Bình luận ngắn trên báo in Thành phố
Hồ Chí Minh
Trần Xuân Nguyên
Trường Đại học KHXH&NV
Luận văn ThS. Chuyên ngành: Bóa chí học; Mã số: 60 32 01
Người hướng dẫn: PGS. TS Lê Khắc Cường
Năm bảo vệ: 2012
Abstract:. Tiến hành thu thập, hệ thống lại những lý thuyết đã được trang bị, những tài liệu tham
khảo về thể loại bình luận ngắn và những bài bình luận ngắn tiêu biểu trên một số tờ báo. Tổng
hợp, phân tích những tài liệu thu thập được, so sánh đối chiếu với những lý thuyết đã học, tiến
hành lấy phiếu điều tra xã hội học, phỏng vấn trực tiếp một số cá nhân cụ thể. Đánh giá kết quả
thu được trong toàn bộ quá trình và rút ra kết luận, suy nghĩ của bản thân.
Keywords: Báo chí học; Truyền thông đại chúng; Báo in
Content:
3
MỤC LỤC
PHẦN I: MỞ ĐẦU trang 6
1. Lý do chọn đề tài trang 6
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề trang 8
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu trang 11
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn trang 12
5. Phương pháp nghiên cứu trang 13
6. Kết cấu luận văn trang 10
PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU trang 16
Chương 1: Khái niệm về bình luận ngắn trang 16
1.1. Vài vấn đề về thể loại bình luận trên báo trang 16
1.1.1. Khái quát chung về thể loại bình luận trang 16
1.1.2. Khái niệm bình luận trang 17
1.1.3. Sự hình thành và phát triển của thể loại bình luận trang 17
1.1.4. Đặc điểm của bình luận trang 18
1.1.5. Các dạng bình luận trang 18
1.1.6. Vai trò và nhiệm vụ của công tác bình luận trang 19
1.1.7. Phân biệt bình luận với xã luận, chuyên luận trang 19
1.2. Thể loại bình luận ngắn trang 20
1.2.1. Khái niệm bình luận ngắn trang 20
1.2.2. Quá trình hình thành và phát triển của bình luận ngắn trang 20
1.2.2.1 Sự hình thành của bình luận ngắn trang 20
1.2.2.2. Quá trình phát triển của bình luận ngắn trang 21
1.2.3. Đặc điểm của bình luận ngắn trang 21
1.2.4. Phân loại bình luận ngắn trang 21
4
1.2.4.1. Dạng bài tổng kết một số sự kiện trang 21
1.2.4.2. Dạng bài ứng chiến kịp thời các sự kiện trang 21
1.2.4.3. Dạng bài khẳng định cái đúng để phê phán cái sai trang 22
1.2.4.4. Dạng bài phê phán cái sai để khẳng định cái đúng trang 22
1.3. Bố cục của một bài bình luận ngắn trang 22
1.3.1. Đặt vấn đề trang 22
1.3.2. Phân tích vấn đề trang 22
1.3.3. Giải quyết vấn đề trang 23
Tiểu kết chương 1 trang 23
Chương 2: Bình luận ngắn-Mũi nhọn xung kích trên báo in trang 23
2.1. Vai trò của bình luận ngắn đối với công luận trang 23
2.1.1. Là bài báo nổi bật của một số báo trang 23
2.1.2. Phản ánh kịp thời các sự kiện kèm theo thái độ trang 24
2.1.3. Làm nổi rõ những vấn đề chìm lấp trong xã hội trang 24
2.1.4. Dự báo những vấn đề có thể xảy ra trang 24
2.2. Hiệu quả của bình luận ngắn đối với công luận trang 25
2.2.1. Là “cầu nối” giữa Đảng, Chính quyền và nhân dân trang 25
2.2.2. Huy động và đánh động dư luận xã hội trang 25
2.3. Những điểm cần lưu ý khi viết bình luận ngắn trang 25
2.3.1. Chọn đề tài hấp dẫn trang 25
2.3.2. Cách rút tít ấn tượng trang 26
2.3.3. Cách đặt vấn đề độc đáo trang 27
2.3.4. Kết cấu linh hoạt trang 27
2.3.5. Lập luận sắc bén trang 28
2.3.6. Phản ánh tiếng nói của người dân trang 29
5
2.4. Những điểm cần lưu ý khi viết bình luận ngắn trang 29
2.4.1.Ôm đồm và lạm bàn những vấn đề cao siêu trang 29
2.4.2. Đưa ra những kiến nghị trái pháp luật trang 30
2.4.3. Đưa ý kiến chủ quan vào bài viết trang 31
Tiểu kết chương 2 trang 31
Chương 3: Những đề suất giúp thể loại bình luận ngắn phát huy
hiệu quả trang 32
3.1. Khái quát chung trang 32
3.2. Ưu điểm và nhược điểm của bình luận ngắn trang 34
3.2.1. Ưu điểm của bình luận ngắn trang 34
3.2.2. Nhược điểm của bình luận ngắn trang 34
3.3. Những yêu cầu đối với người viết bình luận ngắn trang 34
Tiểu kết chương 3 trang 34
PHẦN III: KẾT LUẬN trang 35
6
PHẦN I: MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong lĩnh vực báo chí, thể loại bình luận nói chung hay
những bài bình luận ngắn nói riêng giữ vai trò đặc biệt quan trọng, là
thể loại mà đa phần các tờ báo đều tập trung phát triển. Ở mỗi giai
đoạn lịch sử, mỗi thời kỳ đều có những đặc điểm khác nhau nhưng
tựu trung lại, bình luận ngắn vẫn giữ vai trò là “chiếc gậy dẫn
đường” trong công tác báo chí. Thế nhưng, từ nhiều năm nay, việc đi
sâu tìm hiểu về bình luận ngắn còn khá nhiều hạn chế. Nhiều luận
văn tốt nghiệp, công trình nghiên cứu thường đề cập đến mảng
Phóng sự, Tin tức hoặc Lịch sử báo chí, rất ít đề tài nghiên cứu mảng
Bình luận. Đây chính là thuận lợi mà cũng là khó khăn cần phải vượt
qua trong quá trình thực hiện đề tài.
