Tư tưởng nhân đạo của Nam Cao qua truyện ngắn Chí Phèo

Tư tưởng nhân đạo của Nam Cao qua truyện ngắn Chí
Phèo”
Bài làm
Trong tác phẩm “Nước mắt” trước CMT8, Nam Cao đã mượn
lời của nhà văn Pháp François Coppée làm lời đề từ: “Người
ta chỉ xấu xa hư hỏng trước đôi mắt ráo hoảnh của phường ích
kỉ. Nước mắt là miếng kính biến hình vũ trụ.” Nam Cao là 1
nhà văn luôn nhìn đời bằng nước mắt, tình thương. Ông từng
tuyên ngôn: “sống đã rồi hãy viết” bởi 1 nhà văn muốn viết
nhân đạo trước hết phải sống cho nhân đạo đã. Với cái nhìn
đời đầy nước mắt ấy, tác phẩm của Nam Cao cũng chứa chan
tình nhân đạo nhân văn. Trước CM Nam Cao viết về 2 đề tài
chính đó là người nông dân và trí thức tiểu tư sản. Trong cả 2
đề tài này ông đều đề cập đến bi kịch của co người trong XH
cũ bằng ngòi bút giàu lòng nhân văn, nhân ái. T/p tiêu biểu
trong đề tài nông dân ta phải kể đến đó là “CP”. Đến nay
truyện được tái bản hàng chục lần và được dưa vào trong CT
giảng dạy như là 1 trong những kiệt tác của Nam Cao nói
riêng, của dòng VH hiện thực phê phán VN 30 – 45 nói
chung. Thành công của Nam Cao trong t/p này là nhà văn đã
XD được bi kịch của người nông dân trong XH cũ – những
con người sinh ra làm người nhưng không được làm người, cả
đời khao khát lương thiện nhưng kết cục lại trở thành bất
lương thông qua NV chính đó là CP. Có thể khẳng định CP
của NC đã bộc lộ rất rõ tình cảm nhân đạo, nhân văn sâu sắc
và cao cả. Chekhov đã từng nói: “1 người nghệ sĩ chân chính
phải là 1 nhà nhân đạo từ trong cốt tủy”. NC là 1 nhà văn như
thế.
Trong tiếng Hán Việt, “nhân” có nghĩa là người còn “đạo” là
đạo lí. Như vậy hiểu nôm na, "nhân đạo" là đạo lí làm người.
Sâu xa hơn, nó là tình yêu thương con người của 1 nhà văn, là

cách nhìn đời, nhìn người, là quan điểm, lập trường của người
nghệ sĩ. Họ phải nhìn đời bằng nước mắt tình thương bởi NC
trong "Lão Hạc" đã nói: " Chao ôi! Đối với những người ở
quanh ta, nếu ta không cố tìm mà hiểu họ, thì ta chỉ thấy họ
gàn dở, ngu ngốc, bần tiện, xấu xa, bỉ ổi… toàn những cớ để
cho ta tàn nhẫn; không bao giờ ta thấy họ là những người đáng
thương, không bao giờ ta thương." Nếu dứng từ góc độ t/p thì
1 t/p VH chân chính, giá trị nhân đạo chính là giá trị nhân tâm
của t/p. Nói như Nam Cao, đó phải là một cái gì đó “vừa đau
đớn vừa phấn khởi. Nó ca ngợi lòng thương, tình bác ái, sự
công bình, nó làm người gần người hơn.” Còn theo như Thạch
Lam trong “Gió lạnh đầu mùa”:
- Văn chương phải là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực;
nó làm trong sạch lòng người, làm thay đổi một cái thế giới
tàn ác và giả tạo.
Để có được những áng văn như vậy, nhà văn phải "đứng trong
lao khổ mở lòng mình ra đón lấy tiếng vang động của cuộc
đời" hay nói như Tố Hữu:
-Nhà thơ phải là những con ong hút nhụy từ những bông hoa
của cuộc sống. Không có sự cần mẫn của con ong, nhụy hoa
không thể trở thành mật ngọt.
