Căn bản về truyền thông và báo chí

CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 2 –
OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 3 –



CN BN
v
TRUYN THÔNG
&
BÁO CHÍ

oan Trang
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 4 –
OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 5 –





Tng các blogger Vit Nam,
vi tt c lòng yêu mn và trân trng.
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 6 –





Xin chân thành cm n các t chc Con ng Vit Nam, Nht Ký
Yêu Nc, VOICE, Villa Aurora (CHLB c) vì s h tr, ng h
nhit tình v tinh thn và vt cht dành cho ngi vit đ có đc
cun s tay này.

OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 7 –

MC LC


Li nói đu: Vì sao bn nên làm báo?. ……………… …. 9
Bài 1. Tng quan v truyn thông và báo chí .………… … 13
 Các đnh ngha
 Chc nng ca báo chí
 Phân loi báo chí
 Tâm lý khán/ thính/ đc gi
Bài 2. ánh giá thông tin: Tin hay và tin d ……………… 25
Bài 3. 5W + 1H: 6 câu hi kinh đin ca báo chí ….….… 35
Bài 4. Quá trình thc hin mt bài báo …………….….… 39
 Hình thành ý tng
 Thu thp thông tin, d liu, bng chng
 Lên cu trúc (dàn ý/ đ cng)
 Vi
t và biên tp
 Nhng điu cn chú ý khi vit bài
Bài 5. Cách đt tít ……………………………………… 63
Bài 6. Cách vit li dn ……………………………….… 77
Bài 7. Cách dn ngun ………………………………….… 85
Bài 8. Phng vn ………………………………………… 93

Bài 9. Kim chng thông tin: âu là s tht? …… …… 101
Bài 10. o đc báo chí …………………………………. 107
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 8 –
OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 9 –



Li nói đu:

VÌ SAO BN NÊN LÀM BÁO?


- Bn có mun đi li nhiu, gp g nhiu ngi, lng
nghe nhng câu chuyn h k, tìm hiu v th gii ca
h? Nói cách khác, bn có mun sng nhiu cuc đi
trong mt đi bn?
- Bn có thích gp g nhng ngi ni ting (chính tr
gia, quan chc, ngh s ) và/hoc nhng ngi thú v?
-
Bn có thích thu nhn thông tin, tìm hiu cái mi và

chia s vi ngi khác?
- Bn có mun mt cuc sng luôn thay đi, không
nhàm chán, luôn thúc ép bn phi hc hi thêm và
vn lên không ngng?
- Bn có mun ni ting bng trí tu, bng nhng sn
phm tinh thn ca bn?
- Bn có mun nói lên nhng s thc, nhng bt công,
sai trái, nhng điu b
t n trong xã hi?
- Bn có mun ting nói ca mình có nh hng đn xã
hi?
- Bn có mun thay đi xã hi?

CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 10 –
Nu vi ít nht mt trong s các câu hi nêu trên, câu tr li
ca bn là “Có”, thì ngh báo là ngh bn nên chn.

Luôn luôn mi m, thú v, bn rn, đy sc ép và c ri ro –
đó là đc đim ca ngh báo. Và, bn bit không,  trong mt
xã hi không có t do báo chí, không tôn trng nhân quyn và
dân ch, nghèo đói và bt công đy ry nh Vit Nam, thì
ngh báo li càng quan trng h
n và xng đáng đ bn mo
him hn, bi vì ngh báo là ngh góp phn đáng k làm thay
đi xã hi. Trong tt c các cuc cách mng, các chính bin

trong th k 20-21 – t phong trào dân s đòi quyn cho ngi
da đen  M nhng nm 1960, đn s kin Liên Xô và ông
Âu sp đ, chm dt Chin tranh Lnh, đn cách mng Mùa
Xuân -rp 2011 – truyn thông
đu đóng ti mt na vai trò,
có l còn hn th.

Mt nhà báo ca t Washington Post, Ben Bradlee, đã nói v
ngh báo và ngi làm báo:

“Bn có th có nh hng khng l. Bn có th làm rt nhiu
vic. Bn có th đa mt ngi ra khi nhà tù; bn có th làm
cho ai đó phi vào tù; bn có th thông qua mt chính sách;
bn có th không thông qua cái gì c ”.

