Các lễ hội truyền thống ở việt nam

Lẽẻ HệI TRUYẽèN THệậNG VIẽT NAM
1





Muồc luồc

Vuõng Chờu thửớ Bựổc Bửồ 2
Lùợ hửồi ùỡn Ba Xaọ 2
Vuõng Duyùn haói Trung Bửồ 5
Lùợ hửồi chuyùớn muõa 5
Lùợ hửồi ua thuyùỡn 17
Hửồi ửớ giaõn 23
Lùợ hửồi ờỡm ệ Loan 26
Hửồi Dinh Thờỡy 29
Vuõng Tờy Nguyùn 35
Lùợ boó maó cuóa ngỷỳõi Gia Rai Mthur 35
Lùợ boó maó cuóa ngỷỳõi Bana Konkỳeh 41
Lùợ ựn cỳm mỳỏi 46
Hửồi ua voi 50
Vuõng Nam Bửồ 54
Lùợ hửồi chuõa Baõ 54
Lùợ hửồi Baõ Chuỏa Xỷỏ 63
Lùợ hửồi Dinh Cử 72
Lùợ hửồi chuõa Ngoồc Hoaõng 76
Hửồi chuõa ệng Bửớn 79
Lùợ Kyõ An ỳó ũnh Chờu Phuỏ 83

LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
2





Vng Chêu thưí Bùỉc Bưå
L
L
L
Ï
Ï
Ï
Ỵ
Ỵ
Ỵ



H
H
H
Ư
Ư
Ư
Å
Å
Å

I
I
I



À
À
À
Ï
Ï
Ï
Ì
Ì
Ì
N
N
N



B
B
B
A
A
A

X
X
X
A
A
A
Ä
Ä
Ä



Àïën nay úã Minh Àûác, huån ÛÁng Hoâ, tónh Hâ Têy ngûúâi dên
vêỵn cố thối quen gổi con trêu lâ con nghế cho d con trêu àố àậ lâm
"cha" lâm "mể", chên àậ bẩi, rùng àậ long khưng thïí kếo cây.
Theo nhû lúâi kïí ca cấc bêåc cho niïn: Xa xûa, vng nây lâ rưën
nûúác àưìng chiïm, nghiïåp canh nưng cẫ nùm chó úã mưåt ma mâ vêỵn
bêëp bïnh. Cû dên àối nghêo xú xấc trïn àưìng trùỉng, nûúác trong. Cho
túái khi cố ngûúâi hổ Mẩc, tïn gổi lâ Trêu Trùỉng ra dẩy dên khoanh
vng ngùn nûúác vâ trưìng cấc giưëng la thđch ûáng theo tûâng ma v.
Kïët quẫ lâ dên àûúåc êëm no, qìn cû trúã nïn phưìn thõnh vâ tr ph.
Khi ưng qua àúâi, nhúá cưng ún êëy, nhên dên trong vng qun tiïìn,
gốp sûác lêåp àïìn thúâ vâ tưn ưng lâm àûác thânh hoâng vâ cng tûâ àêëy
ngûúâi dên àõa phûúng cố thối quen k hu tïn gổi: Trêu.
Àïìn thúâ àûác thấnh Mẩc Trêu àùåt úã núi trung têm ca nùm thưn:
Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång vâ Thõnh Hẩ.
Mùåt àïìn nhòn vïì hûúáng àưng, trưng ra mùåt hưì sen bất ngất. Hai bïn
tẫ hûäu àïìn, bïn lâ chi lûu ca dông sưng Nhụå, bïn lâ àûúâng cấi quan
ën khc nhû con rưìng, con rùỉn lûúån quanh. Àïìn cố kïët cêëu mùåt bùçng
theo kiïíu "nưåi cưng ngoẩi qëc". Tûâ àûúâng lúán ài vâo qua tam quan lâ

con àûúâng vóa gẩch nghiïng àûa ta àïën sên chêìu. Hai bïn àûúâng,
dûúái bống cêy cưí thu, cố bây nhiïìu trêu àấ, ngûåa àấ, voi àấ vâ chố àấ
trưng vûâa uy nghiïm vûâa dên dậ. Chđnh àiïån khang trang chia lâm
ba lúáp, nïn thûúâng àûúåc gổi nưm lâ tam cung. Trïn cấc vò kêo, chùỉn
giố, àùåc biïåt lâ cûãa vộng àûúåc chẩm trưí tinh vi bùçng nhiïìu hổa tiïët
nhû: tûá linh, hoa lấ, cấ vûúåt V Mưn Nưåi cung bây bâi võ àûác thânh
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
3


hoâng vâ nùm bất nhang thúâ ca nùm lâng cng nhiïìu àưì tïë khđ: tân
lổng, bất bûãu, xâ mêu vâ kiïåu rûúác
Hai bïn chđnh àiïån, cng trưng ra sên chêìu lâ hai dậy nhâ nùm
gian, ûáng múái nùm thưn dng lâm núi tiïëp khấch vâ nhêån lïỵ trong
mưỵi k lïỵ hưåi
Àïìn Ba Xậ tûá ma bất tiïët hûúng bay. Song nhưån nhõp tûng bûâng
hún cẫ lâ k lïỵ hưåi thûúâng niïn 12 thấng 6. Vâ nhû àậ thânh lïå, cûá
nùm nùm mưåt k múã lïỵ hưåi to. Àïí chín bõ cho mưỵi k lïỵ hưåi, ngûúâi
nùm thưn úã Minh Àûác ni nùm con nghế. Trûúác ngây lïỵ hưåi cấc con
nghế àûúåc dùỉt àïën thi. Con nâo vâo giẫi thò àûúåc chổn àïí hưm sau múã
hưåi giïët thõt tïë thêìn vâ chia àïìu àïí nùm thưn th lưåc.
Ngây khai hưåi 12 thấng 6, tûâ sấng súám, lâng thưn àậ rưån rậ, tûng
bûâng. Ngûúâi ca nùm thưn trưëng giong cúâ múã, kiïåu rûúác àûa thêìn
thấnh thúâ trong bẫn hẩt thưn mònh vïì àïìn dûå hưåi. Sau khi cẫ nùm
thưn, anh trûúác em sau àậ tïì tûåu àưng à, lïỵ rûúác nûúác bùỉt àêìu. Vêỵn
theo thûá tûå anh trûúác em sau, nùm àoân rûúác ra cưng Nhụå lâm lïỵ
rûúác nûúác. Ài àêìu mưỵi àoân rûúác lâ àưåi cúâ. tiïëp sau lâ àưåi nhẩc, àưåi
kiïåu rûúác bất nhang hûúng ấn, vâ kiïåu rûúác chum nûúác. Chum nûúác
àûúåc qy quanh bùçng vẫi trùỉng, miïång ph vng vẫi àỗ. Túâi búâ
sưng nùm thưn, mưỵi thưn dng nùm chiïëc chẫi ra giûäa lông sưng lêëy

nûúác vïì lâm lïỵ mưåc dc.
Sau lïỵ mưåc dc lâ lïỵ tïë thêìn, lêìn lûúåt nùm thưn lâm lïỵ tïë, tiïëp sau
lâ lïỵ tïë ca cấc dông hổ, cấc gia àònh vâ khấch thêåp phûúng. Trong
khi úã chđnh àïìn long trổng diïỵn ra lïỵ tïë, úã ngoâi hưì ngoâi bậi àïìn,
diïỵn ra nhiïìu trô chúi sưi àưång nhû ma rưìng, ma lên, chổi gâ, àêëu
vêåt. Sưi nưíi vâ cën ht ngûúâi xem hún cẫ lâ trô àêåp bõ gẩo vâ tm
nûúác. Ngûúâi ta treo nhiïìu bõ gẩo vâ tm nûúác lïn mưåt giấ treo. Ai àêåp
vâo bõ gẩo thò àûúåc thûúãng Ai àêåp vâo tm nûúác, tm nûúác vúä ra bùỉn
tung toế vâo ngûúâi vâ nhûäng tiïëng cûúâi rưå lïn ca ngûúâi xem.
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
4


Lïỵ hưåi àïìn Ba Xậ àậ tûâ lêu trúã thânh lïå ca nùm thưn: Thõnh
Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång, Thõnh Hẩ vâ dên
chng thêåp phûúng kếo vïì dûå hưåi rêët àưng. Àïí phc v cho viïåc ùn úã
ca khấch thêåp phûúng, nhiïìu ngûúâi àõa phûúng qìn t gêìn àïìn
dûång nhâ, lêåp quấn thânh mưåt núi bn bấn sêìm ët thúâi xûa. Chđnh
vò lệ àố mâ úã gêìn àïìn Ba Xậ ngây nay cố mưåt àõa danh àûúåc gổi lâ:
Phưë Cưëng Thêìn.

LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
5





Vng Dun hẫi Trung Bưå
L
L
L
Ï
Ï
Ï
Ỵ
Ỵ
Ỵ



H
H
H

Ư
Ư
Ư
Å
Å
Å
I
I
I



C
C
C
H
H
H
U
U
U
Y
Y
Y
Ï
Ï
Ï
Í
Í
Í

N
N
N



M
M
M
U
U
U
Â
Â
Â
A
A
A



Rica Nûkar (Rija Nûgar - àổc lâ Richâ Nûn Cùçn) lâ mưåt trong
nhûäng lïỵ hưåi truìn thưëng ca ngûúâi Chùm vâ àûúåc tưí chûác vâo àêìu
nùm. Lïỵ hưåi Rica Nûkar côn lâ mưåt trong nhûäng lïỵ hưåi chung cho
ngûúâi Chùm (cẫ Chùm Bâlamưn vâ Chùm Bâ ni) vâ mang tđnh khu
vûåc, toân vng.
Ngay cấi tïn ca lïỵ hưåi àậ phêìn nâo nối lïn tđnh chêët rưång vâ
chung ca lïỵ hưåi: Nûkar cố nghơa lâ xûá súã, lâ àêët nûúác Khưng chó
rưång vâ chung, cấi tïn Nûkar, qua nghơa mang tđnh àõa l, chûâng
nâo cng cho thêëy àêy lâ mưåt lïỵ hưåi truìn thưëng xûa mang tđnh

toân cưång àưìng ca ngûúâi Chùm chûá khưng thïí lâ mưåt lïỵ hưåi múái
àûúåc nhêåp vâo tûâ bïn ngoâi cấch àêy vâi thïë k. Àng lâ chûä Rica
cố thïí lâ Châ Vâ hay Java nhû khưng đt ngûúâi Chùm tin vâ khưng đt
nhûäng nhâ nghiïn cûáu cho lâ nhû vêåy. Côn nhûäng tấc giẫ tûâ àiïín
Châm - Viïåt - Phấp thò giẫi thđch thåt ngûä Rica (àổc lâ Rijâ) hay
Raca (àổc lâ Raja) lâ lïỵ ma, giẫi thđch thåt ngûä ghếp Rica Nûkar
hay Rica nûkar lâ lïỵ ma tưëng ưn àêìu thấng giïng Chùm.
Àng lâ Rica Nûkar lâ lïỵ hưåi àêìu nùm, lâ lïỵ tưëng ưn, lâ lïỵ hưåi
chung cho ngûúâi Chùm thåc cẫ hai àẩo Bâ la mưn vâ Bâni, lâ lïỵ hưåi
cố ma. Thïë nhûng thûåc chêët cng nhû ngìn gưëc ca lïỵ hưåi nây lâ gò
vâ nhû thïë nâo thò cho àïën nay chûa mưåt nhâ khoa hổc nâo àùåt thânh
vêën àïì vâ phên tđch vêën àïì cho thêåt sûå khoa hổc. Cấc tấc giẫ cën
"Ngûúâi Chùm úã Thån Hẫi" vâ cën "Vùn hoấ Chùm" àïìu chó dânh
vễn vển àng cố mưåt trang àïí giúái thiïåu qua lïỵ hưåi Rica Nûkar ca
ngûúâi Chùm. Cấc tấc giẫ ca cấc cưng trònh kïí trïn àïìu cho rùçng Rica
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
6


Nûkar lâ lïỵ cêìu xin Thêìn Mể xûá súã vâ cấc võ thêìn linh gip cho ngûúâi
Chùm trấnh àûúåc nhûäng àiïìu xêëu xa, xui xễo trong nùm c nhû ưëm
àau, hẩn hấn, sêu bïånh, chåt bổ phấ hoẩi ma mâng cêìu xin
nhûäng àiïìu tưët lânh nhû sûác khoễ vâ sûå bònh n cho xốm lâng vâ
mûa thån giố hoâ, cêy cưëi tưët tûúi Àng, chûác nùng ca Rica
Nûkar cố lâ nhû vêåy, nhûng khấi quất nhû vêåy thò quấ chung, vâ
chđnh vò vêåy nïn cng chûa thêåt trng.
Theo nhûäng àiïìu tra àiïìn dậ ca chng tưi, Rica Nûkar trûúác
hïët lâ nghi lïỵ chuín ma vâ cố nghơa trûúác hïët àưëi vúái cưng viïåc
canh tấc nưng nghiïåp khấ àùåc trûng ca ngûúâi Chùm úã mưåt vng àêët
cng rêët àùåc biïåt trïn àêët nûúác ta. Cng theo chng tưi, Rica Nûkor

lâ sẫn phêím ca vng àêët Ninh Thån - Bònh Thån vâ ca nhûäng
ngûúâi Chùm sưëng vâ lâm nưng nghiïåp úã àêy.
Mùåc dêìu cng nhû nhiïìu vng khấc trïn àêët Viïåt Nam lâ cng
nùçm trong vng khđ hêåu ấ chêu giố ma, nhûng mưåt sưë àùåc àiïím ca
àõa thïë àậ khiïën cho vng Ninh- Bònh Thån trúã thânh vng khư hẩn
nhêët nûúác ta.
Nhòn chung, theo cấc nhâ khoa hổc, chđnh hïå thưëng giố ma nây
àậ êën àõnh hai ma rộ rïåt tẩi Viïåt Nam. Tûâ thấng 10 àïën thấng 4 lâ
ma khư, lâ khi ấp sët trong vng hưì Baikal lïn cao tẩo nïn trung
têm cao ấp vúái nhûäng khưëi khđ lẩnh lan truìn xëng miïìn Nam. Àố
lâ giố ma àưng bùỉc. Côn tûâ thấng 5 àïën thấng 9 lẩi lâ ma mûa vò
vâo thúâi gian nây úã têy bùỉc êën Àưå hònh thânh mưåt trung têm hẩ ấp
lan dêìn vïì phđa àưng. Trung têm nây "ht" khưng khđ tûâ vng cao ấp
àẩi dûúng vâo tẩo nïn giố ma têy nam úã Viïåt Nam.
Trong khi àố, lïỵ Rica Nûkar ca ngûúâi Chùm thûúâng diïỵn ra
vâo quậng sët nûãa sau thấng 4 hay àêìu thấng 5, nghơa lâ vâo lc
giao thúâi chuín ma. Khưng phẫi ngêỵu nhiïn thấng àêìu tiïn ca
mưåt nùm theo lõch Chùm lẩi rúi vâo nûãa cëi thấng 4 vâ nûãa àêìu
thấng 5. Tuy cố nhûäng nết chung vïì hai ma nhû vêåy, nhûng úã vng
àêët quanh Phan Rang vâ Phan Rđ - àõa bân cû tr chđnh ca ngûúâi
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
7


Chùm, tđnh chêët hai ma cố nhûäng nết nghiïåt ngậ hún nhiïìu so vúái
nhûäng núi khấc úã Viïåt Nam.
Do ba phđa bõ ni non bao bổc, chó cố phđa Àưng lâ hûúáng ra
biïín, cho nïn v lûúång trung bònh hâng nùm ca Phan Rang rêët thêëp
695 mm vâ chó trong 52 ngây; trong khi àố Àâ Lẩt nhêån 1769 mm
trong 168 ngây, Nha Trang 1356 mm trong 116 ngây. Do vêåy, theo