Lịch sử phát triển của hệ thống thể loại báo chí cho thấy,
những bài bình luận ngắn thường giữ vai trò quan trọng trong việc
định hướng dư luận xã hội, giáo dục tư tưởng chính trị cho quần
chúng, hướng dẫn cách nhìn nhận và đánh giá thông tin. Vì vậy, mỗi
tờ báo thường có những chuyên mục bình luận riêng và những nhà
báo làm công tác bình luận chuyên nghiệp. Trong từng giai đoạn lịch
sử nhất định, các bài bình luận đã lý giải thành công các hiện tượng
xã hội, thay đổi cách nhìn của công chúng và dự báo được các chiều
hướng vận động của đời sống xã hội. Trong xã hội bùng nổ thông tin
với sự phát triển như vũ bão của các loại hình truyền thông, bình
luận ngắn lại càng trở nên quan trọng và cần thiết cho đời sống tinh
thần của công chúng độc giả.
7
Mỗi thể loại báo chí đều có những nét đặc trưng riêng gọi là
đặc trưng loại hình. Đặc trưng về ngôn ngữ, cách khai thác thông tin,
dung lượng quy định sự khác biệt về hình thức thể hiện, cách thức
chuyển tải thông tin và đặc biệt là quy định sự khác nhau trong cách
viết loại bài bình luận ngắn. Bài bình luận ngắn, một mặt dựa trên
những cơ sở chung nhất, nhưng mặt khác lại là một sản phẩm mang
dấu ấn cá nhân. Văn chính luận thường khô khan, rập khuôn và công
thức nên tạo được bản sắc riêng trong viết bình luận đã là rất khó,
còn làm cho bài viết trở nên hấp dẫn, sinh động, lôi cuốn người đọc
lại là điều khó hơn gấp nhiều lần. Sức hấp dẫn của bài bình luận
ngắn không nằm ở chi tiết giật gân, ly kỳ mà chính là ở luận cứ, ở
cách phân tích, mổ xẻ vấn đề một cách lôgíc, mới mẻ, đem lại cho
người đọc những thông tin mới, nhận thức mới. Nếu ngôn ngữ là
phương tiện thể hiện thì lập luận chính là xương sống, là yếu tố cốt
lõi quyết định sự thành công và cá tính sáng tạo của mỗi nhà báo
trong thể loại bình luận ngắn. Lập luận là sợi chỉ đỏ đảm bảo mạch
lạc về nội dung bên cạnh tính liên kết về hình thức của văn bản.
Bình luận là thể loại trụ cột trong nhóm báo chí chính luận.
các bài bình luận ngắn ngày càng đóng vai trò quan trọng và luôn
được đăng tải ở những trang, mục trang trọng, bắt mắt trên một tờ
báo. Tính chất và vị trí đặc biệt của bài bình luận ngắn trong hệ
thống thể loại báo chí chính luận đặt ra những yêu cầu và đòi hỏi cao
đối với các nhà báo viết loại bài này. Thực tiễn báo chí chỉ ra rằng,
những cây bút viết bình luận ngắn xuất sắc thường là những người có
kiến thức sâu rộng, hiểu biết sâu sắc về nhiều lĩnh vực khác nhau của
đời sống xã hội, từ kinh tế, chính trị đến văn hoá - xã hội và cả thế
giới tinh thần phong phú, phức tạp của con người.
8
Vì thế, quyết định chọn đề tài này làm luận văn tốt nghiệp,
bản thân tôi muốn đi sâu vào tìm hiểu về thể loại bình luận ngắn; qua
đó, đánh giá vai trò và hiệu quả của thể loại bình luận ngắn trên một
số tờ báo tại Thành phố Hồ Chí Minh; đồng thời đưa ra những kiến
nghị, giải pháp để giúp cho thể loại này ngày càng phát huy hiệu quả.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Trong lịch sử loài người, hình thức đơn giản đầu tiên trong
thao tác tư duy của con người là thể hiện thái độ khen, chê trước
một sự kiện, một hiện tượng hoặc một vấn đề nào đó của cuộc
sống. Điều đó chính là nguồn gốc của bình luận.
Theo nhiều tài liệu về lý luận báo chí trên thế giới thì bình
luận xuất hiện từ nửa đầu thế kỷ XIX ở Anh và Pháp với tác dụng soi
sáng và giải thích một sự kiện, một vấn đề hoặc một hiện tượng xã
hội nào đó. Ngay từ khi mới ra đời, bình luận đã được các chủ báo
khuyến khích sử dụng do mang lại cho công chúng độc giả những tri
thức mới ẩn chứa đằng sau những tin tức, sự kiện. Song song đó, qua
sự giải thích và phân tích, bình luận tác động, ảnh hưởng đến cách
suy nghĩ của người đọc. Do báo chí Việt Nam ra đời muộn hơn, nên
cũng giống như nhiều thể loại báo chí khác, bình luận xuất hiện trên
các ấn phẩm định kỳ khi đã là một thể loại hoàn chỉnh.