Tuy nhiên, ngc li, nu v
i mt trong các câu hi sau đây,
bn tr li “Có”, thì ngh báo là ngh bn nên tránh xa.

- Bn có mun kim nhiu tin?
OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 11 –
- Bn có mun mt cuc sng bình yên, n đnh, ít va
chm?
- Bn có mun mt công vic ca công chc, kiu “ht
gi làm vic là không phi ngh ngi gì na”?

Sau khi đã xác đnh đc mình nên hay không nên làm báo,
nu quyt đnh theo ngh này, bn nên đc tip các phn tip
theo và đc ti đâu, hãy th vn dng ti đó.

Cun sách s
dng rt nhiu t liu và kinh nghim làm báo
ca nhng đng nghip ca tôi, đc bit là TS. Thang c
Thng (TBT báo đin t VnExpress), nhà báo Mai Phan Li
(tc blogger Bút Lông), nhà báo Hoàng Ngha Nhân (báo
Pháp lut TP. HCM), nhà báo V Quí Ho Nhiên (California,
M), và nhiu ngi khác.

Ngh báo là mt ngh vn ít lý thuyt và ch có th hc thông
qua làm. Cun s tay này cng đc son theo tinh thn đó,
ngha là rt ít lý thuyt, r
t d hiu, nhng đ thc hin đc
thì là c mt vn đ: Bn phi thc s bt tay vào làm.

Chúc các bn vui v!
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 12 –

OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 13 –



Bài 1:

TNG QUAN V
TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ


I. Các đnh ngha

- Truyn thông: là hot đng truyn
ti thông tin thông qua
trao đi ý kin, thông đip, thông tin, th hin bng ngôn t,
hình nh, tín hiu, âm thanh, c ch

- Truyn thông đi chúng: là các hình thc truyn thông
nhm hng đn mt s lng công chúng (khán/ thính/ đc
gi) ln.

Báo chí, xut bn, đin nh, truyn hình là truyn thông đi
chúng. Trên Internet, có nhng công c / dch v truyn thông
đi chúng, nh blog, website. Ngay c email, nu bn gi mt
ln cho hàng chc, hàng trm ngi thì đó cng là truyn
thông đi chúng.

- Phng tin truyn thông đi chúng truyn thng: các

CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 14 –
phng tin truyn ti và trình bày thông tin có trc khi xut
hin phng tin mi là Internet. Gm: phát thanh, truyn
hình, truyn hình cáp, phim nh, âm nhc, báo, tp chí, xut
bn.

- Truyn thông mi: các công c truyn thông trên nn tng
Internet: website (gm c báo đin t), mng xã hi, blog,
kênh (channel), feeds, reader, v.v.

- Báo chí: Là mt lnh vc kinh doanh, trong đó tin bài là
hàng hóa.

Có nhiu đnh ngha, nhng đây là đnh ngha thc d
ng nht.
Khi làm báo, bn hãy luôn t duy nh mt nhà kinh doanh,
phi làm th nào đ sn phm báo chí ca bn hp dn ngi
tiêu dùng (tc đc gi, khán thính gi) nht.

- Thông tin: Là (nhng) điu cha đc bit. Nó có th tn ti
di dng ch vit, hình nh, video, tín hiu, ký hiu, đ ha,
v.v.

- Tin tc: Là thông tin đã đc nhà báo x lý và đc công b
trên báo chí.

- Nhà báo: Là ngi thc hin các chc nng ca báo chí.

Vy chc nng ca báo chí là gì?

OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 15 –
II. Chc nng ca báo chí

Báo chí thi hin đi có th có nhiu chc nng, nhng sau
đây là ba chc nng c bn
.

1. Thông tin

- Cung cp tin tc cho ''ngi tiêu dùng'' (tc đc gi,
khán/thính gi) ca mình kp thi, đ h hiu bit tình hình và
có th xây dng đc quan đim ca h v các vn đ trong
lnh vc h quan tâm và/hoc v các vn đ nóng hi trong xã
hi.