Điều này được thể hiện rõ trong “CP” của nhà văn NC, 1 t/p
chứa chan tình nhân văn, nhân đạo.
Đọc CP của NC, ta thấy đầu tiên ngòi bút giàu lòng nhân ái
của nhà văn nhân đạo từ trong cốt tủy này tập trung vào để thể
hiện nỗi đồng cảm, sự thương xót trước người nông dân trong
XH cũ. Câu chuyện xoay quanh cuộc đời của NV CP. Đây là 1
điển hình của người nông dân VN trc CMT8. Lai lịch của Chí
mở ra trong t/p là 1 đứa trẻ xám ngắt, bọc trong 1 tấm váy đụp
bên cạnh lò gạch bỏ hoang được người thả ống lươn mang về

vào 1 sáng tinh sương. Chí là 1 đứa trẻ không cha, không mẹ,
không họ hàng, không người thân thích, cả con số không to
tướng đè bẹp lên cuộc đời Chí. Lớn lên, CP được cưu mang
bởi những con người nghèo khổ. Chí phải đi ở hết nhà này
sang nhà khác. Từ gia đình bà góa mù đến nhà ông phó cối…
QK ấy không làm cho CP trở thành 1 đứa trẻ hư hỏng. Trái lại,
đến năm 20 tuổi, khi đi làm canh điền cho nhà Lí Kiến, CP
vẫn giữ nguyên bản tính 1 người nông dân thuần hậu. Nhưng
vì 1 cơn ghen bóng gió, CP đã bị BK tống vào ngục tù. Con
người xảo quyệt này sẵn sàng chà đạp lên cuộc đời người khác
không thương tiếc, không ghê tay. Bắt đầu từ đây, CP hoàn
toàn khác. Điều đau đớn ở đây đó là CP sau 7,8 năm ở trong tù
khi ra đã trở thành con người khác hẳn. Cái nhà tù nhào nặn
CP trở thành 1 con quỉ dữ của làng VĐ. Như vậy, viết về cuộc
đời, về nỗi khổ đau của người nông dân không cha không mẹ
này, ngòi bút của NC ứa biết bao nhiêu máu và nước mắt trên
từng trang viết cho dù giọng văn của nhà văn rất lạnh lùng,
thờ ơ. Đây là 1 sở trường, 1 phong cách rất riêng của NC.
Nhưng có lẽ sự đồng cảm của nhà văn được bộc lộ rõ nhất khi
thể hiện nỗi đau đớn của NV muốn đòi quyền làm người: "
Trời ơi! Hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hòa với mọi
người biết bao!". Trong khi tất cả làng VĐ đều tránh CP thì
NC lại đem tấm lòng, đem ngòi bút giàu lòng nhân ái của
mình đến cạnh NV, đi sau vào trong sâu thẳm NV đẻ đồng
cảm cùng nỗi đau của NV. Điều này được thể hiện rất rõ
thông qua những câu văn của NC ngay ở đoạn đầu:
- Hắn vừa đi vừa chửi. Bao giờ cũng thế, cứ rượu xong là hắn
chửi. Ban đầu hắn chửi trời. Có hề gì? Trời có của riêng nhà
nào? Rồi hắn chửi đời. Thế cũng chẳng sao: Đời là tất cả
nhưng cũng chẳng là ai. Tức mình hắn chửi ngay tất cả làng

Vũ Đại. Nhưng cả làng Vũ Đại ai cũng nghĩ: “Chắc nó chừa
mình ra!”. Không ai lên tiếng cả. Tức thật! Ồ thế này thì tức
thật! Tức chết đi được mất! Đã thế, hắn phải chửi cha đứa nào
không chửi nhau với hắn. Nhưng cũng không ai ra điều.