tđnh toấn ca cấc nhâ khoa hổc, úã vng Phan Rang, thấng 1, 2, 3, 4 lâ
thúâi gian khư hẩn hoân toân. Trung bònh sưë ngây mûa trong thấng lâ
1 vâ v lûúång khưng quấ 20 mm. Tiïëp theo mûa gia tùng dêìn vâo
thấng 5, 6, 7, 8 vâ v lûúång hâng thấng chó tûâ 40 àïën 69 mm. Thûåc sûå
mûa nhiïìu lâ vâo cấc thấng 9, 10, 11 (v lûúång trung bònh thấng trïn
100 mm). Àêy lâ thúâi k chuín tiïëp giûäa hai lìng giố ma. Vâ thúâi
gian nây, do tấc àưång ca cấc thiïn khđ àï vâ bậo tưë úã Àưng Hẫi, miïìn
trung Viïåt Nam nối chung vâ vng Phan Rang nối riïng thûúâng cố
mûa, bậo, lt, lưåi.
ÚÃ vng àưìng bùçng dun hẫi Phan Rđ, do mưåt sưë àùåc àiïím àõa l
húi khấc, nïn khđ hêåu cố mïìm hún so vúái úã vng Phan Rang. Vò úã
phđa nam Phan Rđ, rùång Trûúâng Sún tẩo thânh mưåt hânh lang rưång
khoẫng 20km, nhûng cao chó tûâ 30 àïën 80m, cho nïn giố êím cố thïí
vûúåt qua. Àiïìu trïn àậ khiïën cho khđ hêåu Phan Rđ gêìn giưëng àưìng
bùçng miïìn Nam. úã Phan Rđ, ma mûa bùỉt àêìu tûâ thấng 5 àïën thấng
10, tûâ thấng 11 àïën thấng 4 lâ ma khư. Mùåc dêìu vêåy, vng Phan Rđ
vêỵn lâ vng rêët khư hẩn: v lûúång trung bònh hâng nùm lâ 770 mm
trong 70 ngây; trong nhûäng thấng ma mûa v lûúång hâng thấng chó
vâo khoẫng 100 mm, (v lûúång tưëi àa úã thấng 5 vâ thấng 10).
Têët cẫ nhûäng àùåc àiïím khđ hêåu àậ phêìn nâo àûúåc thïí hiïån khấ
rộ qua lõch ca ngûúâi Chùm. Mưåt nùm ca ngûúâi Chùm cng cố 12
thấng vâ thấng tđnh theo mùåt trùng vâ nùm tđnh theo vò sao. Khi bùỉt
àêìu cố trùng lâ àêìu thấng vâ khi tùỉt trùng lâ cëi thấng. Mưỵi thấng
cố 29 hóåc 30 ngây (nhûäng thấng lễ 1, 3, 5, 7, 9, 11 cố à 30 ngây;
nhûäng thấng chùén 2, 4, 6, 8, 10, 12 chó cố 29 ngây).
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
8


Côn nùm ca ngûúâi Chùm thò tđnh theo Sao Rua (Patû Pingu

Rung) nghơa lâ Sao Plếiades theo danh tûâ khoa hổc vâ Sao Cây (Patic
Lingùl) nghơ lâ Sao Baudrier d’Orion theo danh tûâ khoa hổc. Theo
ngûúâi Chùm, khi Sao Rua hay Tua Rua xët hiïån, Sao Thêìn Nưng
(Patû Aco) nghơa lâ Sao Sirinh theo thåt ngûä khoa hổc bùỉt àêìu ngưìi
thùèng dêåy vïì phđa Bùỉc lâ bùỉt àêìu ma mûa, khúãi sûå viïåc cây bûâa vâ
cng lâ bùỉt àêìu ca mưåt nùm.
Ngûúâi Chùm tin rùçng bao giúâ Sao Rua cng phẫi núã vâo cëi
thấng hai lõch Chùm vâ cấc ưng thây bao giúâ cng phẫi tđnh sao cho
khi Sao Rua núã phẫi àng vâo cëi thấng hai. Búãi vêåy, nùm nâo mâ
àïën cëi thấng mưåt rưìi mâ Sao Rua hậy côn cao, nghơa lâ khưng thïí
núã kõp vâo cëi thấng hai thò cấc ưng thây gổi ln thấng mưåt êëy lâ
thấng múái vâ coi nhû mưåt thấng thûâa ca nùm trûúác. Nïëu trûúâng húåp
trúâi u ấm mâ khưng xem àûúåc Sao Rua thò cấc thây xem Sao Cây
(núã sau Sao Rua mưåt thấng) àïí tđnh nùm. Vâ, theo kinh nghiïåm ca
ngûúâi Chùm, chó sau khi Sao Rua núã thò múái bùỉt àêìu mûa. Vâ khi Sao
Rua núã ra thò ngûúâi Chùm tin rùçng, sệ cố nhûäng tia lûãa hay "tiïm
lûãa" - theo cấch gổi ca ngûúâi Chùm - nống - lâm chïët hoa mâu.
Nhòn sang cấc dên tưåc khấc cng chõu ẫnh hûúãng ca vùn hoấ
êën Àưå thúâi xûa nhû ngûúâi Chùm, chng ta sệ gùåp mưåt bûác tranh vïì lïỵ
nùm múái rêët gêìn nhau vïì thúâi gian tiïën hânh lïỵ hưåi, mc àđch vâ tđnh
chêët ca lïỵ hưåi.
Ngây tïët nùm múái cưí truìn ca ngûúâi Thấi úã Thấi Lan gổi lâ
Sưưíng Kran vâ thûúâng rúi vâo giûäa thấng Tû dûúng lõch (thấng giïng
lõch Thấi xûa), nghơa lâ vâo thấng nống nhêët trong nùm vâ cng lâ
vâo nhûäng ngây cëi ca ma khư trûúác khi cố nhûäng trêån mûa àêìu
k ca giố ma kếo àïën. Vâ tïët nùm múái Sưưíng Kran ca ngûúâi Thấi
lâ nhûäng lïỵ cêìu vâ àốn mûa xëng àïí bùỉt àêìu mưåt nùm lâm ùn múái.
Cng àốn tïët nùm múái vâo khoẫng giûäa thấng Tû dûúng lõch
nhû ngûúâi Thấi úã Thấi lan, ngûúâi Lâo úã Lâo côn gổi tïët nùm múái (Bun
pi mây) ca mònh lâ hưåi tế nûúác (Bun hát nêåm).

LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
9


ÚÃ Cùmpuchia, tïët vâo nùm múái (Chon chnam thmay) khưng
khấc gò nhiïìu so vúái tïët ca ngûúâi Thấi vâ ngûúâi Lâo, nghơa lâ cng
vâo thấng 4 hóåc thấng 5 dûúng lõch, thúâi gian chuín ma tûâ ma
khư sang ma mûa vâ cng nhùçm mc àđch cêìu mûa qua nhûäng tc
tế nûúác tùỉm tûúång Phêåt
Tïët nùm múái ca ngûúâi Miïën úã Myanma mang tïn võ thêìn (nất)
tưëi cao Thagyarmin. Ngìn gưëc ca cấi tïn àûúåc truìn thuët ca
ngûúâi Miïën truìn tng trong nhûäng cêu chuån huìn thoẩi àẩi àïí
vúái nưåi dung nhû sau: "Xûa kia, cẫ mùåt àêët khưng hïì cố sûå sưëng vâ
àùỉm chòm trong bống tưëi. Thêëy tònh cẫnh nhû vêåy Cha tïí ca cấc
thêìn lâ Thagyarmin bên ra lïånh cho mùåt trùng vâ mùåt trúâi chiïëu
sấng mùåt àêët. Rưìi thêìn tẩo ra mổi vêåt. Khi mùåt àêët àậ cố cåc sưëng
n ưín rưìi, thêìn vïì trúâi. Lc chia tay, võ thêìn tưëi cao hûáa lâ hâng nùm
sệ trúã lẩi mùåt àêët vúái con ngûúâi vâo dõp nùm múái. Búãi vêåy, ngûúâi dên
lêëy tïn thêìn gổi ngây tïët ca mònh". Mùåc dêìu cấi tïn cố vễ khưng gùỉn
gò lùỉm vúái tđnh chêët ca lïỵ hưåi, nhûng Thagyarmin ca ngûúâi Miïën
bao giúâ cng lâ lïỵ tïët ca tế nûúác cêìu mûa vâ bao giúâ cng rúi vâo
nhûäng ngây cëi ca ma khư (vâo mưåt ngây nâo àố trong thấng Tû
dûúng lõch).
Theo chng tưi, cố lệ cng khưng cêìn dêỵn thïm vïì nhûäng ngây
hưåi nùm múái chuín ma ca cấc dên tưåc khấc úã Àưng Nam Ấ nûäa vò
chó qua mưåt sưë nhûäng gò mâ chng tưi vûâa dêỵn1 cng chûâng nâo thêëy
Rica Nûkar ca ngûúâi Chùm cng lâ lïỵ hưåi nùm múái chuín ma nhû
nhûäng lïỵ hưåi nùm múái ca nhiïìu dên tưåc khấc nhau úã khu vûåc Àưng
Nam Ấ.
Mâ khưng chó úã cấc dên tưåc Àưng Nam Ấ, úã ngûúâi ÊËn Àưå cng cố

mưåt lïỵ hưåi chuín ma tûng bûâng mâu sùỉc vâ ûúát àêỵm nûúác - tïët
Hưli. Àưëi vúái ngûúâi ÊËn, tïët Hưli lâ bùỉt àêìu ma xn, nghơa lâ bùỉt
àêìu cố mûa vâ cng àûúåc diïỵn ra hâng nùm vâo thấng 3 hóåc thấng 4
dûúng lõch. Mưåt sûå trng húåp hay cố sûå tấc àưång ca ÊËn Àưå túái khu
vûåc Àưng Nam Ấ? Theo chng tưi nghơ, chùỉc lâ do cẫ hai.
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
10


