví như kỹ
năng lái xe". Bạn có thể thử hình dung qua ví dụ: tay đua thành công nhất trong
lịch sử giải đua xe công thức một (F1) - Michael Schumacher đã có sẵn xe xịn (đó
là trí thông minh), xe đã được đổ đầy xăng (kiến thức) nhưng thiếu kỹ năng lái xe
(kỹ năng tư duy) thì khó có thể trở thành tay đua huyền thoại. Chỉ có tay lái thiện
nghệ mới tận dụng hết công năng của chiếc xe. Vì thế, chỉ có người có khả năng tư
duy tốt thì mới khai thác hết tài sản quý giá nhất của mình, đó là trí thông minh.
Edward de Bono cho rằng: "Thông minh là một khả năng, tư duy là một kỹ năng
để vận dụng khả năng đó".

Trẻ sáng dạ (bright children) là những em có khả năng tư duy
bậc cao. Các em có thể giải quyết vấn đề, suy nghĩ sáng tạo,
suy nghĩ logic, ra quyết định, luôn nảy sinh ý tư
ởng mới, phân
tích - xử lý thông tin, lên kế hoạch cho tương lai.

Nhiều người nhầm trí thông minh và kỹ năng tư duy là một và dẫn đến kết luận sai
như sau: trẻ thông minh thì tự khắc sẽ tư duy giỏi; trẻ kém thông minh có thể
không bao giờ tư duy giỏi; bạn càng hiểu biết rộng thì bạn càng khôn ngoan; trẻ
thông minh không cần kỹ năng tư duy. Suy nghĩ là một kỹ năng mà ngay cả một bộ
não tuyệt vời cũng trở nên lãng phí nếu thiếu kỹ năng tư duy. Đa số chúng ta đều
có chung suy nghĩ là một ai đó được coi là "thiên tài" hay "xuất chúng" thì dứt
khoát phải có nhiều biểu hiện mang đậm dấu ấn "thần đồng" như: thông minh, học
hành giỏi giang
Nhưng với ba trong số các nhà thiên tài tư duy của mọi thời đại: Newton, Darwin,
Eisntein thì hoàn toàn không hẳn chỉ có "bộ não xuất chúng" mà "một cái đầu lúc
nào cũng đầy ắp câu hỏi", cốt lõi của tư duy bậc cao (High-order thinking). Óc tò
mò, ham học hỏi, sự đam mê và kiên nhẫn đã đưa họ đến với những thành tựu làm
thay đổi triệt để lối tư duy trong khoa học.
"Chỉ số thông minh (IQ) cao, kết quả học tập tốt hoặc tấm bằng đại học danh giá
vẫn chưa đủ. Nếu như bạn không có tư duy sáng tạo thì sẽ rất khó khăn để bạn tồn
tại", tiến sĩ Robert Sternberg - chuyên gia trí tuệ con người (human intelligence),
nổi tiếng thế giới với khái niệm "Trí tuệ thành công" cho biết.
Tư duy là kỹ năng cơ bản nhất của con người nhưng không dễ tìm thấy chương
trình đào tạo kỹ năng tư duy cho trẻ ở các chương trình học ở trường. Hiện nay,
việc dạy trẻ "tư duy bậc cao" là điều quan trọng. Ở các nước phát triển, những
khóa học tư duy cho trẻ đã có từ lâu và được coi là một phần quan trọng trong quá
trình phát triển của trẻ. Nhà sư phạm nổi tiếng Maria Montessori chia sẻ: "Đừng
giáo dục các em thế giới của hôm nay. Thế giới của hôm nay sẽ thay đổi khi các
em lớn lên. Phải ưu tiên giúp các em biết cách phát triển tư duy sáng tạo và rèn
luyện khả năng tự thích nghi".
Trong một xã hội năng động, hiện đại như hiện nay thì việc học của các em học
sinh không còn đơn thuần là ghi nhớ, tiếp thu những kiến thức trong sách vở một
cách thụ động mà đòi hỏi các em phải rèn luyện kỹ thuật "tư duy bậc cao" (high
order thinking): gạn lọc, phân tích, nảy sinh ý tưởng, ra quyết định, giải quyết vấn
đề và lên kế hoạch. Học thuộc lòng hay ghi nhớ bài học đều bị xem là "tư duy bậc

