ÔN THI VÀO 10 TIẾNG NÓI CỦA VĂN NGHỆ

ÔN THI VÀO 10 TIẾNG NÓI CỦA VĂN NGHỆ
(Nguyễn Đình Thi)
I - GỢI Ý
1. Tác giả:
Nguyễn Đình Thi (1924-2003) là một nghệ sĩ có tài
năng về nhiều mặt. Không chỉ nổi tiếng với những tác
phẩm thơ, văn, nhạc, kịch, ông còn là một cây bút lí luận
phê bình sắc sảo. Ông tham gia vào các hoạt động văn
nghệ từ khá sớm, trên mỗi lĩnh vực đều để lại những tác
phẩm nổi tiếng.
"Là người nghệ sĩ đa tài, Nguyễn Đình Thi sáng tác
nhiều thể loại: thơ, nhạc, văn xuôi, kịch, tiểu luận phê
bình và ở thể loại nào cũng có những đóng góp đáng ghi
nhận. Cuộc đời sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Đình Thi
gắn bó chặt chẽ với cuộc đời hoạt động cách mạng bền bỉ
của ông, đặc biệt trên mặt trận văn nghệ. Do đó, ông luôn
có những tìm tòi mang ý nghĩa tiên khởi trên cơ sở
những yêu cầu thực tiễn của cách mạng và đời sống văn
học dân tộc.
Nguyễn Đình Thi cũng là cây bút lí luận sắc sảo. Ông
bắt đầu bằng những tác phẩm giới thiệu triết học phổ thông
(năm 1942) và triết học đã có ảnh hưởng thực sự đến sự
nghiệp văn học của Nguyễn Đình Thi. Tham gia hoạt động
văn hóa cứu quốc, ông viết nhiều tiều luận tiến bộ dưới ảnh
hưởng quan điểm văn nghệ mác xít: Sức sống của dân tộc
Việt Nam trong ca dao, xây dựng con người. Đi vào kháng
chiến trước yêu cầu thực tiễn của đời sống văn nghệ kháng
chiến ông viết Thực tại với văn nghệ, đặc biệt nhận đường,
có tác dụng tích cực trong việc hướng định văn nghệ sĩ hoà
nhập với công cuộc sống kháng chiến và sáng tác phục vụ
kháng chiến. Những công trình: Mấy vấn đề văn nghệ,

công việc của người viết tiều thuyết là những đóng góp
thiết thực có giá trị của Nguyễn Đình Thi với đời sống văn
học. Vốn học vẫn vững chãi, khả năng tư duy lí luận chặt
chẽ, cách phân tích tinh tế, sắc sảo, nghệ thuật diễn đạt tài
hoa, độc đáo là cơ sở cho những thành công của tiểu luận
phê bình Nguyễn Đình Thi (Từ điển văn học, Sđd).
2. Tác phẩm:
- Tác phẩm đã xuất bản: Xung kích (tiểu thuyết,
1951); Thu đông năm nay (truyện, 1954); Người chiến sĩ
(thơ, 1956, 1958); Mấy vấn đề Văn học (tiểu luận, 1956 -
1958); Bên bờ sông Lô (truyện ngắn, 1957); Một số vấn
đề đấu tranh tư tưởng trong Văn nghệ hiện nay (tiểu
luận, 1957); Bài thơ Hắc Hải (thơ, 1959 - 1961); Con
nai đen (kịch, 1961); Cái tết của mèo con (truyện thiếu
nhi, 1961); Vỡ bờ, tập I (tiểu thuyết, 1962, 1970); Công
việc của người viết tiểu thuyết (tiểu luận, 1964); Vào lửa
(tiểu thuyết, 1966); Mặt trận trên cao (tiểu thuyết, 1967);
Vỡ bờ (tập II, tiểu thuyết, 1970); Dòng sông trong xanh
(thơ, 1974); Hoa và Ngần (kịch, 1975); Tia nắng (thơ,
1983); Giấc mơ (kịch, 1983); Tiếng sóng (kịch, 1985);
Hòn cuội (kịch, 1987).
- Nhà văn đã được nhận: Giải nhì truyện và ký sự giải
thưởng Văn nghệ 1951-1952 của Hội Văn nghệ Việt
Nam (Xung kích, tiểu thuyết) - Giải thưởng Hồ Chí Minh
về Văn học Nghệ thuật (1996).
Tiểu luận Tiếng nói của văn nghệ được Nguyễn Đình
Thi viết năm 1948, in trong cuốn Mấy vấn đề văn học (lí
luận phê bình, xuất bản năm 1956), có nội dung lí luận
sâu sắc, được thể hiện qua những rung cảm chân thành
của một trái tim nghệ sĩ.