Àng lâ ngûúâi Chùm xûa cng nhû cấc dên tưåc khấc úã Àưng
Nam Ấ àậ tiïëp nhêån vâ sûã dng hïå thưëng lõch Saka ca ÊËn Àưå. Cng
nhû ngûúâi êën, ngûúâi Chùm ào thấng bùçng thấng trùng êm lõch vâ ào
nùm lẩi bùçng nùm tđnh theo nùm mùåt trúâi (dûúng lõch). Mưỵi nùm ca
ngûúâi Chùm cng àûúåc chia ra lâm 12 thấng. Nhûng, àiïìu l th lâ,
10 thấng àêìu ca lõch Chùm àûúåc gổi theo sưë thûá tûå lâ thấng 1, thấng
2 cho àïën thấng 10 (pilantha, pilan twa, pilan klow, pilan pẫ, pilan
limû, pilan nùm, pilan touch, pilan talipùn, pilon, thelipùn vâ pilan
tha pluh). Hai thấng cëi cng ca nùm khưng phẫi lâ sưë thûá tûå 11
vâ 12 mâ lâ 2 tûâ mâ ngûúâi Chùm hiïån nay cng khưng hiïíu nghơa:
pilan puyh (àổc lâ bilan pi) vâ pilan nok (àổc lâ bilan nok).
Theo chng tưi, hai tïn ca thấng 11 vâ 12 ca lõch Chùm lâ hai
tïn ca hai thấng ca nùm lâ pausha vâ nokha. Hiïån tûúång dng tïn
2 thấng ca lõch ÊËn Àưå vâo lõch riïng ca dên tưåc mònh khưng chó cố úã
ngûúâi Chùm mâ côn cố úã cấc dên tưåc khấc úã Àưng Nam Ấ. Vđ d, trong
lõch truìn thưëng ca ngûúâi Bali (dên tưåc duy nhêët úã Inàưnïxia côn
giûä lẩi truìn thưëng ca ÊËn Àưå giấo), hai thấng cëi nùm lêëy tïn ca
lõch ÊËn Àưå lâ Diesta vâ Sầa.
Cố thïí thêëy trong lõch ca ngûúâi Chùm nhûäng ëu tưë êën Àưå
khấc. Vđ d 12 con giấp ca lõch Chùm lâ tiïëp thu ca ÊËn Àưå. Mûúâi
hai nùm ca lõch Chùm cố tïn lâ: 1) Thùn takech (nùm con chåt); 2)

Thùn kapaw (nùm con trêu); 3) Thùn rimong (nùm con hưí); 4) Thùn
tapay (nùm con thỗ); 5) Thùn Inû kiray (nùm con rưìng); 6) Thùn Ula
(nùm con rùỉn); 7) Thùn Atheh (nùm con ngûåa); 8) Thùn pape (nùm
con dï); 9) Thùn kra (nùm con khó); 10) Thùn Mûnu (nùm con gâ); 11)
Thùn athow (nùm con chố) vâ 12) Thùn papy (nùm con lúån). Khưng
chó cấch tđnh nùm mâ cẫ cấc tïn thấng ca lõch Chùm xûa nûäa cng
mang cấc tïn ÊËn Àưå.
Àổc cấc bia k cưí Chùmpa, chng ta cố thïí tòm thêëy nhiïìu tâi
liïåu vïì lõch cưí ca ngûúâi Chùm. Vđ d, trong têëm bia ca
Indravarman III cố niïn àẩi 840 Saka (918 DL) úã Thấp Bâ (Nha
Trang) cố dông: "Vâo nùm Saka biïíu hiïån bùçng Vyoma-amburasi-
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
11


ianu (tûác nùm 840 Coka) vâo ngây ch nhêåt, ngây 12 nûãa tưëi ca Suci
(thấng Jyaistha hóåc Asâdha), àûác vua àc pho tûúång vâng nûä thêìn
Bhagavati" . Rưìi thò cấch tđnh mưåt tìn 7 ngây vâ biïíu tûúång mưỵi
ngây ca lõch Chùm cng theo kiïíu ca lõch ÊËn Àưå cưí.
Cấc ngây trong tìn ca lõch Chùm: ngây ch nhêåt biïíu tûúång
mùåt trúâi (Adit - tûâ chûä Rivit ca êën Àưå), ngây thûá hai - mùåt trùng
(Thưm - tûâ chûä Sưma), ngây thûá ba - sao Hoẫ (Angor- tûâ chûä Mangal),
ngây thûá tû - sao Thu (Bt - Tûâ chûä Bud), ngây thûá nùm -sao Mưåc
(Jip - tûâ chûä Bruha), ngây thûá sấu - sao Kim (Suk - tûâ chûä Sukra) vâ
ngây thûá bẫy - sao Thưí (Tha - tûâ chûä Sami) 2.
Àng lâ, nïëu cûá àổc trong cấc bia k cưí thò ta chó thêëy cấc tïn
gổi vâ cấc cấch tđnh lõch ca ngûúâi Chùm xûa theo kiïíu ca ÊËn Àưå.
Vâ, chùỉc chùỉn àố lâ thấnh lõch hay lõch tưn giấo ca ngûúâi Chùm xûa,
chûá lõch phấp ca ngûúâi dên mâ nhêët lâ ca ngûúâi Chùm hiïån nay thò
khưng hoân toân giưëng lõch ÊËn Àưå. Chó cêìn qua cấc tïn gổi ca cấc

thấng mâ chng tưi àậ dêỵn úã trïn, chng ta àậ thêëy trong lõch Chùm
(àng hún lâ nùm lõch ca ngûúâi Chùm) chó cố 10 thấng. Khưng phẫi
ngêỵu nhiïn mâ hai thấng cëi nùm ca lõch Chùm lẩi mang hai cấi
tïn ÊËn Àưå. Theo suy nghơ ca chng tưi, hai thấng cëi nùm ca
ngûúâi Chùm chđnh lâ hai thấng khưng tïn hay hai thấng nghó rêët àùåc
trûng cho nùm lõch truìn thưëng ca nhiïìu dên tưåc bẫn xûá úã Têy
Ngun Viïåt Nam vâ Àưng Nam Ấ.
ÚÃ Têy Ngun Viïåt Nam, lõch ca mưåt sưë dên tưåc chó cố 10
thấng vâ cấc thấng àïìu gùỉn vúái cưng viïåc sẫn xët. Vđ d nùm ca
ngûúâi Giarai gưìm cấc thấng: thấng 1 (búlan Sa) vâ thấng 2 (búlan
Àoa) lâ cấc thấng phất hẩ cêy lâm rêỵy; thấng 3 (búlan Khêu) vâ
thấng 4 (búlan pù) lâ cấc thấng gieo xẩ la; thấng 5 (búlan Rúma) vâ
thấng 6 (búlan Nùm) lâ nhûäng thấng lâm cỗ la thấng 7 (búlan Juh)
vâ thấng 8 (búlan Pùn) lâ thấng àíi chim la súám vâ thấng gùåt la
súám; thấng 9 (búlan doa rúpùn)vâ thấng 10 (búlan pluh) lâ nhûäng
thấng gùåt la trïn rêỵy, hai thấng cëi khưng tïn àûúåc gổi lâ thấng
nghó ngúi (búlan ning nưng). Cẫ tïn gổi vâ lõch tiïët trúâi vâ cêy trưìng
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
12


giûäa lõch ca ngûúâi Chùm vâ ca ngûúâi Giarai cố sûå tûúng àưìng k lẩ.
Vâ sûå tûúng àưìng nây chó cố thïí l giẫi bùçng sûå tûúng àưìng vïì ngìn
gưëc chûá khưng thïí bùçng sûå ẫnh hûúãng qua lẩi.
Khưng chó úã cấch tđnh vâ àùåt tïn thấng mâ ngay cẫ úã cấch chia
nùm ra cấc ma úã lõch Chùm cng khấc lõch úã êën Àưå vâ gùỉn chùåt vúái
tiïët trúâi cng nhû cưng viïåc nhâ nưng tẩi xûá súã mâ ngûúâi Chùm sinh
sưëng. Trong lõch phấp ca êën Àưå, mûúâi hai thấng àûúåc chia lâm sấu
ma (mưỵi ma chó kếo dâi hai thấng): ma xn (vasanta), ma hẩ
(giusma), ma mûa (varsa), ma thu (sharat), ma àưng (hemanta)