CHÚ Ý là báo chí ch đa tin đ đc gi, khán/thính gi t xác
đnh quan đim, ch không áp
đt quan đim, không đnh
hng h.

- Cung cp tin tc cho chính quyn, các nhà hoch đnh chính
sách nm đc các s kin đó cng nh ý kin phn hi t
ngi dân, và ra quyt đnh.

2. Bình lun, phân tích

- Nêu quan đim ca nhà báo và/hoc ca tòa báo v mt s
kin, mt vn đ nào đó.

- Nhà báo và/hoc t báo có th bình lun đi din cho quy
n
li/ quan đim ca mt nhóm ngi, mt t chc, hoc hoàn
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 16 –
toàn đc lp.

- LU Ý: Bình lun không phi là nêu quan đim cá nhân.
Hãy gii thích, phân tích và chng minh: Vì sao chuyn đó
xy ra? Có mi liên quan nào gia các hin tng? Kt qu/
hu qu s là gì? v.v.

Bn hãy nh: Nu ch nêu quan đim cá nhân v mt v
khng b, tng giá xng, hay chuyn báo chí  Vit Nam b
hn ch t do, v.v. thì bt k ai cng làm đ
c. iu làm cho
mt nhà báo khác mt blogger là bn phi phân tích và chng

minh (thuyt phc khán/ thính/ đc gi) đc v nguyên nhân
ca v vic, mc đ, tình trng ca v vic, các hu qu, kt
qu

Mun phân tích và chng minh, thuyt phc, bn phi s
dng:

 D kin thc t (facts), gm c s liu nu có;
 Lp lun (arguments);
 Vin dn ý kin, quan đim ca ngi thích hp.

__________________________________________________

?
Bn hãy cho ví d v mt bài bình lun tt, và mt bài
không đt yêu cu đ đc gi là bài bình lun (trên các blog
có rt nhiu).
__________________________________________________
OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 17 –
3. Giám sát

- i din cho quyn li ca xã hi giám sát hot đng ca các
c quan nhà nc, chính quyn.

- Phát hin, t cáo hin tng sai trái, tiêu cc trong xã hi.

Mt bài vit phi thc hin đc ít nht mt trong ba chc nng trên mi
đc coi là bài báo, theo cách hiu v báo chí truyn thng.

Trong mt bài vit, nên rch ròi chc nng thông tin và bình lun. Không
bình lun trong khi đa tin.

Báo chí thi hin đi còn có c chc nng gii trí, nhng điu này còn
gây tranh cãi vì rt d sa vào xu hng r tin và/hoc thiu vn hóa.

Báo chí  Vit Nam còn có chc nng khai dân trí, nhng điu này rt d
b ln ln vi s đnh hng, tuyên truyn, nhi s dân chúng.

__________________________________________________

?
Bn có ngh báo chí nên có chc nng gii trí? Chc nng
khai dân trí?
__________________________________________________





CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 18 –

III. Phân loi báo chí

1. Theo hình thc th hin ca thông tin, có:

- Báo vit/ báo in (printed media);
- Báo hình, tc truyn hình (television, broadcasting media);
- Báo ting/ báo nói, tc phát thanh (radio, broadcasting
media);
- Báo đin t/ báo mng (online media);
- Truyn thông đa phng tin (multimedia media)

Trong s tay này, t “bài báo” đc dùng đ ch sn phm báo
chí nói chung, ca c truyn hình, phát thanh ln báo vit, báo
mng.

2. Theo tn sut, có:

- Nht báo/ báo ngày (daily);
- Tun báo/ báo tun (weekly);
- Bán nguyt san (biweekly);
- Nguyt san/ báo tháng (monthly);
- Tam cá nguy
t san/ báo quý (quarterly);
- v.v.



OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 19 –
3. Theo chc nng
1
:

* 5 nguyên tc cn bn ca ngh báo

1. Chính xác;
2. Công bng;
3. Giám sát chính quyn và các c quan quyn lc;
4. Phân bit rch ròi đa tin và bình lun, đa tin và qung cáo;
5. Không đt vic ti đa hóa li nhun làm mc tiêu cao nht.