Trong những câu văn trên, có thể đó là câu NC dẫn truyện.
Nhưng cũng có những câu ta không phát hiện được đây là lời
nói của NC hay của CP. Rõ ràng ở đây NC đã SD ngôn ngữ kể
đa thanh, nghĩa là 1 câu nói được hiểu từ nhiều giọng nói,
nhiều người nói. NC đã nhập vào trong nỗi đau của NV, đau
cùng nối đau của NV, vui cùng niềm vui của NV. Đó là sự
đồng cảm sâu sắc của nhà văn nhân đạo chủ nghĩa NC
Không chỉ dừng lại ở đó, NC còn thể hiện nỗi đồng cảm của
mình với con người để nên vợ nên chồng với Chí đó là Thị
Nở. NV này xấu đến ma chê quỉ hờn, cả làng VĐ tránh thị như
tránh bệnh dịch. Ấy thế mà NC vẫn đồng cảm được với người
đàn bà xấu xí để phát hiện Thị Nở là 1 người đẹp theo nghĩa
đúng của từ. Khi cả làng VĐ tránh thị như tránh dịch, coi CP
như quỉ dữ thì có lẽ chỉ có NC lách sâu ngòi bút của mình để
phát hiện ra Thị Nở có đức tính của 1 con người, mang con
người này đến bên cạnh CP để đung đẩy trái tim của CP bấy
lâu nay vốn lạc điệu. Như vậy rõ ràng ở đây, NC thể hiện sự
đồng cảm sâu sắc với người nông dân trong XH cũ
Ngoài ra, ngòi bút giàu lòng nhân đạo của nhà văn còn lách
sâu vào để tập trung tố cáo cái XH mà Vụ Trong Phụng đã gọi
là "chó đểu" còn NC lại gọi đó là XH "quần ngư tranh thực".
Đây là XH của bọn địa chủ cầm cân nảy mực, ôm chặt chân
đế quốc, là kẻ thù của ND. Điều này được bộc lộ rất rõ ở các
thế lực trong làng VĐ ngày ấy đó là Đội Tảo, là Bá Kiến. Đây
chính là bầy cá tranh nhau ăn 1 món mồi đó là người nông dân
mà tiêu biểu ở đây đó là CP, là Thị Nở. Với lối sống đè đầu

cưỡi cổ, với lối sống mềm nắn rắn buông, những con người
nông dân hiền hậu như Chí bao giờ cũng bị thiệt thoi hơn cả.
Hắn biết đạp bàn đạp ghế để được 50 đồng nhưng biết quẳng
lại mấy hào vì thương anh túng quá. Hắn biết dìm người khác
xuống sông song giả bộ kéo lên để được hàm ơn và Chí Phèo
đã bị mắc mưu. Điều này được thể hiện rõ nét nhất ở lần thứ 2
sau khi ra tù CP đến nhà BK để xin đi ở tù. Rõ ràng mục đích
chính là đến để đòi việc làm, đòi nhà ở nhưng sau khi được
giao cho 5 sào đất ở bờ sông, CP đã bị BK 1 lần nữa tha hóa,
trở thành công cụ đi đòi nợ thuê cho giai cấp thống trị, góp
phần chiến thắng cho giai cấp thống trị. Có lẽ đây là khoảng
TG đau đớn nhất của CP. trong khoảng TG ấy, CP lấn quá sâu
vào trong tội lỗi.