vâ ma lẩnh (sisira)1. Trong khi àố, lõch ca ngûúâi Chùm lẩi chó cố ba
ma: Pùl kabo (ma cố tiïëng sêëm àêìu tiïn rïìn bíi àêìu nùm), tûâ
thấng mưåt àïën hïët thấng tû Chùm (tûác tûâ thấng 4 vâ 5 àïën thấng 7
vâ 8 dûúng lõch) vâ lâ ma gieo hẩt; 2) Pùl halim hacan (ma mûa
giố) tûâ thấng nùm àïën hïët thấng chđn Chùm (tûâ thấng 8 vâ 9 àïën
thấng 12 vâ thấng 1 dûúng lõch) vâ lâ ma nûúác lúán vò lc nây nûúác l
tûâ trïn vng ni chẫy xëng nhiïìu; vâ 3) Pùl pinh- piang (ma nống
nûåc, ma trú tri) tûâ thấng mûúâi àïën hïët thấng mûúâi hai (tûác tûâ
thấng 1 vâ 2 àïën thấng 3 vâ 4 dûúng lõch) vâ lâ ma gùåt hấi àậ xong,
rång àêët con trú gưëc rẩ; trúâi nống, cêy cỗ khưng mổc nưíi thêåm chđ bõ
chấy xếm ài; vò thïë ma nây côn àûúåc gổi lâ ma nùỉng.
Nhû vêåy lâ, Rica Nûkar ca ngûúâi Chùm lâ lïỵ hưåi ca thấng
àêìu nùm, ca nhûäng ngây àêìu ca thấng àêìu nùm. Vâ, theo chng
tưi, Rica Nûkar, xết vïì thûåc chêët cng nhû ngìn gưëc lâ lïỵ hưåi nùm
múái ca cû dên lâm nưng nghiïåp, nghơa lâ lïỵ hưåi àïí chín bõ àốn vâ
bûúác vâo mưåt nùm lâm ùn múái. Ngay tïn gổi ca ma àêìu tiïn ca
nùm: "Ma cố tiïëng sêëm àêìu nùm" àậ phêìn nâo nối lïn tđnh chêët
nưng lõch ca lïỵ Rica Nûkar. Vâ, sau lïỵ àêìu nùm nây ngûúâi Chùm bùỉt
àêìu bùỉt tay vâo gieo trưìng.
Theo àiïìu tra ca cấc nhâ khoa hổc vâ ca cẫ bẫn thên chng
tưi, úã nhûäng núi cố rång hai v, v àêìu thûúâng gieo cêëy vâo khoẫng
thấng 2, thấng 3 lõch Chùm (thấng 5 vâ 6 dûúng lõch), nghơa lâ sau
khi sao Rua xët hiïån mưåt thúâi gian. Vâ, nhû chng tưi àậ trònh bây
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
13


úã trïn, Sao Rua xët hiïån vâo dõp àêìu nùm ca ngûúâi Chùm vâ ngûúâi
Chùm dûåa vâo sûå xët hiïån ca sao Rua àïí àiïìu chónh lõch ca mònh.
Sau lïỵ hưåi Rica Nûkar, khùỉp núi, khùỉp chưën trong vng cû tr ca

ngûúâi Chùm, àêët trúâi, thiïn nhiïn vâ con ngûúâi nhû sưi àưång lïn àïí
vâo v lâm ùn, nhû nhûäng cêu ca dao ca ngûúâi Chùm mư tẫ:
"Ma cây rùỉn rïët àêìy àân
Àïën khi gùåt la, hổ hâng rêët àưng"
hóåc:
"Tẩo xe lêåp chìng ni true
Vốc to, sûác mẩnh àïí sau cêåy nhúâ
Vết mûúng, ngùn àêåp, àùỉp búâ
Xun rûâng bùng ni cho nhúâ àưìng têm"
hay:
"Chúâ cho nûúác l, mûa dêìm
Rång cây gieo la, àêët bêìn trưìng khoai
Trưìng câ, trưìng mûúáp, bđ ngư
Tẩm lông vûäng dẩ, àúåi chúâ la khoai".
Vâ, àiïìu l th nûäa lâ, trûúác lïỵ Rica Nûkar đt ngây, vâo ngây
thûá ba tìn àêìu tiïn ca thấng giïng lõch Chùm (lïỵ Rica Nûkar
thûúâng vâo ngây thûá nùm, thûá sấu tìn àêìu) hâng nùm, ngûúâi Chùm
lâm lïỵ Púh bùng yang (lïỵ khai mûúng àùỉp àêåp) àïí xin thêìn linh
chûáng giấm cho cưng viïåc àưìng ấng trong nùm múái. Lïỵ nây àûúåc cng
úã cấc thấp hóåc cấc àïìn thúâ.
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
14


Mc àđch ca Púh bùng Yang lâ xin thêìn linh cho phếp dên lâng
àûúåc khai kïnh àùỉp àêåp, chín bõ cho v sẫn xët múái vâ cêìu xin cho
mûa giố thån hoâ, cêy cưëi ma mâng tûúi tưët. Tđnh chêët nưng
nghiïåp ca Púh bùng Yang cố thïí àûúåc minh hoẩ bùçng mưåt sưë chi tiïët
ca nghi lïỵ nây tẩi lùng thúâ nûä thêìn Pư Nûkar (Pư Nûgar) thưn Hûäu
Àûác, xậ Phûúác Hiïëu, huån Ninh Phûúác, tónh Ninh Thån. Nghi lïỵ do

ưng Hamua Ia (ngûúâi chun lâm lïỵ nghi gùỉn vúái nưng nghiïåp) tiïën
hânh.
Lïỵ vêåt dêng cấc thêìn linh gưìm cố mưåt con dï, nùm mêm cúm,
mưåt khay trêìu rûúåu vâ vêåt thiïng hay àưì thúâ ca lùng- cêy nộ nûúâng
lâm bùçng gưỵ trêìm. Trong khi lâm lïỵ, ưng thây Hamua Ia nhẫy ma,
nhn nhẫy vúái cêy nộ nûúâng thïí hiïån quan hïå tđnh giao - hânh àưång
mang tđnh phưìn thûåc vúái nghơa tẩo ra mổi sûå sưëng.
Sau lïỵ Rica Nûkar (Rija Nûgar), thúâi tiïët bùỉt àêìu chuín: àậ
bùỉt àêìu vổng lïn tiïëng sêëm àêìu nùm vâ àậ bùỉt àêìu lấc àấc cố nhûäng
trêån mûa nhỗ. Nhûäng trêån mûa àêìu nùm ca ngûúâi Chùm úã vng
Ninh - Bònh Thån cố nghơa gêìn giưëng nhû nhûäng trêån "mûa thấng
Ba lâ hoa àêët" ca ngûúâi Viïåt úã cấc tónh miïìn Bùỉc. Thïë nhûng mổi
àiïìu khúãi àêìu ca sûå chuín ma vúái cấi mưëc cëi cng lâ sao Rua
hay Tua Rua xët hiïån côn kếo dâi cho àïën khi ngưi sao nây núã xong.
Vâ khi sao Rua núã xong thò ma mûa thûåc sûå múái àïën chûá côn trong
khi sao nây núã thò cng gêìn nhû cêu tc ngûä ca ngûúâi Viïåt "Tua Rua
mổc: vâng cêy, hếo lấ; Tua Rua lùn: chïët cấ, chïët tưm". Thưng thûúâng,
sao Rua xët hiïån vâo trong thấng Tû lõch Chùm. Vâ, àïí àốn ma
mûa, vâo thûúång tìn thấng Tû (lõch Chùm), ngûúâi Chùm tưí chûác
mưåt nghi lïỵ nưng nghiïåp lúán: r Yang nghơa lâ lïỵ cêìu àẫo.
Súã dơ ngûúâi Chùm lâm lïỵ r Yang vâo àêìu thấng tû vò hổ tin
rùçng vâo quậng thúâi gian nây cấc sao Tua Rua, sao Cây vâ sao Thêìn
Nưng àậ "núã" hïët vâ tûâ thúâi àiïím nây trúã ài cố thïí cêìy cêëy àûúåc rưìi.
Vâ, nghi lïỵ cêìu mûa nây àûúåc tưí chûác tẩi bưën àõa àiïím lâ thấp Pư
Ramï, àïìn thúâ Pư Inû Nûkar, thấp Pư Klong Kirai vâ thấp Pư Dêìm
vâo hai ngây gêìn cëi ca thûúång tìn trùng thấng 4, kếo dâi tûâ
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
15