Lịch sử báo chí nước ta từng chứng kiến nhiều cách gọi khác
nhau trước khi đi đến thống nhất tên gọi “bình luận” cùng với quan
niệm đầy đủ về những đặc trưng của thể loại này như hiện nay. Ví dụ
năm 1961, Hội Nhà báo Việt Nam dùng khái niệm “ngôn luận của
báo”. Năm 1974 một số dịch giả người Việt dịch từ tiếng Nga là
“luận văn”. Năm 1978, các tác giả cuốn sách “Giáo trình nghiệp vụ
9
báo chí” của trường Tuyên huấn Trung ương gọi loại bài này là bình
luận trên báo. Sau này, trong cuốn sách “Nghề nghiệp và công việc
của nhà báo”, tác giả bài “Bình luận trên báo chí” đã trình bày quan
niệm như sau “Bài bình luận là một thể loại của báo chí, nhiệm vụ
của nó là diễn đạt tư tưởng của toà soạn về một vấn đề thời sự hoặc
một sự kiện, nghĩa là làm cho độc giả hiểu được mối quan hệ đó theo
một quan điểm nhất định và từ sự đánh giá đó rút ra được kết luận
có tính chất chính trị”
1
. Hiện nay, báo chí Việt Nam đã có cách gọi
thống nhất là thể loại bình luận.
Do tính thời sự và sức hấp dẫn nên bình luận xuất hiện nhiều
trên mặt báo, đặc biệt là trong vài năm gần đây. Trong giai đoạn đất
nước trước đổi mới, bình luận thường đề cập đến những vấn đề quan
trọng, mang tầm vĩ mô của đất nước như: chính sách cải cách giáo
dục, việc phân chia ruộng đất ở nông thôn, công tác tuyên truyền, cổ
động thu thuế và chủ yếu xuất hiện trên các tờ báo chính trị lớn
như Nhân dân, Quân đội nhân dân, Sài Gòn giải phóng. Hiện tại,
bình luận ngắn không còn ôm đồm những nội dung to tát nữa mà
thay vào đó là những bài viết ngắn, gọn, nhanh chóng bắt kịp với
những sự kiện nóng bỏng đang diễn ra hàng ngày. Và ngày nay, bình
luận ngắn cũng xuất hiện đều đặn trên báo từ trung ương đến địa
phương, báo ngành, báo tuần hay nhật báo với những chuyên mục
thường xuyên, ổn định và rất hấp dẫn như: “Sự kiện và Bình luận”,”
Cùng bàn luận”, “Thời sự và suy nghĩ”, “Theo dòng thời sự”, “Vấn
đề hôm nay”, “Mỗi ngày một ý kiến”, “Mỗi tuần một ý kiến”…
Trong thời gian qua, đã có một số khoá luận tốt nghiệp, luận
văn cao học và cả luận án tiến sĩ tiến hành nghiên cứu, tìm hiểu về
1
Nghề nghiệp và công việc của nhà báo. Trang 241
10
thể loại bình luận báo chí với các đề tài về ngôn ngữ bình luận, nghệ
thuật bình luận, cá tính sáng tạo của nhà báo khi viết những bài bình
luận, bình luận quốc tế trên báo Quân đội nhân dân…. nhưng hiếm
có người viết nào lại đi sâu nghiên cứu vai trò, hiệu quả của những
bài bình luận ngắn trên báo, đồng thời tiến hành khảo sát, đánh giá
mức độ ảnh hưởng, tác động vào các đối tượng độc giả và đề xuất,
kiến nghị những giải pháp cụ thể nhằm tăng tính hấp dẫn, lôi cuốn
của thể loại bình luận ngắn trên báo.
Thực tế công tác báo chí cho thấy, các bài bình luận ngắn
đóng vai trò rất quan trọng trong một số báo. Về mặt nghiệp vụ, nếu
viết tốt thể loại bình luận ngắn sẽ rất thuận lợi để thâm nhập vào các
thể loại khác. Mặt khác, những bài dạng này còn thể hiện quan điểm
của tờ báo và xuất hiện đều đặn, thường xuyên trên các số báo. Từ
thực tế trên ta nhận thấy, bình luận ngắn đóng vai trò rất quan trọng
nhưng tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu lại rất ít. Trước đây, tác
giả của những bài bình luận ngắn trên báo thường là các nhà lãnh đạo
với nhiệm vụ định hướng nhận thức của công chúng độc giả (tiêu
biểu là các bài viết trên chuyên mục “Những việc cần làm ngay”,
được ký tên N.V.L xuất hiện thường xuyên trên báo Sài Gòn giải
phóng những năm đầu đổi mới). Về sau, khi đất nước bước vào thời
kỳ đổi mới, bình luận ngắn trở nên phổ biến hơn. Tuy nhiên, khi viết
về thể loại này, các tác giả dường như dựa vào kinh nghiệm là chính.
Cho đến nay, đa phần những tài liệu tham khảo chỉ đề cập rất sơ lược
và nặng về mặt lý thuyết.
11
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Như trên đã đề cập. từ khi đất nước bước vào thời kỳ đổi
mới, thể loại bình luận ngắn đã phát triển rất mạnh mẽ và xuất hiện
rất đều đặn trên rất nhiều tờ báo ở Thành phố Hồ Chí Minh. Thậm
chí ở một vài tờ báo, các bài bình luận ngắn gần như xuất hiện trên
tất cả các số báo và được đặt cố định ở một vị trí rất trang trọng. Với
sự phát triển như thế thì việc nghiên cứu tất cả các bài bình luận ngắn
trên tất cả các tờ báo là điều khó có thể thực hiện được. Vì thế, phạm
vi của luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu các bài bình luận ngắn
trên các tờ báo: Sài Gòn giải phóng, Người lao động, Thời báo kinh
tế Sài Gòn, Phụ nữ và Tuổi trẻ.
Sài Gòn giải phóng là cơ quan ngôn luận của Đảng bộ Đảng
Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh, vì thế, các bài bình
luận ngắn trên báo này đều mang tính định hướng lớn, được đặt trong
chuyên mục “Sự kiện và vấn đề”.