Ta còn thấy ngòi bút tố cáo của nhà văn được thể hiện rất rõ
khi CP bị tống vào tù. Trước khi vào tù, Chí là người nông
dân hiền như cục đất. Vậy mà 7, 8 năm ở trong tù Chí đã bị
tha hóa. Đây là nhà tù của bọn thực dân đồng lõa với giai cấp
phong kiến, tiếp tay cho lão Bá để tha hóa CP. Nhà tù này có
bản chất trái hoàn toàn với bản chất XH của 1 nhà tù mà loài
người đang mong đợi. Nhà tù này chỉ mở cửa tù thu nạp tù
nhân khi anh ta hiền như cục đất để nhào nặn, đào tạo trở
thành kẻ bất lương rồi thả họ ra. Chính nhà tù ấy đã biến anh
Chí hiền lành thành Chí Phèo. Nhân đây ta nhắc qua diện mạo
của CP khi ra tù: cái đầu cạo trọc lốc, hàm răng cạo trắng hớn,
mặt đen cơng cơng, 2 con mắt gườm gườm, ngực xăm trổ đầy
những hình rồng phượng, lại có cả 1 ông tướng cầm chùy
trông đặc như 1 tên săng đá. Đây là 1 sp của cái lối sống, lối
thống trị, là sp của XH khốn nạn này.
Có thể nói, sinh ra 1 người nông dân Chí thuần hậu là 1 bà mẹ
khổ đau nào đó nhưng có phần nhẫn tâm bỏ con mình ở cái lò

gạch cũ bỏ hoang vào 1 sáng tinh sương. Nhưng đẻ ra 1 CP
côn đồ mà sau này trở thành quỉ dữ của làng Vũ Đại chính là
XH khốn nạn chó đểu. Như vậy NC không chỉ nói 1 mình CP
phỉa chịu bi kịch này mà CP là 1 hiện tượng có tính qui luật ở
nông thôn VN trước CM tháng 8. Ta thấy trong t/p những anh
em họ hàng gần xa của CP. tiền thân của CP là Binh Chức,
Năm Thọ; hậu thân của CP là 1 CP con. Vì vậy, CP bi kịch
của 1 tầng lớp con người. Viết lên những dòng văn này, ngòi
bút của NC giần giật căm hờn, bộc lộ rõ thái độ tố cáo những
thế lực dẫn đến đau khổ. Rõ ràng NC đã đứng trên quyền con
người để tố cáo. Điều này chứng tỏ ông là 1 nhà văn nhân đạo
sâu sắc.
Bên cạnh đó, ngòi bút giàu lòng nhân ái của NC cũng đã lách
sâu vào bên trong tâm hồn của NV để phát hiện dưới đáy sâu
tâm hồn của người nông dân vẫn có những bản tính tốt đẹp.
Đầu tiên nhà văn lách sâu vào dưới đáy sâu thẳm tâm hồn CP
– 1 con người dưới đáy cùng của XH – để phát hiện dưới đáy
tâm hồn của anh vẫn còn lương thiện. Nó cho người yêu văn
thấy rõ ở dưới đáy sâu của 1 con quỉ dữ vẫn còn có khao khát
lương thiện. Nó được hiện lên 1 cách rõ nét ngay ở bài chửi
của CP ở đầu t/p bằng NT phân thân. Ở bề mặt đó là 1 CP côn
đồ với 1 bài chửi rất riêng, rất trứ danh. Nhưng đằng sau bài
chửi của CP côn đồ, NC còn chỉ ra cho người yêu văn nhận
thấy đó là 1 CP đang vật vã trong nỗi cô độc, 1 CP đang khao
khát lương thiện và bài chửi ấy là 1 bài giao tiếp rất riêng của
Chí. Chí đang muốn làm hòa với mọi người dù cách làm hòa
ấy chỉ là 1 bài chửi.
CP chỉ mong được ai đó ra điều. Giả sử CP chửi trời, chửi đời
hay chửi đến làng VĐ mà có ai đó ra điều thì coi như mục
đích giao tiếp của Chí đã thành công bởi có người ra điều là có

người chấp hắn, mà có người chấp hắn nghĩa là hắn ngang
hàng với họ, hắn cũng là người. Thế nhưng chửi đến những
đứa chết mẹ nào không ra chửi nhau với hắn vẫn không ai ra
điều nghĩa là CP không còn đất để tồn tại làm người lương
thiện, cả làng VĐ không ai coi Chí là người nữa rồi.