- Báo truyn thng
(traditional media): Là loi báo chí hng
ti tuân th c 5 nguyên tc trên: đa tin chính xác, công
bng, giám sát chính quyn, coi trng s tht nên hng ti
khách quan và vô v li, không chy theo li nhun.

Ví d: BBC Vit ng luôn c gng t ra công bng, bng cách
phn ánh ý kin ca các bên  mc đ tng đng nhau.
Trong tranh chp bin đo gia Vit Nam và Trung Quc,
BBC th hin rng h không đng v
 bên nào.

- Báo c súy
(advocacy media, còn có th dch là “báo chí vn

đng”): Là loi báo xem giám sát xã hi là u tiên hàng đu.
Nó luôn có ch kin, ví d c súy cho mt quan đim, mt
đng li. Nó không quan tâm đn li nhun, mà hng đn
vic m rng nh hng xã hi ca mình, qua đó tác đng,


1
ây là cách phân loi ca Alex Jones trong cun Losing the News: The Future of the News
That Feeds Democracy, Oxford University Press xut bn nm 2009.
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 20 –
vn đng chính sách và/hoc đnh hng d lun. Có th vn
tuân th nguyên tc “chính xác”, nhng không nht thit
“công bng”.

Ví d: Nhân Dân, Quân i Nhân Dân, Công An Nhân Dân
c súy cho đng li ca ng và Nhà nc Vit Nam, cho ý
thc h cng sn. Dân Làm Báo c súy cho t tng t do,
dân ch, chng đc tài, chng cng.

- Báo lá ci
(tabloid): Là loi báo nhm vào vic ti đa hóa li
nhun, không chú trng chc nng giám sát. Có th vn tuân
th nguyên tc ''chính xác'' và ''công bng''.

Ví d: Ngôi Sao, 2Sao, Tin Tc Online.

- Báo chí gii trí
(entertainment media): Là loi báo nhm vào
vic ti đa hóa li nhun và giúp ''ngi tiêu dùng'' th giãn,
gii trí. Không coi trng ''chính xác'', ''công bng'', ''giám sát
chính quyn''.

Ví d: Kênh 14, Haivl

__________________________________________________

? Bn hãy cho ví d v tng loi báo nói trên.
__________________________________________________


OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 21 –
IV. Tâm lý khán/ thính/ đc gi

1. Rt li, th đng và cm tính

- c gi đc ít, xem lt nhiu. H có th đc tít ri b, hoc
đc đon đu ri b. H có th đc c bài ri chng nh gì.

- Khán/ thính gi rt l đãng, ít tp trung, thiu kiên nhn,
không thích là chuyn kênh.

- Tt c đu mun t ra hoàn toàn lý tính khi xét đoán,
đánh
giá, nhng nói chung h đu phn ng hoàn toàn cm tính.

- Vi riêng báo in và báo mng: Khi bn vit đúng ý đc gi,
không chc h đã khen ngi hay cm n bn. Nhng khi bn
vit không đúng ý h hoc trái ngc vi điu h tin tng, h
sn sàng ch trích bn ngay.

 ng bc mình vi đc gi, h luôn luôn nh th và 
đâu
cng th.
__________________________________________________

?
Bn đã bao gi chng kin tác gi/ nhà báo nào b đc gi
ch trích? Hãy k li.
? Là blogger, bn thân bn đã bao gi b đc gi ch trích
cha (k c ch trích các comment ca bn)? Lúc đó, bn cm
thy nh th nào? Bn có phn ng gì không?
__________________________________________________
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 22 –
2. Khán/ thính/ đc gi mun gì?

- Bài vit d đc, li bình d nghe. Tóm li, ni dung phi d
hiu, đ đc đn đâu hiu đn đy, xem/ nghe đn đâu hiu
đn đy. iu này đc bit đúng trong truyn hình và phát
thanh, bi vì khi thông tin đã trôi qua thì khán/ thính gi
không nghe li đc.

- Tin tc có giá tr (xem bài 2, “ánh giá thông tin: Tin hay và
tin d).

- Thông tin quan trng đc đa lên trc, vn
đ quan trng
đc gii quyt sm.

- Bài vit ngn gn: Vi ngi đc Vit Nam, các bài trên báo
in, nu là bài “đinh”, cng ch nên ti đa 3000 t; bài trên
mng ti đa 2000 t.

