LÝ LUẬN VỀ CỘNG ĐỒNG ĐÔNG Á VÀ NHẬN THỨC VỀ VẤN ĐỀ CHÂU Á

LÝ LUẬN VỀ CỘNG ĐỒNG ĐÔNG Á
VÀ NHẬN THỨC VỀ VẤN ĐỀ CHÂU Á
Murata Yujiro
Đại học Tokyo
Ở Nhật Bản, đúng như khẩu hiệu “Thoát Á Nhập Âu”, việc nhận thức và điều chỉnh
mối quan hệ với các nước châu Á láng giềng như thế nào là một vấn đề có liên quan mật
thiết tới quá trình hình thành quốc gia cận đại. Cho dù trong quá khứ, châu Á có bị nhìn
nhận một cách phủ định, bị loại khỏi tầm nhìn, thì như lời của ông Mitani Hiroshi đã nói,
châu Á vẫn là “yếu tố bên ngoài không thể bỏ qua”, là phần cốt lõi trong bản sắc của đất
nước Nhật Bản.
Nhìn một cách bao quát chúng ta có thể thấy, lịch sử Nhật Bản cận đại diễn ra xoay
quanh vấn đề xác định vị trí của Nhật Bản trong mối quan hệ tam giác giữa Nhật Bản -
châu Á - châu Âu (bao gồm Mỹ). Có thể nói trục đối lập giữa quan điểm “Thoát Á” và
“Hưng Á” (Chủ nghĩa châu Á), với xu hướng “Nhập Âu” và “Chống cận đại hoá” (Sự
vươn lên thời cận đại) vẫn tiếp tục tồn tại sau thất bại trong Đại chiến thế giới lần thứ hai,
với tư cách là tiền đề định hướng của châu Á luận và nghiên cứu châu Á.
Tuy nhiên, có lẽ do những thay đổi về cấu trúc của khu vực Đông Á như việc kết
thúc chiến tranh lạnh và xu hướng toàn cầu hoá, ngày nay châu Á không còn là khu vực
đặc quyền của Nhật Bản nữa. Những điều kiện để tự châu Á nói về châu Á đã xuất hiện.
Các quốc gia và vùng lãnh thổ của châu Á tự trang bị điều kiện để bồi dưỡng kiến thức
chuyên môn về văn hoá của mình trong các lĩnh vực nghiên cứu. Trên cơ sở đó, các chuyên
gia, các nhà trí thức có khả năng “nói về châu Á” đã liên tục xuất hiện. Nói cách khác, nội
dung tri thức của người châu Á chúng ta đang thay đổi. Có thể nói cơ sở để “nói về châu
Á” là quá trình các quốc gia vượt qua biên giới để xích lại gần nhau. Hy vọng rằng trong
quá trình giao lưu, đối thoại vượt qua biên giới của các quốc gia châu Á như vậy, các ý
tưởng và chính sách hướng tới tương lai sẽ được đề xuất.
Tuy nhiên, trong khi Nhật Bản liên tục phát triển các thuyết châu Á đa dạng từ sau
chiến tranh thế giới đến nay, thì tại Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc những quan điểm
như vậy còn mờ nhạt. Đây cũng là một vấn đề đáng được quan tâm nghiên cứu. Tại sao chỉ
có Nhật Bản tích cực đưa ra hình ảnh châu Á dưới những chủ đề như “châu Á và Nhật
Bản”, “Nhật Bản trong châu Á”.

Vấn đề đáng quan tâm ở đây là từ thập niên 90 trở lại đây, trong giới học giả Trung
Quốc và Hàn Quốc, đã xuất hiện những quan điểm về châu Á, làm dấy lên những cuộc
tranh luận ủng hộ và phê phán xung quanh vấn đề này. Điều đó cho thấy thời kì mà chỉ có
Nhật Bản nắm trong tay “châu Á luận” đang dần đi vào dĩ vãng. Ví như ở Trung Quốc,
người ta đã cho xuất bản cuốn “ Song đề bàn về châu Á” của tác giả Tôn Ca bằng tiếng
Nhật [1]. Thông qua cuốn sách này, chắc rằng chúng ta có thể hiểu được hiện tượng hình
thành một không gian trao đổi tri thức vượt qua biên giới đang diễn ra xung quanh cách
nhận thức về châu Á. Đồng thời, đó cũng là sự phản chiếu đặc điểm của hình ảnh châu Á
(châu Á luận), trong đó cái tôi của Nhật Bản được xác định.
Paek Young Tan (Bạch Vĩnh Đoan), một học giả người Hàn Quốc, một trong những
người đầu tiên đề xướng thuyết Đông Á, đã chỉ ra tầm quan trọng của quan điểm nghiên
cứu châu Á vượt qua phạm vi lịch sử của một dân tộc. Mặc dù vậy, khái niệm “Đông Á”
không được định nghĩa dựa trên sự tương đồng về văn hoá văn minh hay sự gần gũi về địa
lí của các quốc gia, mà được định nghĩa là nơi cần được “đầu tư” trong tương lại với tư
cách là môi trường thử nghiệm tri thức [2]. Nếu tôi hiểu không nhầm thì lý giải trên không
lấy châu Á như một thực thể cố định, mà quan điểm coi châu Á là nơi gia nhập và giao
thoa của nhiều chủ thể đa dạng đã được Takeuchi Yoshi đề xướng trong tác phẩm “châu Á
với tư cách là một phương pháp”. Khái niệm khu vực không được coi là một thực thể lịch
sử hay giá trị văn hoá mà được đưa ra như một phương pháp phê phán hiện thực nên thuyết
của ông có thể coi là “Đông Á với tư cách là một phương pháp”.
Từ giữa thế kỷ XIX, mặc dù Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc đẩy mạnh việc
liên kết các quốc gia cận đại với “văn minh”, nhưng cùng với sự bành trướng của đế quốc
Nhật Bản và sự thống trị thực dân diễn ra cũng vào thời kì đó, một bối cảnh phức tạp của
chiến tranh và cách mạng, xâm lược và phản kháng, mối quan hệ phi đối xứng đã được
hình thành. Không những thế, tại bán đảo Triều Tiên, và hai bờ Trung Đài, người dân phải
nếm trải nỗi đau chia cắt đất nước do chiến tranh lạnh, phải sống dưới nền chính trị chuyên
chế theo chủ nghĩa quyền lực. Nói cách khác, khu vực này không chỉ mang trong mình
những vấn đề lịch sử chưa được giải quyết mà đồng thời với tư cách là nạn nhân gánh chịu
“lịch sử thế giới” của thế kỷ XX đã tích lũy những kinh nghiệm lịch sử phổ biến mang tính
toàn cầu. Phải chăng thời hiện đại của Đông Á chính là thời đại của thù địch và hợp tác,

của loại bỏ và đồng hoá, của đặc trưng và tính phổ biến đan xen nhau cùng tồn tại, phản
ánh bối cảnh xung quanh như một tấm gương loạn chiếu. Cho dù những trải nghiệm ấy
chưa phải là của tất cả, thì cũng có thể đọc thuyết Đông Á của Paek như một gợi ý thực
nghiệm cách tư duy vượt qua biên giới quốc gia vốn là yếu tố để phân chia và sở hữu
những kinh nghiệm ấy. Có cơ sở để hi vọng vào những bước phát triển mới trong nhận
thức của Nhật Bản về Đông Á, về hình ảnh châu Á trong bối cảnh giao thoa với các quan