Chỉ đến khi Chí 40 tuổi mới gặp được Thị Nở, ngỡ tưởng rằng
từ nay trở đi hơi cháo hành của Thị, tình yêu của Thị, người
đàn bà xấu đến ma chê quỉ hờn ấy vĩnh viễn thuộc về CP. Ấy
vậy nhưng đời lại cướp đi của Chí đến tận cả hơi cháo hành.
Cuộc đời của Chí còn được thể hiện thông qua bà cô của Thị
Nở. Dù Chí không gây thù oán gì với bà cô Thị Nở nhưng bà
cô ấy vẫn không chấp nhận Chí Phèo. Điều ấy đồng nghĩa với
cả làng VĐ không ai chấp nhận CP làm người lương thiện
nữa. Giờ đây trong giờ phút đau khổ này, hơi cháo hành lại
xuất hiện như là trêu ngươi, như khoét sâu vào nỗi đau đớn
của CP. Từ đó, NC đã phát hiện ra CP cả đời khao khát lương
thiện. Rõ ràng, phát hiện ra bản tính lương thiện của con
người dưới đáy cùng như CP phải là ngòi bút nhân đạo sâu
sắc. Nhà văn phải đứng trong lao khổ lách sâu ngòi bút của
mình vào những diễn biến tâm lí vô cùng phúc tạp, tinh vi của
người và vật. Có thể khẳng định ngòi bút tâm lí của NC như 1
nhà phẫu thuật tài ba và NC xứng đáng là 1 nhà hiện thực tâm
lí
Đối với 1 cô Thị Nở xấu đến ma chê quỉ hờn, NC vẫn nhận ra
Thị vẫn còn tình người đó là tình yêu. Chính Thị Nở đung đẩy
lại trái tim CP xưa nay vốn lạc điệu. Chính Thị Nở đã mang
hơi cháo hành, mang lại lương thiện, mang lại tình yêu cho
CP…
Nhắc đến 1 người nghệ sĩ chân chính là phải nhắc đến tính
sáng tạo. Nói cách khác, sáng tạo là nguyên tắc để xác định 1

t/p VH là chân chính. Điều này NC hiểu rõ hơn ai hêt. Chẳng
thế mà ông đã tuyên ngôn trong t/p “Đời thừa”: “Văn chương
không cần đến những người thợ khéo tay làm theo một vài
kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp được những
người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai
khơi và sáng tạo những cái gì chưa có.” Nhận thức được điều
này, ta thấy rất rõ ở đây NC viết CP vô cùng sáng tạo và có lẽ
đây cũng là ngòi bút nhân đạo rất mới mẻ của nhà văn NC.
1 trong những yếu tố làm nên giá trị nhân đạo mới mẻ của
truyện ngắn “CP” đó là giọng văn Nam Cao khá lạnh lùng.
Ngay NV, đứa con tinh thần của mình ông cũng gọi là hắn:
“hắn vừa đi vừa chửi. Bao giờ cũng thế, cứ rượu xong là hắn
chửi”. Đây là 1 sở trường của Nam Cao. Những đứa con tinh
thần trong các t/p của ông thường được gọi là hắn, là y, là
thị… Nhưng đằng sau từ hắn ấy, ngòi bút của Nam Cao ứa
biết bao nhiêu máu và nước mắt trong từng ngôn ngữ, từng
câu văn. Chính vì vậy, phong cách của Nam Cao được ví như
cái phích: bề ngoài lạnh lùng thờ ơ nhưng bên trong ấm nóng
tình nhân đạo nhân văn.