3. Tóm tắt:
Bài viết có bố cục khá chặt chẽ, được thể hiện qua hệ
thống luận điểm lô gích, mạch lạc. Giữa các luận điểm
vừa có sự tiếp nối tự nhiên vừa bổ sung, giải thích cho
nhau:
− Văn nghệ không chỉ phản ánh thực tại khách quan
mà còn là nhận thức mới mẻ, là tư tưởng, tình cảm của cá
nhân nghệ sĩ.
− Tiếng nói của văn nghệ rất cần thiết với cuộc sống
của con người, nhất là trong hoàn cảnh những năm đầu
kháng chiến.
− Văn nghệ có khả năng cảm hoá, có sức lôi cuốn thật
kì diệu bởi đó là tiếng nói của tình cảm, tác động tới con
người qua những rung cảm sâu xa.
II - GIÁ TRỊ TÁC PHẨM
Nói đến lí luận văn nghệ là người ta thường nghĩ ngay
tới cái gì đó trừu tượng, khô khan. Đọc bài tiểu luận
Tiếng nói của văn nghệ của Nguyễn Đình Thi, chắc hẳn
những những người từng có định kiến như thế phải xem
lại quan niệm của mình. Đề cập đến những vấn đề then
chốt của lí luận văn nghệ như nội dung biểu hiện, sức
mạnh tác động của văn nghệ, tác giả bài tiểu luận đã
chọn cho mình một lối viết vừa sinh động, giàu hình ảnh
vừa cô đúc, giàu sức khái quát, tất cả được trình bày
trong một mạch lập luận linh hoạt mà chặt chẽ, sáng rõ.
Bài viết có bố cục ba phần: phần mở bài, phần thân
bài và phần kết bài. Có thể hiểu nội dung chính của từng
phần như sau:
ở phần mở bài, tác giả đặt vấn đề về tiếng nói của văn
nghệ bằng cách đề cập đến mối quan hệ giữa văn nghệ

với thực tế cuộc sống, nói chính xác là vấn đặc trưng
phản ánh cuộc sống của văn nghệ: "Tác phẩm nghệ thuật
nào cũng xây dựng bằng những vật liệu mượn ở thực tại.
Nhưng nghệ sĩ không những ghi lại cái đã có rồi mà
muốn nói một điều gì mới mẻ". Tác phẩm nghệ thuật nào
cũng bắt nguồn từ cuộc sống, bằng cách phản ánh cuộc
sống mà người nghệ sĩ bộc lộ cái "mới mẻ" trong sự
khám phá, cách nhìn nhận của riêng mình, qua đó góp
tiếng nói của mình vào sự phát triển của đời sống.
Vậy người nghệ sĩ phản ánh, thể hiện những gì trong
tác phẩm của mình? Những nội dung ấy tác động đến
cuộc sống chung quanh bằng con đường nào? Tác giả
làm rõ những vấn đề này trong phần chính của bài viết.
Trước hết, tác giả khẳng định rằng mục đích của văn
nghệ không phải chỉ nhằm đáp ứng nhu cầu hiểu biết của
con người. Mục đích đặc thù của văn nghệ chân chính là
"làm chúng ta rung động với cái đẹp", sức mạnh lâu bền
của văn nghệ là làm tái sinh những sự sống tươi trẻ trong
tâm hồn con người. Có như vậy văn nghệ mới có cho
mình những nội dung đặc thù khác với nội dung của các
lĩnh vực hoạt động tinh thần khác. Tác giả chỉ rõ: "Lời
gửi của nghệ thuật không những là một bài học luận lí
hay một triết lí về đời người, hay những lời khuyên xử
thế, hay một sự thực tâm lí, hoặc xã hội. Lời của nghệ
thuật còn là "những say sưa, vui buồn, yêu ghét, mơ
mộng, phẫn khích, và biết bao nhiêu tư tưởng, ( ) bao
nhiêu hình ảnh đẹp đẽ mà đáng lẽ chúng ta không nhận
ra được hằng ngày chung quanh ta, một ánh nắng, một lá
cỏ, một tiếng chim, bao nhiêu bộ mặt con người trước kia
chúng ta chưa biết nhìn thấy, bao nhiêu vẻ mới mẻ, bao