khoẫng 7 giúâ tưëi hưm trûúác àïën 2 giúâ chiïìu ngây hưm sau. Ch lïỵ úã
mưỵi àõa àiïím trïn lâ mưåt võ cẫ sû (pư sah) cng vúái sûå tham gia ca
thêìy Coke (Ưn kadhar), ưng tûâ (Chamnûmey), ưng bống (Ưn Ing), vâ
bống (Muk Pajau)
Nhû nhiïìu nghi lïỵ àûúåc tưí chûác tẩi cấc àïìn thấp, lïỵ r Yang
bao giúâ cng bùỉt àêìu bùçng nghi lïỵ múã cûãa cấc àïìn thấp rưìi àïën lïỵ têíy
ụë khu vûåc àïìn thấp vâ sau àêëy lâ dêng àưì cng gưìm hûúng, hoa,
cam, rûúåu, chê, xưi, trấi cêy Chó sau khi lâm xong ba lïỵ thûác đt
nhiïìu mang tđnh hònh thûác chung múái àïën nghi lïỵ àùåc trûng vâ cng
lâ nghi lïỵ quan trổng nhêët ca r Yang: lïỵ Pư Yang Apui (tïë thêìn
lûãa) tẩi Thang chuh Yang Apui (nhâ ca thêìn lûãa). Ch trò lïỵ nây
cng vêỵn lâ ưng cẫ sû (Pư sah). Ưng àổc nhûäng lúâi kinh mang tđnh
chêët ph ch tûâ cën sấch bùçng lấ bn rưìi ma bùçng cấc àẩo c cêìm
tay nhû chiïëc vông, cấi êëm àưìng vâ thanh gưỵ chẩm khùỉc thânh hònh
chiïëc thuìn rưìng.
Nhûäng lïỵ vêåt dêng lïn thêìn lûãa, ngoâi cấc àưì ùn thûác ëng, côn
cố mưåt bố ci vâ mưåt bố cỗ tranh. Trong khi thêìy cẫ sû khêën tïë, ma
thò thêìy Kadhor têëu hất thấnh ca, côn mổi ngûúâi thò dêng lïỵ vêåt khêën
vấi cêìu xin. Àïí tiïën hânh nghi lïỵ, ngûúâi ta àưët lûãa tẩi thấp lûãa (núi cố
kiïën trc nây) hay úã khu àưng bùỉc ca àïìn hóåc thấp (núi khưng cố
thấp lûãa). Ngûúâi Chùm quan niïåm rùçng, àưët lûãa àïí cho khối bay lïn
tẩo thânh mêy thânh mûa.
Sau lïỵ cng tïë thêìn lûãa, úã mưåt sưë núi, nhû tẩi àïìn thúâ Pư Inû
Nûkar úã Hûäu Àûác, ưng thêìy Hmu Ia (thây cng úã cấc lïỵ thûác nưng
nghiïåp) lâm lïỵ hẩ àiïìn. Ưng thây cng Nuk doa olùk (bâ dêng rûúåu)
àûa mưåt àưi trêu ra rång. Tẩi rång, ưng Hmu Ia cây ba àûúâng
tûúång trûng, sau àố bâ Muk doa olùk àûa cho ưng mưåt đt hẩt giưëng àïí
ưng gieo tûúång trûng.
Nhû vêåy lâ qua phên tđch lõch phấp, lõch cêy trưìng cng nhû
tđnh chêët ca lïỵ hưåi trong bûác tranh lïỵ hưåi chung ca cấc dên tưåc Viïåt

Nam vâ Àưng Nam ấ, chng tưi nhêån thêëy lïỵ hưåi Rica Nûkar1 (Rija
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
16


Nûgor) ca ngûúâi Chùm lâ lïỵ tïët àêìu nùm àấnh dêëu sûå chuín ma.
Cng nhû lïỵ tïët ca ngûúâi Viïåt vâ nùm múái ca ngûúâi Thấi, ngûúâi
Lâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Mianma úã Àưng Nam ấ, Rica Nûkar ca
ngûúâi Chùm khưng phẫi chó lâ lïỵ hưåi àêìu nùm thưng thûúâng mâ lâ lïỵ
hưåi àêìu nùm theo nưng lõch gùỉn vúái quấ trònh sẫn xët nưng nghiïåp.
Rica Nûkar vûâa lâ tiïỵn nùm c ài, àốn nùm múái túái vâ ch ëu
vûâa lâ tưëng tiïỵn ma khư nống ài àốn ma mûa túái àïí bùỉt tay vâo
cưng viïåc lâm ùn múái hay àïí bûúác vâo mưåt nùm lâm ùn múái. Tđnh chêët
nưng nghiïåp thêåt rộ trong lïỵ hưåi Rica Nûkar ca ngûúâi Chùm. Thïë
nhûng, cấch tưëng tiïỵn ma khư nống vâ àốn ma mûa túái ca ngûúâi
Chùm úã Rica Nûkar vûâa cố nhûäng ëu tưë rêët chung cho lïỵ hưåi nùm
múái ca nhiïìu dên tưåc úã Viïåt Nam vâ Àưng Nam ấ vûâa cố nhûäng sùỉc
thấi rêët riïng ca ngûúâi Chùm.
Nïëu nhû ngûúâi Lâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Thấi, ngûúâi Mianma
khao khất mong àúåi mûa túái bùçng lïỵ tế nûúác vâo nhûäng ngây àêìu
nùm múái, thò ngûúâi Chùm lẩi cố kiïíu àốn mûa bùçng nghi thûác mâ cấc
nhâ khoa hổc gổi lâ hònh thûác ma thåt ngûúåc nghơa lâ lâm mưåt àiïìu
ngûúåc vúái cấi mònh àang chúâ àúåi. Thay vò phẫi tế nûúác vâo nhau àïí
cêìu mûa nhû úã lïỵ hưåi nùm múái ca nhiïìu dên tưåc khấc ca Àưng Nam
ấ, ngûúâi Chùm lẩi lâm nhûäng lïỵ thûác tưëng tiïỵn mổi sûå khưng tưët lânh
ca nùm c ài, dêåp tùỉt ài nhûäng cún nống khư ca ma khư ài àïí dổn
àûúâng cho nhûäng cún mûa túái.
Cng lâ àốn ma mûa túái àïí lâm ùn, ngûúâi Chùm àốn theo kiïíu
khấ riïng biïåt vâ đt nhiïìu húi lẩ. Thïë nhûng, ai àậ tûâng sưëng hay àïën
vng àêët Ninh Thån -Bònh Thån vng khư hẩn nhêët nûúác ta, thò

múái thêëy ngûúâi Chùm khất khao cố mûa nhû thïë nâo, mën cấi nống
cấi khư hẩn nhanh chống ra ài nhû thïë nâo. Vò thïë mâ cấi mong, cấi
àúåi ma mûa ca ngûúâi Chùm chûâng nâo àố, theo chng tưi, lâ mậnh
liïåt hún so vúái cấc dên tưåc khấc úã Àưng Nam Ấ. Vâ, àïí thêëy àiïìu nây,
chng ta hậy xem àiïåu ma àêåp lûãa trong lïỵ Rica Nûkar ca ngûúâi
Chùm.
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
17

















L
L
L
Ï
Ï

Ï
Ỵ
Ỵ
Ỵ



H
H
H
Ư
Ư
Ư
Å
Å
Å
I
I
I



À
À
À
U
U
U
A
A

A



T
T
T
H
H
H
U
U
U
Y
Y
Y
Ï
Ï
Ï
Ì
Ì
Ì
N
N
N



ÚÃ Quẫng Ngậi, lïỵ hưåi àua thuìn cưí truìn àûúåc tưí chûác úã ba
núi: Bònh Chêu (Sa K), Tõnh Long (Sún Tõnh) vâ úã àẫo L Sún.