Ngƣời lao động là tờ báo đại diện cho tiếng nói của số đông
công nhân, những người trực tiếp tham gia lao động, sản xuất nên
những bài bình luận ngắn trong chuyên mục “Câu chuyện hôm nay”
cũng rất thiết thực và gần gũi với cuộc sống hàng ngày, được mọi
người đồng tình và tiếp nhận.
Thời báo kinh tế Sài Gòn là tờ báo đáng tin cậy của giới
doanh nhân, thường xuyên tiếp cận thực tiễn hoạt động của nền kinh
tế thị trường nên các bài bình luận ngắn trong chuyên mục “Ý kiến”
đều có lập luận rất sắc bén, dứt khoát, rõ ràng, nhanh nhạy với thời
cuộc và được đặt cố định trên trang nhất trong một thời gian rất dài.
12
Phụ nữ Thành phố Hồ Chí Minh là tờ báo dành cho giới
nữ với đặc điểm là nhẹ nhàng, dễ đọc, dễ hiểu nên những bài bình
luận ngắn không xuất hiện trên tất cả các số báo mà chỉ hiện diện vào
ngày thứ Sáu hàng tuần trong chuyên mục “Suy nghĩ cuối tuần”.
Tuổi trẻ là tờ báo năng động, có đông công chúng độc giả,
đặc biệt là độc giả trẻ nên những bài bình luận ngắn trong chuyên
mục “Thời sự và suy nghĩ” cũng rất nhạy bén và mang đầy hơi thở
của cuộc sống được đặt ở phía dưới góc bên trái của trang nhất.
Về mặt thời gian, luận văn tập trung nghiên cứu và đánh giá
những bài bình luận ngắn được đăng trên những tờ báo nêu trên
trong 03 năm 2008, 2009 và 2010.
Về mặt số lượng các bài bình luận ngắn mẫu, tác giả luận
văn chọn được 300 bài (Sài Gòn giải phóng: 80 bài, Người lao động:
80 bài, Thời báo kinh tế Sài Gòn: 30 bài, Phụ nữ Thành phố Hồ Chí
Minh: 30 bài và Tuổi trẻ: 80 bài) để làm tư liệu dẫn chứng cho các
lập luận. Có sự lựa chọn này là do báo Sài Gòn giải phóng, Người
lao động và Tuổi trẻ hàng ngày trên trang nhất đều có các bài bình
luận ngắn, tần số xuất hiện đều đặn nên chọn mỗi loại là 80 bài. Thời
báo kinh tế Sài Gòn là báo tuần, và trên báo Phụ nữ Thành phố Hồ
Chí Minh, các bài bình luận ngắn chỉ xuất hiện vào ngày thứ Sáu nên
chỉ chọn loại mỗi loại 30 bài.
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Từ trước đến nay, tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu về
bình luận ngắn không nhiều, nằm rải rác ở một số quyển sách, bài
viết làm cho người đọc khó tiếp nhận. Bởi thế, những kết quả thu
thập và nghiên cứu được trong luận văn sẽ hệ thống lại theo một
13
trình tự cụ thể kiến thức mà chúng ta đã tiếp thu trong nhiều tài liệu
khác nhau. Sau mỗi phần lý thuyết đều có minh họa cụ thể những bài
bình luận ngắn đã đăng trên các tờ báo để tiện cho việc đối chiếu,
tham khảo. Kết quả thu được từ cuộc điều tra xã hội học sẽ làm tăng
thêm tính thuyết phục cho những nhận định, kiến nghị và đề xuất
giúp cho bình luận ngắn ngày càng phát huy hiệu quả.
Chức năng của báo chí là tuyên truyền, giáo dục nên phải có
bình luận để hướng dẫn, nâng cao nhận thức của người đọc báo.
“Quan niệm cho rằng báo không nên có bình luận để cho „nhẹ
nhàng‟, „tươi mát‟ là quan niệm sai lầm”
2
. Bình luận phải có tính
thuyết phục, phải kết hợp lý luận với thực tiễn. Khi bắt tay vào thực
hiện luận văn này, tôi hy vọng sẽ góp phần khẳng định lại tầm quan
trọng của thể loại bình luận. Việc khan hiếm tài liệu tham khảo đã
gây khó khăn cho những ai muốn nghiên cứu, tìm hiểu về cái hay,
nét đặc sắc của những bài bình luận ngắn. Vì thế, với luận văn này,
tôi hy vọng sẽ góp vào thư mục tài liệu tham khảo cũng như làm nổi
bật vai trò và hiệu quả của những bài bình luận ngắn, giúp cho người
đọc thấy được tác động cụ thể của các bài bình luận ngắn vào thực tế
cuộc sống hàng ngày.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện luận văn, từ việc xác định đề tài,
thu thập tài liệu, lấy phiếu khảo sát, đến khi bắt tay vào viết, các
phương pháp đã được sử dụng là: Phương pháp tổng hợp, phương
2
Trích bài nói chuyện của đ/c Lưu Quý Kỳ, Tổng thư ký Hội Nhà báo Việt
Nam tại lớp phóng viên trẻ của báo Sài Gòn Giải Phóng (11/1975).
14
pháp phân tích, phương pháp so sánh đối chiếu và phương pháp định
tính định lượng, với trình tự như sau:
LÝ THUYẾT ĐÃ HỌC TÁC PHẨM TRÊN BÁO
Tổng hợp và Phân tích
So sánh đối chiếu
Định tính định lượng
KẾT QUẢ THU ĐƢỢC
Cụ thể là
Bước 1: Tiến hành thu thập, hệ thống lại những lý thuyết đã
được trang bị, những tài liệu tham khảo về thể loại bình luận ngắn và
những bài bình luận ngắn tiêu biểu trên một số tờ báo.