nhiêu vấn đề mà ta ngạc nhiên tìm ra ngay trong tâm hồn
chúng ta". Với những nội dung ấy, tác phẩm văn nghệ có
khả năng tác động, chuyển hoá những nội dung thể hiện
thành những định hướng sống tích cực cho con người:
"Mỗi tác phẩm lớn như rọi vào bên trong chúng ta một
ánh sáng riêng, không bao giờ nhoà đi, ánh sáng ấy bấy
giờ biến thành của ta, và chiếu toả lên mọi việc chúng ta
sống, mọi con người chúng ta gặp, làm thay đổi hẳn mắt
ta nhìn, óc ta nghĩ". Công chúng không những được
thưởng thức vẻ đẹp của thiên nhiên, con người mà hơn
thế là "một cách sống của tâm hồn".
Tiếng nói của văn nghệ làm cho ta "được cười hả dạ
hay rỏ giấu một giọt nước mắt". Có được những khoảnh
khắc như thế là nhờ văn nghệ có sức mạnh tác động đến
tâm hồn, tình cảm của con người bằng chính tâm hồn, tình
cảm của con người. Nói cách khác, văn nghệ khích lệ, tác
động đến sự sống bằng chính sự sống.
"Sự sống" trong tiếng nói của văn nghệ nhìn chung là
toàn diện, tuy nhiên sức mạnh ưu thế mà văn nghệ có
được là nhờ "văn nghệ nói nhiều nhất với cảm xúc, nơi
đụng chạm của tâm hồn với cuộc sống hằng ngày. ( )
Chỗ đứng của văn nghệ chính là chỗ giao nhau của tâm
hồn con người với cuộc sống hành động, cuộc đời sản
xuất, cuộc đời làm lụng hằng ngày, giữa thiên nhiên và
giữa những người làm lụng khác". Với việc phân tích đặc
điểm điểm này của tiếng nói văn nghệ, Nguyễn Đình Thi
đã khẳng định câu nói của đại văn hào Nga Tôn-xtôi:
Nghệ thuật là tiếng nói của tình cảm. Khi một tác phẩm
nghệ thuật nào đó được xem là có giá trị thì có nghĩa là
tác phẩm ấy, bằng tiếng nói tình cảm của mình, tác động

tích cực, có hiệu quả tới đời sống tình cảm của công
chúng.
Nhưng ngoài tình cảm, thế giới tinh thần của con
người còn có phương diện tư tưởng. Tiếng nói văn nghệ
còn là tiếng nói tư tưởng. Và như thế, bằng tư tưởng, văn
nghệ tác động đến tư tưởng của con người. Khẳng định
điều này, tác giả đồng thời chỉ ra rằng: "Tư tưởng của
nghệ thuật không bao giờ là trí thức trừu tượng một mình
trên cao"; mà là "tư tưởng từ ngay cuộc sống hằng ngày
nảy ra, và thấm trong tất cả cuộc sống". Mặt khác, không
giống sự tác động tư tưởng của những lĩnh vực nhận thức
khác, tư tưởng của tác phẩm nghệ thuật đến với công
chúng bằng cách "làm cho chúng ta nhìn, nghe, rồi từ
những con người, những câu chuyện, những hình ảnh,
những nỗi niềm của tác phẩm sẽ khơi mung lung trong trí
óc ta những vấn đề suy nghĩ".
Đặt sự tác động của nghệ thuật trong mối quan hệ
giữa nghệ sĩ - tác phẩm - công chúng, ở phần kết của bài
tiểu luận tác giả khái quát về đặc thù cũng như vị thế của
tiếng nói văn nghệ. Tác phẩm là nơi người nghệ sĩ bộc lộ
tâm hồn mình. Công chúng tìm thấy sự thoả mãn nhu cầu
tình cảm, tư tưởng trong tác phẩm. Tác phẩm là chiếc
cầu nối giữa người nghệ sĩ và công chúng. Sự sống trong
tác phẩm không chỉ truyền trực tiếp đến người đọc mà
đặc biệt là nó có khả năng khơi gợi, lay động, đánh thức
ở phần sâu thẳm nhất trong tâm hồn con người sự sống,
thôi thúc con người chiếm lĩnh cái đẹp. Nghệ thuật cũng
chứng tỏ sức mạnh của mình khi nó tham gia tích cực
vào quá trình rèn luyện tình cảm thẩm mĩ, nuôi dưỡng,
phát triển những khả năng thẩm mĩ của con người.

Với những ưu việt như trên, hoàn toàn thuyết phục khi
tác giả đưa ra nhận định kết luận: "Nghệ thuật giải phóng
được cho con người khỏi những biên giới của chính
mình, nghệ thuật xây dựng con người, hay nói đúng hơn
làm cho con người tự xây dựng được. Trên nền tảng cuộc
sống của xã hội, nghệ thuật xây dựng đời sống tâm hồn
cho xã hội".
Có thể nói Tiếng nói của văn nghệ là một bài tiểu luận
đạt đến trình độ cao của nghệ thuật nghị luận. Hệ thống
các luận điểm được bố cục hợp lí, triển khai mạch lạc. Các
lí lẽ đều được tác giả thuyết phục bởi những dẫn chứng cụ
thể sinh động với sự phân tích tinh tế, sắc sảo. Các dẫn
chứng về Truyện Kiều, về An-na Ca-rê-nhi-na, nhất là
những trải nghiệm trực tiếp trong thực tế sáng tác, giúp
tác giả lí giải xác đáng những vấn đề đặc điểm phản ánh
của văn nghệ, khả năng tác động của văn nghệ, Nguyễn
Đình Thi vốn là một người chuyên sáng tác, và nhờ vậy,
không khó khăn gì khi ông vận dụng lối viết giàu hình ảnh
vào nghị luận.
Bài viết Tiếng nói của văn nghệ thực sự mang lại cho
chúng ta những hiểu biết quan trọng về nghệ thuật trong
cuộc sống.