thấp". Nhưng có lẽ hiện nay các chương trình giáo dục vẫn chỉ dựa trên nền tảng
"tư duy bậc thấp".
Kỹ thuật tư duy bậc cao đòi hỏi phải suy nghĩ sâu và rộng về một vấn đề. Giống
các kỹ năng khác, tư duy bậc cao đều có thể học được và với sự kiên trì rèn luyện
thường xuyên thì khả năng tư duy bậc cao có thể cải thiện. Trẻ sáng dạ (bright
children) là những em có khả năng tư duy bậc cao. Các em có thể giải quyết vấn
đề, suy nghĩ sáng tạo, suy nghĩ logic, ra quyết định, luôn nảy sinh ý tưởng mới,
phân tích - xử lý thông tin, lên kế hoạch cho tương lai.

Tư duy là kỹ năng cơ bản nhất của con người nhưng không dễ
tìm thấy chương trình đào tạo kỹ năng tư duy cho trẻ ở các
chương trình học ở trường.
Muốn được như vậy, học sinh nên rèn luyện các kỹ thuật tư duy bậc cao sau
đây:
- Xử lý thông tin: tìm những thông tin có liên quan, sắp xếp - phân loại - xâu chuỗi
thông tin, so sánh - tương phản thông tin, nhận diện và phân tích mối liên hệ.
- Lập luận: Đưa ra lý giải cho ý kiến - hành động, suy luận, suy diễn, phán đoán -
ra quyết định, sử dụng chính xác ngôn ngữ để lập luận.
- Đặt câu hỏi: đưa ra những câu hỏi định hướng; lên kế hoạch tìm hiểu, nghiên cứu;
dự đoán kết quả; tiên liệu hậu quả; rút ra kết luận
- Tư duy sáng tạo: đưa ra ý tưởng mới, xây dựng ý tưởng, lập giả định, tưởng
tượng; tìm kiếm giải pháp đổi mới và sáng tạo.
- Đánh giá vấn đề: xây dựng tiêu chí đánh giá, áp dụng tiêu chí đánh giá, đánh giá
giá trị của thông tin và ý tưởng.
Hiện nay, hầu hết những câu hỏi dành cho trẻ chỉ ở dạng "Có" hoặc "Không". Theo
cách gọi Edward de Bono, ông gọi dạng câu hỏi có - không là "câu hỏi bắn súng"
(shooting question) bởi vì khi nhắm bắn, hoặc trúng hoặc trật. Trong các chương
trình đào tạo tư duy cho trẻ, de Bono khuyến khích dạy trẻ dạng "câu hỏi câu cá"
(fishing question) vì theo ông, trẻ không thể biết trước câu trả lời hoặc câu được cá
gì nên dạng câu hỏi này khơi gợi được trí tò mò, tưởng tượng ở trẻ.

Bạn có thể thử hình dung một mẫu đối thoại giữa hai mẹ con như:
Mẹ: "Ngày mai nhà mình có các, cô, chú đến chơi. Con phụ mẹ suy nghĩ lên kế
hoạch nấu bữa ăn thật ngon đãi cô chú nhé!"
Con: "Thế mẹ ơi, các cô chú có đem các em theo không? Các em có ăn cay được
không ạ? Các cô có uống bia không? Có nên chuẩn bị món ăn cho người lớn và trẻ
em riêng không? Các em nhỏ thích ăn món gì nhất? Ngoài nước ngọt, các em có
thích uống nước trái cây tươi không?".
Qua đoạn hội thoại, câu hỏi đặt ra là: "Làm thế nào mà thế hệ tương lai của chúng
ta có thể phát minh ra những điều thú vị khi không có cơ hội để thử nghiệm, chấp
nhận rủi ro, khám phá những điều mới lạ và được tự do suy nghĩ không giới hạn?"
Trách nhiệm của người lớn là khơi gợi suy nghĩ độc lập ở trẻ qua những hoạt động
thú vị hay những cơ hội để trả lời dạng câu hỏi mở vì qua đó, trẻ được khuyến
khích suy nghĩ khác biệt và suy nghĩ ra khỏi giới hạn.