Bước 2: Tổng hợp, phân tích những tài liệu thu thập được, so
sánh đối chiếu với những lý thuyết đã học, tiến hành lấy phiếu điều
tra xã hội học, phỏng vấn trực tiếp một số cá nhân cụ thể.
Bước 3: Đánh giá kết quả thu được trong toàn bộ quá trình
và rút ra kết luận, suy nghĩ của bản thân.
Nguồn số liệu được sử dụng cho nghiên cứu bao gồm số liệu
sơ cấp được điều tra bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát thực địa,
các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài. Áp dụng vào đề tài
này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu như sau:
Phương pháp nghiên cứu định lượng: Dùng để mô tả và
phân tích vai trò và hiệu quả của thể loại bình luận ngắn trên báo đối
15
với công chúng độc giả hiện nay; đồng thời, làm tăng tính thuyết
phục đối với những đề xuất giúp bình luận ngắn phát huy hiệu quả.
Để thực hiện được mục tiêu và nội dung nghiên cứu đặt ra, chúng tôi
thiết kế 01 bảng hỏi (gồm 10 câu hỏi) cho các đối tượng thuộc các
thành phần: học sinh sinh viên, cán bộ công chức và nhân viên văn
phòng, doanh nhân và tiểu thương, hưu trí, các ngành nghề khác.
Dung lượng mẫu: Số lượng bảng hỏi là 100 chia đều cho
các nhóm đối tượng đã nêu. Kết quả khảo sát chủ yếu dùng để phục
vụ cho Chương III nên chúng tôi tiến hành trong phạm vi nhỏ chỉ với
100 người. Hầu hết các đối tượng tham gia đều rất nhiệt tình, thường
xuyên đọc báo, có kiến thức tốt và khi trả lời đều có đưa ra thêm
những nhận xét, kiến nghị rất hữu ích cho quá trình viết luận văn.
Phương pháp nghiên cứu định tính: Nhằm tìm hiểu thêm
một số thông tin cụ thể mà bảng hỏi chưa khai thác được như về
nhận định của công chúng độc giả về những bài bình luận ngắn trên
báo hiện nay như thế nào, thể loại này có ưu điểm và nhược điểm gì,
cần đề xuất thêm những giải pháp nào để bình luận ngắn có thể phát
huy hiệu quả hơn trong thời gian tới… kèm theo đó là những tình
cảm, cảm xúc mà người tham gia khảo sát biểu hiện để tác giả có thể
hiểu hơn và đưa vào dẫn chứng để luận văn sinh động hơn và mang
tính thuyết phục cao hơn.
Số liệu được thu thập từ các công trình nghiên cứu, từ các
thống kê, các bài bình luận ngắn sưu tầm trên báo… sẽ được phân
loại theo chủ đề, đề mục cụ thể để có những nhận định ban đầu về
vai trò và hiệu quả của thể loại bình luận ngắn trên báo cũng như
những đề xuất giúp thể loại này phát huy hiệu quả; đồng thời, cũng
16
được vận dụng vào trong quá trình phân tích đề tài để các vấn đề
được sáng tỏ và phong phú hơn.
6. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham
khảo, mục lục và phụ lục, luận văn gồm 03 chương:
- Chương I: Khái niệm về bình luận ngắn.
- Chương II: Bình luận ngắn – Mũi nhọn xung kích trên
công luận.
- Chương III: Những đề xuất giúp thể loại bình luận ngắn phát
huy hiệu quả.
PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƢƠNG 1: KHÁI NIỆM VỀ BÌNH LUẬN NGẮN
1.1. Vài vấn đề về thể loại bình luận trên báo
1.1.1. Khái quát chung về thể loại bình luận
Hệ thống thể loại báo chí gồm 03 nhóm thể loại chính, đó là:
Thông tấn, thông tấn nghệ thuật và chính luận
- Nhóm thể loại thông tấn bao gồm các thể loại như tin, ghi
nhanh, phóng sự… Đối tượng phản ánh là các sự kiện, hiện tượng
thời sự nóng hổi trong xã hội với cách nhìn khách quan về diện mạo
của đời sống, tạo phương hướng hành động cho công chúng.
- Nhóm thể loại thông tấn nghệ thuật gồm các thể loại bút kí,
nhật kí phóng viên, tiểu phẩm Phản ánh những vấn đề, sự kiện trong
17
xã hội với ngôn ngữ phong phú, kết hợp nhiều bút pháp văn học nghệ
thuật nhằm góp phần đáp ứng thị hiếu thẩm mỹ cho công chúng.
- Nhóm thể loại chính luận gồm các thể loại bình luận, xã
luận, chuyên luận… Đây là nhóm thể loại báo chí dùng lý lẽ để soi
sáng sự kiện, giúp công chúng hiểu đúng sự thật, hướng họ đến hoạt
động tích cực, phù hợp với quan điểm, tư tưởng, ý đồ của tác giả.
Có thể nói rằng, mỗi nhóm thể loại đều có đặc điểm riêng và
vai trò quan trọng khác nhau trong hoạt động báo chí. Trong phạm vi
của mình, luận văn muốn nhấn mạnh đến nhóm thể loại chính luận
bởi đây là nhóm thể loại có khả năng giáo dục, tuyên truyền cho
công chúng, chuyển tải những thông tin tổng hợp, khái quát và mang
tính định hướng cao, tạo cho công chúng tầm nhìn mới mẻ và khái
quát về vấn đề. Chính luận là nhóm thể loại phản ánh bên trong, làm
thay đổi nhận thức của công chúng về sự kiện. Do đó, chính luận báo
chí là xem xét, soi sáng những sự kiện bằng lý luận mà qua đó tác giả
bày tỏ quan điểm, thái độ của mình.