- c bit nhng gì mi l, thú v, nhng gì nhng ngi
khác đã tri qua (cuc sng ca nhng ngi khác chúng ta).

- Nhng gì nhanh chóng có giá tr thc tin, tc là s d
ng
đc ngay. Ví d: Khi đang có dch st xut huyt, thì
khán/thính/đc gi cn nhng thông tin hng dn cách phát
hin du hiu và điu tr st xut huyt.

- Nhng gì cng c thái đ, quan nim, đnh kin, nim tin sn
có ca khán/ thính/ đc gi.
OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 23 –
__________________________________________________

? Bn hãy cho ví d v mt điu đc gi ca bn mun, ngay
lúc này.
? Bn hãy cho ví d v mt quan nim ph bin trong xã hi
Vit Nam (không nht thit đúng hay sai). Nu làm báo, bn
có mun, hoc có dám vit ngc li quan nim đó không, và
nu có thì bn s x lý nh th nào?
__________________________________________________


3. Khán/ thính/ đc gi ghét điu gì?

- Bài báo/ nhà báo/ tòa báo đa tin sai s tht

- Bài báo nhiu li, đc bit là li chính t và các li liên quan
đn chuyên môn ca khán/ thính/ đ
c gi.

Hãy nh: Khán/ thính/ đc gi luôn có xu hng thi phng
các li ca bn, nu h phát hin đc. Trong mt tác phm
báo chí, bn có th nói lên 9 điu đúng, nhng mc 1 điu sai
mà điu sai y li thuc chuyên môn ca mt khán/ thính/ đc
gi nào đó, thì rt có th khán/ thính/ đc gi đó s làm m lên
nh th bn là mt nhà báo t
i, vit gì cng sai.

Nhc li: Khi bn vit đúng ý khán/ thính/ đc gi, không chc
h đã khen ngi hay cm n bn. Nhng khi bn vit không
đúng ý h hoc trái ngc vi điu h tin tng, h sn sàng
CN BN V TRUYN THÔNG VÀ BÁO CHÍ
__________________________________________________

__________________________________________________

– 24 –
ch trích bn ngay.

- Nhng gì đi ngc li quan nim, đnh kin, nim tin sn có.

- Vn phong khó hiu và/hoc dài dòng.

- Câu ct, câu què, sai ng pháp.

- B áp đt cách đánh giá ch quan ca nhà báo, tòa báo.

- B nhà báo, tòa báo li dng đ “câu viu”, bán hàng trng
trn.

- B nhi s l liu, b rn dy đo đc, dy đi.


__________________________________________________

?
 Vit Nam, bn thích nht c quan báo chí (báo/ đài/ blog)

và/hoc cây vit (nhà báo/ blogger) nào? Ti sao?
?  Vit Nam, bn ghét nht c quan báo chí và/hoc cây vit
nào? Ti sao?
__________________________________________________

OAN TRANG
__________________________________________________

__________________________________________________

– 25 –



Bài 2:

ÁNH GIÁ THÔNG TIN:
TIN HAY VÀ TIN D


* Ti sao báo chí đa tin này mà không đa tin kia? Ti sao
báo chí ch theo đui, “làm đm” v vic này mà b l v vic
kia?

Bi vì tin tc phi phù hp vi s ch đi, s k vng ca đc
gi/ khán/thính gi. Có 12 tiêu chí đ đánh giá xem mt thông
tin có phù hp vi s ch đi, k vng đó, tc là có giá tr tin
tc (newsworthy) hay không
2
. Làm truyn thông, bn phi

hiu rõ nhng yu t làm nên giá tr ca tin tc.


1. Kp thi, đúng lúc (timeliness)

Tin tc là cái mi (news is what’s new). Bo lon Vng Áng
n ra vào bui chiu - ngha là chc chn phi đa tin v nó


2
S tiêu chí đánh giá giá tr ca tin tc có th dao đng t 7, 8 đn 12 tiêu chí. Tài liu này
xác đnh 12 tiêu chí, theo cun Television Production (1993) ca TS. Ron Whittaker (M).