Nhûng lïỵ hưåi àua thuìn úã Bònh Chêu trïn thu trûúâng lâ ca Sa K
àûúåc tưí chûác vúái qui mư nhỗ, khưng cố thuìn àua chun vâ khưng
àûúåc tưí chûác àõnh k nïn nối àïën lïỵ hưåi àua thuìn truìn thưëng úã
Quẫng Ngậi lâ ngûúâi ta nối àïën Tõnh Long vâ L Sún - mưåt úã sưng vâ
mưåt úã biïín.
1. Lïỵ hưåi àua thuìn úã Tõnh Long
Lâ mưåt xậ úã àưng nam huån Sún Tõnh, Tõnh Long nùçm úã tẫ
ngẩn sưng Trâ Khc, gêìn sất cûãa Àẩi Cưí Lu xûa vưën lâ mưåt thûúng
cẫng chđnh, khấ sêìm ët ca tónh Quẫng Ngậi. Búãi vêåy, bïn cẩnh
nghïì nưng vúái rång vûúân xanh tưët, cû dên Tõnh Long côn lâm nghïì
trïn sưëng, biïín. Chùỉc hùèn àố lâ l do sinh ra hưåi àua thuìn cố tûâ
nhiïìu thïë k trûúác. Xết vïì thu trûúâng thò àoẩn sưng Trâ Khc úã
Tõnh Long nûúác ïm, cố àưå sêu trung bònh 2-3 mết, lông sưng phùèng.
Phđa bùỉc Tõnh Long cố cấc àưìi ni thêëp, phđa nam, núi hûäu ngẩn, lâ
Cưí Lu cư thưn, vúái cấc àưìn Thẩc Sún, Bân Cúâ Cng tẩo nïn mưåt
phong cẫnh sún thu hûäu tònh, mưåt khung cẫnh thiïn nhiïn l tûúãng
cho mưåt lïỵ hưåi tûng bûâng rưång thoấng nhû lïỵ hưåi àua thuìn.
Hâng nùm, cûá vâo mưìng bưën, mưìng nùm thấng Giïng êm lõch,
ngûúâi dên àõa phûúng cng nhû dên úã nhiïìu xậ khấc kếo vïì Tõnh
Long, àûáng chêåt trïn búâ sưng mất rûúåi bống cêy cưí v nấo nhiïåt cho
hưåi àua thuìn. Thïë nhûng viïåc chín bõ cho cåc àua àậ àûúåc tiïën
hânh tûâ vâi mûúi ngây trûúác. Tûâ khoẫng giûäa thấng chẩp, trong khi
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
18


àang bêån rưån chín bõ àốn tïët ngun àấn, ngûúâi Tõnh Long àưìng
thúâi cng sûãa soẩn qun gốp tiïìn bẩc, chổn vêån àưång viïn vâ têåp
dûúåt àïí chín bõ cho lïỵ hưåi àua thuìn àêìu xn. Tõnh Long cố 4
thưn (An Lưåc, An Àẩo, Gia Hoâ, Tùng Long), mưỵi thưn hònh thânh

mưåt àưåi àua gưìm trai trấng úã cúä tíi 18-35, mưỵi àưåi àua cố 22 àâ cưng,
thu th, àûúåc ni ùn têåp vâ phẫi chêëp hânh àng nưåi quy cng nhû
nhûäng àiïìu cêëm k khấc.
Thuìn àua lâ loẩi thuìn àùåc biïåt, khưng giưëng thuìn
thûúâng, vúái dấng thon vâ dâi àïí hẩn chïë tưëi àa lûåc cẫn ca nûúác. Khi
àống thuìn, ngûúâi ta phẫi chổn ngây lânh thấng tưët. Thuìn àống
xong, àûúåc trang trđ àểp, tûâ àêìu àïën ài trang trđ theo hònh con vêåt
trong tûá linh. Bưën thưn trong xậ mưỵi thưn cố mưåt thuìn àua, àûúåc
trang trđ theo hònh Long (rưìng), Ly (lên), Qui (ra), Phng (phûúång).
Hiïín nhiïn, thuìn àua gùỉn vúái tđn ngûúäng ca nhên dên vâ
àûúåc thúâ úã am miïëu ca thưn, hâng nùm, àïën k àua múái àûúåc lâm lïỵ
hẩ thy, cố cúâ, trưëng rưån râng vâ khi àua xong lẩi àûa vïì am miïëu
cng vúái th tc nhû vêåy. Trûúâng àua cố tưíng diïån tđch khoẫng
60.000m2 vúái chiïìu dâi 500 mết, rưång 120 mết (chia lâm 4 ư, mưỵi ư
rưång 30mết) cho 4 thuìn àua. Sau khi bưëc thùm, àưåi trûúãng àưåi àua
thuìn vïì cổc tiïu qui àõnh àïí chín bõ sùén sâng khi cố lïånh xët
phất.
Trong mưỵi thuìn àua cố 15 àâ cưng, thu th, mùåc àưìng phc
vâ úã têët cẫ cấc thuìn àïìu chđt khùn àỗ. Khi cố lïånh xët phất, cấc
thuìn lêåp tûác lao lïn. Tiïëng trưëng gic liïn hưìi, tiïëng reo hô vang
dêåy úã hai bïn búâ sưng, nhûäng chiïëc nốn h lïn cao cưí v, tẩo nïn
mưåt khưng khđ tûng bûâng nấo nûác. Mưỵi lêìn àua gưìm 8 vông vúái 4 km,
chia thânh hai àúåt àua, khoẫng giûäa 2 àúåt àua lâ thúâi gian nghó giẫi
lao àïí àâ cưng, thu th lêëy lẩi sûác. Cấch tđnh àiïím lâ thuìn vïì nhêët
àûúåc 10 àiïím, thuìn vïì thûá nhò àûúåc 8 àiïím, thuìn vïì ba 6 àiïím,
thuìn vïì cëi cng 4 àiïím. Tưíng cưång cẫ 2 ngây àua tâi, thuìn nâo
cố sưë àiïím cao nhêët sệ giânh phêìn thùỉng vâ cấc thuìn khấc cng tu
theo sưë àiïím àẩt àûúåc mâ xïëp hẩng nhò, ba, tû. Ngây hưåi àua thuìn
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
19

úã Tõnh Long thêåt sûå lâ mưåt hưåi vui xn lânh mẩnh, tûng bûâng nấo
nûác ca cû dên cẫ mưåt vng àêët.
2. Lïỵ hưåi àua thuìn L Sún
Lïỵ hưåi àua thuìn truìn thưëng úã àẫo L Sún cố nhûäng nết
tûúng àưìng nhûng àưìng thúâi cng cố nhûäng nết dõ biïåt so vúái lïỵ hưåi
àua thuìn úã Tõnh Long. Theo cấc thû tõch cưí, thò ngûúâi Viïåt ra khêín
hoang lêåp êëp úã L Sún vâo àêìu thïë k XVII, mån hún đt nhêët mưåt
thïë k so vúái úã àêët liïìn. Trong gia phẫ ca cấc dông hổ àêìu tiïn ra
khai phấ àẫo, thò hổ tûâ àêët liïìn Quẫng Ngậi ra khai phấ, chûá khưng
phẫi trûåc tiïëp tûâ Bùỉc vâo àẫo. Gia phẫ ca nhiïìu dông hổ nây côn cho
biïët, nhiïìu ngûúâi cố gưëc tûâ Hụë, vâo Quẫng Ngậi àõnh cû úã Rûâng
Lùng, sau chuín xëng vng Tõnh Long, Tõnh Chêu, Tõnh K bêy
giúâ, trûúác khi ra àõnh cû úã àẫo. Nhû vêåy, lïỵ hưåi àua thuìn úã L Sún
cố thïí àậ cố mưëi quan hïå nâo àố vúái lïỵ hưåi úã Tõnh Long, hóåc xa hún
nûäa, lâ Hụë.
Theo vùn tïë cng "bất tưí" (8 võ tưí) vâ "thêët tưåc" (7 võ tiïìn hiïìn),
thò lïỵ hưåi àua thuìn úã L Sún bùỉt àêìu tûâ nùm 1826, nghơa lâ trïn
100 nùm sau khi nhûäng ngûúâi Viïåt àêìu tiïn ra àõnh cû úã àẫo. Àiïìu
nây khưng cố gò lâ khố hiïíu. Phẫi cố mưåt thúâi gian lêu dâi dânh cho
viïåc khai khêín, ưín àõnh chưỵ úã, dên sưë phất triïín à àưng, ngûúâi ta
múái cố thïí tưí chûác mưåt lïỵ hưåi cưång àưìng qui mư, àôi hỗi nhiïìu cưng
ca cng nhû trònh àưå nghïå thåt cao nhû àua thuìn.
Lïỵ hưåi àua thuìn úã L Sún cố thïí xët hiïån sau lïỵ hưåi ngûúâi
Tõnh Long, cng khưng thïí thu ht nhiïìu ngûúâi úã vng khấc àïën nhû
Tõnh Long, vò L Sún lâ mưåt àẫo nhỗ, cấch àêët liïìn 25 km. nhûng
chùỉc chùỉn viïåc àua thuìn úã àêy cố quy mư vâ qui c hún nhiïìu. L
Sún cố 2 àún võ hânh chđnh ngang nhau lâ 2 xậ trûúác kia lâ Bònh
Vơnh vâ Bònh ën, sau lêåp huån àưíi lẩi lâ L Vơnh vâ L Hẫi) vâ mưỵi

xậ àïìu hònh thânh 4 thuìn, à bưå "tûá linh" (long, ly, qui, phng).
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
20