1.1.2. Khái niệm bình luận
Bình luận là một thể loại thuộc loại tác phẩm chính luận
nhằm trình bày những quan điểm, đánh giá của người viết về một sự
kiện có tính chất thời sự và thuyết phục người đọc về tính đúng đắn
của những quan điểm và đánh giá đó.
1.1.3. Sự hình thành và phát triển của thể loại bình luận
Nửa đầu thế kỷ XIX, thể loại bình luận mới được xuất hiện
trên báo cúa các nước tiến bộ châu Âu. Đầu thế kỷ XX, bình luận
phát triển rộng rãi trên thế giới. Bình luận xuất hiện ở Việt Nam
muộn hơn. Có nhiều cách gọi khác nhau về bình luận, trong tác phẩm
18
“Nghề nghiệp và công việc của nhà báo”
3
thì dùng thuật ngữ ngôn
luận báo chí để chỉ thể loại này. Vào những năm 1973 - 1974 của
thế kỷ trước, rất nhiều tài liệu về lý luận báo chí theo xu hướng Nga
gọi thể loại này là luận văn. Sau ngày giải phóng miền Nam năm
1975, học giả Lưu Qúy Kỳ gọi là nghị luận (thực ra nghị luận là tên
gọi của một thể loại trong văn học). Sau đó, cuốn giáo trình “Nghiệp
vụ báo chí” của trường Tuyên huấn Trung ương xuất bản năm 1978
gọi đây là thể loại Bình luận báo chí.
1.1.4. Đặc điểm của bình luận
Theo giáo sư E.P.Prôkharốp thì bình luận sẽ “giúp bạn đọc
hình thành bức tranh tổng quan của đời sống xã hội từ những tư liệu
riêng lẻ trên báo chí là một trong những nguyên nhân làm xuất hiện
thể loại bình luận”.
1.1.5. Các dạng bình luận
Có nhiều cách phân chia bình luận khác nhau dựa theo
những tiêu chí khác nhau, cụ thể như sau:
- Dựa vào dung lượng và thời gian: Dạng bài bình luận
ngắn, dạng bình luận trong tuần.
- Dựa vào tính chất phương pháp thể hiện: Bình luận chính
trị xã hội, bình luận kinh tế, văn hóa, thể thao.
- Dựa vào phạm vi và vấn đề bình luận (cách chia này hợp
lý và khá sát với thực tiễn báo chí Việt Nam): Bình luận chung, bình
luận theo chủ đề, bình luận quốc tế.
3
Hội nhà báo Việt Nam – xuất bản năm 1961.
19
1.1.6. Vai trò và nhiệm vụ của công tác bình luận
Có thể khái quát tầm quan trọng của bình luận trên báo bằng
nhận xét của tác giả Trần Công Mân “Tờ báo nếu không có các bài
mang tính nghị luận bình luận thì sẽ trở nên rất tầm thường”
4
.
nhiệm vụ của bình luận “là diễn đạt tư tưởng của toà soạn
về một vấn đề thời sự hoặc một sự kiện, nghĩa là làm cho độc giả
hiểu được mối quan hệ đó theo một quan điểm nhất định và từ sự
đánh giá đó rút ra được kết luận có tính chất chính trị”
5
.
1.1.7. Phân biệt bình luận với xã luận, chuyên luận
Bình luận, như phần trên đã đề cập, là một thể loại thuộc
loại tác phẩm chính luận nhằm trình bày với người đọc những quan
điểm, đánh giá của người viết về một sự kiện có tính chất thời sự và
thuyết phục người đọc về tính đúng đắn của những quan điểm và
đánh giá đó.
Xã luận, với tư cách là một thể loại tác phẩm chính luận, xã
luận là bài báo quan trọng nhất trong một số báo nêu rõ lập trường,
quan điểm của tờ báo về một vấn đề quan trọng nào đó đang được xã
hội quan tâm.
Chuyên luận, là sự mở rộng, nâng cao của bình luận, là hình
thức bình luận chuyên sâu.
4
Báo chí những vấn đề lý luận và thực tiễn. NXB Giáo dục. Trang 19.
5
Nghề nghiệp và công việc của nhà báo. Ban nghiệp vụ Hội Nhà báo Việt
Nam. Trang 241
20
1.2. Thể loại bình luận ngắn
1.2.1. Khái niệm bình luận ngắn
Bình luận ngắn là một dạng bình luận được phân chia theo
dung lượng và thời gian của tác phẩm. Bình luận ngắn có những đặc
điểm như sau:
- Bình luận ngắn không giới hạn phạm vi đề tài.
- Về cấu trúc, bình luận ngắn được viết theo lối quy nạp, rút
ra kết luận thông qua việc bàn luận những cái cụ thể.
- Trong các bài bình luận ngắn, điều quan trọng nhất là phải
bám sát đề tài và làm nổi bật được chủ đề bằng những chi tiết tiêu
biểu nhất của các sự kiện.
- Các bài bình luận ngắn được viết theo phương pháp
nghị luận mang tính chất tổng hợp.
1.2.2. Quá trình hình thành và phát triển của bình
luận ngắn
1.2.2.1. Sự hình thành của bình luận ngắn
Bình luận ngắn xuất hiện vào khoảng nửa đầu thế kỷ XIX ở
một số tờ báo của Anh và Pháp, được thể hiện dưới dạng câu nói
“Chúng tôi muốn trình bày dưới một góc độ khác những sự kiện mà
bạn đọc đã biết”. Những bài dạng này đã được bắt gặp trên các tạp
chí và báo hàng ngày như tờ “Die Arbeit” ở Thụy Sĩ, tờ “Rappel” ở
Pháp và tờ “Frantfurter Zeitung” ở Đức vào năm 1870. Đây có thể
xem là tiền đề cho sự xuất hiện của thể loại bình luận ngắn ngày nay.