Bên cạnh đó, nếu các nhà văn cùng thời chỉ viết về những con
người bị bần cùng hóa như chị Dậu bần cùng bán chó bán con,
như 1 anh Pha trong bước đường cùng thì NC viết về những
con người bị lưu manh hóa. NV của NC cùng hơn cả dân
cùng. Nếu 1 chị Dậu vẫn còn có 1 tổ ấm gia đình, có chồng và
3 con, đã từng phải bán đi nguồn sống duy nhất của mình là 2
gánh khoai với ổ chó rồi con gái đầu lòng dứt ruột đẻ ra để trả
món nợ nhà nước thì NV của NC không có gì, phải xẻo nốt
nhân hình nhân tính của mình để trả món nợ của nhà nước.
Anh sinh ra làm người không được làm người, cả đời khao
khát lương thiện, cuối cùng phải chết trên con đường trở về

lương thiện.
Trong t/p này, NC đã định nghĩa rất riêng tình yêu của mình
thong qua việc XD mối tình giữa CP và Thị Nở. Ông khẳng
định rất rõ chính tình yêu của Thị Nở đã đánh thức bản tính
lương thiện lâu nay tiềm ẩn dưới đáy sâu tâm hồn của Chí
Phèo. Nhưng cái bế tắc, quẩn quanh ở đây là ông đã để cho 2
người gặp nhau để rồi 1 người đi đến chỗ chết. Thị Nở đến
chứng kiến cái chết của CP nhìn nhanh xuống bụng thấy xa xa
cái lò gạch cũ hiện về. Chi tiết này như mách bảo với người
yêu văn rằng chừng nào còn giai cấp thống trị, chừng ấy còn
CP. Lí Cường báo hiệu 1 BK mới thì chi tiết TN nhìn xuống
bụng ấy như báo hiệu rằng 1 ngày không xa, TN sẽ bụng
mang dạ chửa 1 mình vượt cạn trước con mắt thờ ơ của người
dân làng VĐ. Con người khổ đến thế mà thôi.
Nếu như trong t/p của những nhà văn cùng thời, người nông
dân bị dồn đến cùng đường thì "Tức nước vỡ bờ" như trong
"tắt đèn", chị Dậu 1 mình lẳng 2 tên cai lệ ngã giữa sân nhà thì
đến lượt NC, giai cấp bị trị đã đến thanh toán món nợ và tiêu
diệt giai cấp thống trị. Qua đó, NC muốn khẳng định rằng giai
cấp thống trị phải nhường chỗ cho giai cấp bị trị. Điều này
khiến cho ta thấy mặc dù NC không đến với CM nhưng "CP"
vẫn làm lóe lên cuộc CMT8 đang tới gần.
Một giá trị mới nữa của NC trong truyện ngắn “CP” mà ta
không thể bỏ qua đó là NV của NC rất xấu, không có vẻ đẹp
"cầu Lin đình Cẩm" của chị Dậu hai mươi bốn tuổi đời, thắt
đáy lưng ong, cặp môi đỏ tươi, đôi mắt mở to chân thật. Sau
này ta còn bắt gặp 1 cô Mị như 1 bông hoa ban trên rẻo cao
Tây Bắc thì NV của NC xấu đến ma chê quỉ hờn. Tuy nhiên,
nhà văn lách sâu ngòi bút của mình để đi tìm vẻ đẹp nội tâm.
Đó chính là lòng lương thiện, chính là tình người của CP và

của Thị Nở
Có người đã từng nói: mỗi 1 t/p VH chân chính là 1 lời đề
nghị về cách sống, có khả năng nhân đạo hóa con người. Với
những giá trị nhân đạo hết sức sâu sắc và mới mẻ, thể hiện rõ
ý thức hệ của cả 1 thế hệ những nhà văn hiện thực, “CP” của
NC thực sự là 1 t/p như vậy. NC xứng đáng là 1 nhà văn chân
chính, 1 nhà nhân đạo từ trong cốt tủy đúng như lời nhận định
của văn hào Nga Chekhov: “1 người nghệ sĩ chân chính phải
là 1 nhà nhân đạo từ trong cốt tủy”.