21
1.2.2.2. Quá trình phát triển của bình luận ngắn
Có thể khái quát sự phát triển của thể loại bình luận ngắn
trên báo nói chung hay trên một số tờ báo của Thành phố Hồ Chí
Minh nói riêng thành 02 giai đoạn: Trước và sau khi đất nước đổi
mới (lấy mốc là Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI vào tháng
12/1986).
1.2.3. Đặc điểm của bình luận ngắn
Dạng bài bình luận ngắn không đòi hỏi tính luận lý cao (như
xã luận) song có ý nghĩa và vai trò rất quan trọng. Thường chỉ cần từ
40 đến 50 dòng chữ, dẫn ra một sự kiện, một lời phát biểu và một vài
câu bình luận.
1.2.4. Phân loại bình luận ngắn
Căn cứ vào hình thức cũng như vào nội dung phản ánh, ta có
thể phân loại các bình luận ngắn theo các dạng sau:
1.2.4.1. Dạng bài tổng kết một số sự kiện
Dạng bài này thường được bắt gặp khi kết thúc một đợt
tuyên truyền, một phong trào thi đua, một cuộc vận động theo các
chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước. Nội dung của những
bài này bao gồm sự đánh giá, phân tích những mặt mạnh, mặt yếu
trong việc thực hiện các chính sách đó; đồng thời cũng nêu lên
hướng giải quyết về lâu dài để phát huy hết ưu điểm và hạn chế đến
mức tối đa các sai sót.
1.2.4.2. Dạng bài ứng chiến kịp thời các sự kiện
Dạng bài này thường được bắt gặp trên mặt báo ngay khi các
nghị quyết của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước vừa mới
được ban hành rộng rãi. Bên cạnh đó, trong quá trình thực hiện các
chính sách trên thì cũng có những bài viết phản ánh kịp thời để nhân
22
dân có thể theo dõi tiến độ thực hiện và đóng góp ý kiến khi cần
thiết. Bên cạnh đó, khi có một sự việc, sự kiện vừa mới xảy ra thì
trên tờ báo đã xuất hiện ngay những bài bình luận “nóng hổi”, làm
thỏa mãn nhu cầu của người đọc.
1.2.4.3. Dạng bài khẳng định cái đúng để phê phán cái sai
Dạng bài này thường bắt đầu bằng một sự thật, chân lý hay
một điều mà mọi người đều thừa nhận là đúng, để từ đó đi đến việc
phê phán những cái tiêu cực, những điều sai trái trong cuộc sống.
1.2.4.4. Dạng bài phê phán cái sai để khẳng định cái đúng
Nội dung của bài bình luận ngắn dạng này là xuất phát từ
những sai trái, những khuyết điểm hiện diện trong cuộc sống mà
người viết có thái độ phê phán, để rồi từ những khuyết điểm đó mà
soi rọi vào chân lý, tìm ra chân lý và khẳng định chân lý của sự việc.
1.3. Bố cục của một bài bình luận ngắn
1.3.1. Đặt vấn đề
Mục đích của phần đặt vấn đề trong một bài bình luận ngắn
là nhằm giới thiệu vấn đề mà mình sẽ viết, sẽ trao đổi bàn bạc trong
bài. Vì thế, phần mở đầu của bài bình luận ngắn thực chất là để trả
lời cho câu hỏi: Chúng ta định viết, định bàn bạc vấn đề gì?
1.3.2. Phân tích vấn đề
Bắt tay vào phân tích vấn đề cũng là lúc người viết phải đưa
ra các luận điểm để triển khai và làm sáng tỏ những gì phần đặt vấn
đề đã nêu, tính chiến đấu của phần này cũng rất cao bởi nó phải đáp
ứng hai yêu cầu sau: Nêu rõ mặt tích cực và mặt tiêu cực của vấn đề
và chỉ ra nguyên nhân trực tiếp của vấn đề, nêu cái đúng, khẳng định
cái đúng để phê phán cái sai.
23
1.3.3. Giải quyết vấn đề
Thông thường, phần giải quyết vấn đề thường xoáy mạnh vào
khả năng giải quyết các vấn đề ấy ra sao, có thể xảy ra các trường hợp:
Nếu đã nắm rõ vấn đề thì kiến nghị giải pháp thích hợp. Tuy nhiên,
trường hợp chưa nắm một cách cụ thể thì vạch ra hướng giải quyết.
Tiểu kết
Tóm lại, bình luận vừa là một cách đánh giá, bàn luận về sự
kiện, vừa là thể loại báo chí có khả năng chỉ ra bản chất của quan hệ
nhằm định hướng hành vi cho công chúng. Trong quá trình bình
luận, chủ thể sáng tạo không chỉ sử dụng những sự kiện, hoạt động
trong một lĩnh vực, ở một thời điểm nhất định mà phải sử dụng tất cả
các dữ liệu có liên quan thuộc mọi lĩnh vực. Tác giả của bình luận
không xem xét, đánh giá sự kiện đơn lẻ mà nhìn nhận và đánh giá nó
trong một hệ thống quan điểm chặt chẽ và thống nhất.
CHƢƠNG 2:
BÌNH LUẬN NGẮN – MŨI NHỌN XUNG KÍCH TRÊN BÁO IN
2.1. Vai trò của bình luận ngắn đối với công luận
2.1.1. Là bài báo nổi bật của một số báo
Điều này được thể hiện ở:
- Tần số xuất hiện: Bình luận ngắn là một thể loại xuất hiện
khá đều trên mặt báo. Đặc biệt, ở một vài tờ báo, nó xuất hiện rất đều
dặn ở một vị trí ổn định.
- Vị trí trên trang báo: Tất cả các bài bình luận ngắn đều
được dành một vị trí gần như cố định trên mặt báo.
24
- Ngƣời viết là những nhà báo dày dạng kinh nghiệm:
Giáo sư Hà Minh Đức cho rằng,“bình luận ngắn là một chuyên mục
rất quan trọng của tờ báo. Bình luận về chính trị, kinh tế, xã hội thể
hiện rõ khuynh hướng của tờ báo. Cần phải có những nhà bình luận
có tri thức, có kinh nghiệm giỏi. Đây là loại tác phẩm khó viết, người
viết phải có quá trình tích lũy, có tầm tư tưởng và có trình độ chính
trị, lý luận nhất định”
6
.
2.1.2. Phản ánh kịp thời các sự kiện kèm theo thái độ
Dù có gánh trên mình trọng trách nặng nề gì thì báo chí vẫn
không tách rời vai trò thông tin để phản ánh kịp thời các sự kiện, và
bình luận ngắn cũng không phải là trường hợp ngoại lệ. Khi có vấn
đề hoặc sự kiện vừa mới nảy sinh trong cuộc sống thì bình luận ngắn
lập tức lấy thông tin về vấn đề đó để làm chất liệu cùng bàn luận.
2.1.3. Làm nổi rõ những vấn đề chìm lấp trong xã hội
Có thể nói, nhà báo luôn là những người phát hiện và phản
ánh sự kiện, nhưng không phải tất cả các vấn đề nảy sinh trong cuộc
sống đều được phản ánh trên mặt báo. Đôi khi, vì một lý do chủ quan
hay khách quan mà vấn đề đó cố tình bị lãng quên, nhưng không vì
thế mà nó mất đi tầm quan trọng được giải quyết. Khi ấy, nhà báo,
với kỹ năng nghiệp vụ của mình, phải tìm mọi cách liên kết tư liệu,
khơi gợi vấn đề, đưa vấn đề ấy ra trước công luận.
2.1.4. Dự báo những vấn đề có thể xảy ra
Trong nhiều trường hợp, tuy chưa nảy sinh sự kiện hoặc vấn
đề nhưng vì tầm quan trọng của vấn dề mà đặt ra yêu cầu cần bàn
luận. Khi đó, các bài bình luận ngắn sẽ thực hiện vai trò dự báo sớm,
dự báo nhanh của mình. Đây không thể được xem là vai trò chính,
6
Báo chí những vấn đề lý luận và thực tiễn. Tập 3. Trang 19
25
nhưng nếu thiếu sẽ mất đi tính phong phú, đa dạng của thể loại bình
luận ngắn. Bình luận ngắn không thể lúc nào cũng chỉ tập trung vào
việc bình luận những vấn đề đã xảy ra, kiến nghị giải pháp khi sự
việc đã rồi mà phải dự đoán trước những gì có thể đến.
2.2. Hiệu quả của bình luận ngắn đối với công luận
2.2.1. Là “cầu nối” giữa Đảng, Chính quyền và nhân dân
Thông tin, bình luận trên báo thường thể hiện quan điểm,
đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước bằng việc chọn lọc sự
kiện, trình bày những diễn biến tiêu biểu của cuộc sống và hành động
cách mạng điển hình của nhân dân khắp nơi. Do đó, chủ đề của bài
viết thường thâm nhập vào người đọc một cách tự nhiên. Đường lối,
quan điểm của Đảng từ đó cũng được thể hiện một cách linh hoạt
bằng thực tế cuộc sống luôn phát triển.
2.2.2. Huy động và đánh động dƣ luận xã hội
Người viết bình luận ngắn tác động vào dư luận xã hội rộng
rãi bằng bài viết, biểu thị quan điểm của họ về những hiện tượng
kinh tế xã hội phức tạp. Đồng thời, nhà báo và tòa soạn báo, với
thiên chức hướng dẫn nhận thức và hành vi của công dân, báo chí đã
phản ánh dư luận xã hội và tác động vào dư luận xã hội.
2.3. Những điểm cần lƣu ý khi viết bình luận ngắn
2.3.1. Chọn đề tài hấp dẫn
Đề tài của bình luận ngắn thường là cụ thể, sát sườn với
những sự kiện vừa nảy sinh trong cuộc sống. Đôi khi, tác giả của
những bài bình luận ngắn còn tìm cách chia nhỏ các vấn đề cần bàn
luận, lấy ra một vài vấn đề có sức hút trong sự kiện để làm đầu đề
cho bài viết của mình, hoặc có thể lật đi lật lại vấn đề, tìm ra góc
cạnh của vấn đề mà thể hiện.
26
Bảng 5: Chọn đề tài hấp dẫn
Chọn đề tài hấp dẫn
Total
Đồng ý
Bình thường
Nghề
nghiệp
Học sinh sinh viên
17
3
20
Công chức, nhân viên VP
17
3
20
Doanh nhân, tiểu thương
18
3
21
Hưu trí
21
0
21
Nghề khác
18
0
18
Total
91
9
100
2.3.2. Cách rút tít ấn tƣợng
Với một tác phẩm báo chí ở bất cứ loại hình nào thì phần mở
đầu ln có một vị trí quan trọng trong việc thu hút cơng chúng. Nếu
như Truyền hình dùng những hình ảnh độc đáo, Phát thanh dùng lời
dẫn thú vị để tạo ấn tượng ban đầu cho một tác phẩm thì Báo in lại
tập trung làm nổi bật tít nhằm lơi cuốn lượng độc giả cho bài viết của
mình. Số liệu kháo sát cho thấy:
Bảng 6: Cách rút tít ấn tượng
Cách rút tít ấn tượng
Total
Không
đồng ý
Bình
thường
Đồng
ý
Nghề
nghiệp
Học sinh sinh viên
0
2
18
20
Công chức, nhân viên VP
0
6
14
20
Doanh nhân, tiểu thương
1
2
18
21
Hưu trí
0
3
18
21
Nghề khác
0
0
18
18
Total
1
13
86
100