Cấc thuìn cng àùåt úã núi am miïëu àïí thúâ cng: úã xậ L Vơnh,
thuìn long thúâ tẩi miïëu Hoâ Lên, thuìn phng tẩi lùng Cưìn,
thuìn ly tẩi Dinh châm, thuìn qui úã lùng Nghơa Tûå. úã xậ L Hẫi,
thuìn long thúâ úã lùng Cưìn, thuìn ly àùåt úã Trung Hoâ, thuìn qui úã
Trung n, thuìn phng úã dinh Tam Toâ. Cng nhû úã Tõnh Long,
thuìn àua úã L Sún cố dấng thon dâi, ngang núi rưång nhêët 1,4 mết,
dâi 9,5 mết; trûúác kia thuìn àûúåc lâm bùçng khung gưỵ, mï tre (têët
nhiïn cố trất àêìu rấi); sau nây mï tre àûúåc thay bùçng mï nhưm hóåc
àuya ra, vûâa bẫo quẫn àûúåc lêu, vûâa àúä àûúåc sûác cẫn ca nûúác hún.
Trïn thuìn cấc phêìn àûúåc trang trđ cưng phu hún úã sûå chẩm khùỉc
(chûá khưng chó vệ nhû úã Tõnh Long). Khi ghe àûúåc àûa ài hẩ thu,
ngûúâi ta cng tưí chûác cêìu cng vâo àïm trûúác, sấng súám trûúác khi
àua vâ sau khi àua, àïí tẩ ún tưí tiïn vâ cấc võ thêìn linh.
Hâng nùm vâo rùçm thấng Bẫy, cng tïë cấc võ tiïìn hiïìn, ngûúâi ta
cng tưí chûác àua thuìn, nhûng ch ëu vêỵn lâ àua thuìn vâo dõp
àêìu xn, kếo dâi 4 ngây, tûâ mưìng 4 àïën mưìng 8 thấng Giïng êm
lõch. Mưỵi thuìn àua cố tûâ 18 àïën 20 ngûúâi, trong àố cố ngûúâi Àêåp
then (côn gổn lâ lấi nhõp) vâ Tưíng lấi (àưåi trûúãng).
Cng nhû úã Tõnh Long, mưỵi thuìn àua úã L Sún àïìu cố mưåt
àưìng phc riïng ty thđch, nhûng bao giúâ cấc vêån àưång viïn cng chđt
khùn àỗ trïn àêìu. Cấch tđnh àiïím àua cng tûúng tûå nhû úã Tõnh
Long, tuy nhiïn trûúâng àua úã àêy dâi hún (tûâ 800 àïën 1000 mết) vâ
kếo dâi ngây gêëp àưi úã Tõnh Long. Têët nhiïn, sûå thùỉng bẩi trong cåc
àua ty thåc úã toân àưåi, úã sûå khoễ mẩnh, dễo dai ca cấc thânh viïn
trong àưåi; nhûng úã àêy khưng thïí khưng kïí àïën ngûúâi lấi nhõp vâ

tưíng lấi. Ngûúâi lấi nhõp àûáng úã giûäa thuìn, giûä mưåt trổng trấch lúán,
lâ phẫi dng then (thanh tre) àấnh nhõp rộ to àïí cấc thuìn viïn búi
àng theo nhõp. Nhiïåm v ca ngûúâi àẩp then nùång nïì úã chưỵ, phẫi
àûáng úã giûäa thuìn, giûä àûúåc thùng bùçng vâ phẫi bùçng sûác vốc mâ
liïn tc àấnh nhõp. Nhõp àấnh thûa quấ thò thuìn ài chêåm, nhùåt
quấ cố thïí lâm cấc thuìn viïn àëi sûác, nhõp khưng àïìu thò dêỵn àïën
chụåch choẩc. Mưåt khi nhõp àậ vûâa mâ cố thuìn viïn khưng theo
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
21


àng nhõp, gêy lûåc cẫn thò phẫi kõp thúâi phất hiïån àïí thay bùçng ngûúâi
khấc. Tưíng lấi lâ ngûúâi àûáng úã cëi thuìn quan sất àïìu khùỉp, àưìng
thúâi àẫm àûúng nhiïåm v lấi thuìn. Thuìn àua úã biïín cố àùåc àiïím
lâ thy trâng khưng ïm nhû úã sưng, búãi vêåy, tưíng lấi vûâa phẫi nhùỉm
thùèng àïën cưåt tiïu, àưìng thúâi phẫi lûúån trấnh sống. Àïën giấp cổc tiïu
rưìi phẫi bễ lấi thïë nâo àố àïí khưng phẫi mêët cưng vông rưång, lẩi
khưng quấ gêëp thuìn dïỵ bõ chông chânh vâ nhổc cưng sûác ca
thuìn viïn.
Cấch qun gốp àïí tưí chûác hưåi àua thuìn cng tûúng tûå nhû úã
Tõnh Long, nhûng viïåc têåp dûúåt àïí chín bõ àua lẩi hoân toân khấc.
Nïëu nhû àïí bûúác vâo cåc àua chđnh thûác, cấc thuìn viïn úã Tõnh
Long phẫi bỗ ra nhiïìu ngây têåp dûúåt, thò úã àêy chó cêìn vâi ba ngây.
Khi cẫ àưåi têåp luån, àưåi trûúãng sệ xem xết mûåc ghe àïí cố thïí thay
thuìn viïn cho vûâa, mûåc ghe vûâa rưìi thò têåp cho nhõp nhâng vâ quen
tay. Súã dơ chó cêìn đt ngây têåp luån búãi nhûäng ngûúâi tham gia àua
thuìn àïìu lâ nhûäng ngûúâi hâng ngây àấnh bùỉt cấ trïn biïín, rêët
thưng thẩo vúái nghïì ài biïín.
Tuy khưng thu ht àûúåc dên nhiïìu àõa phûúng khấc àïën, nhûng
àïí àưíi lẩi, nhûäng ngây àua thuìn thêåt sûå lâ nhûäng ngây hưåi ca

ngûúâi dên toân àẫo. Cng vúái tiïëng trưëng gic, cúâ phêët lâ tiïëng reo hô
vang dêåy sët dổc búâ biïín, trong nhûäng ngây àêìu xn khiïën khưng
khđ ùỉng lùång hâng ngây àậ hoân toân àûúåc xua tan, thay vâo àố lâ
niïìm vui tûúi, phêën chêën. Ngûúâi ta tin rùçng nhûäng thuìn àua thùỉng
cåc thò viïåc lâm ùn trong nùm sệ àûúåc khêëm khấ, phất àẩt vâ gùåp
nhiïìu may mùỉn.
Lúáp tđn ngûúäng xa xûa ca lïỵ hưåi àua thuìn cố thïí lâ tđn
ngûúäng thúâ mùåt trùng, nïëu cêìn tòm úã mưåt têìng sêu hún sệ lâ tđn
ngûúäng thúâ thêìn biïín, nhûng hiïån tẩi, lúáp tđn ngûúäng êëy àậ nhẩt
nhoâ. Vò vêåy, trïn lất cùỉt àưìng àẩi, lïỵ hưåi àua thuìn chó côn lùỉng
àổng niïìm tin tđn ngûúäng ca ngûúâi dên.
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
22


Lïỵ hưåi àua thuìn hâng nùm úã Tõnh Long vâ L Sún, ngoâi
nhûäng nghơa nhû àậ nối, côn lâ núi têåp luån vâ thûã thấch sûå dễo
dai, rên luån chđ, kđch thđch con ngûúâi phêën àêëu vûún lïn lâm ùn,
xêy dûång qụ hûúng giâu àểp.

LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
23














H
H
H
Ư
Ư
Ư
Å
Å
Å
I
I
I

À
À
À
Ư
Ư
Ư
Í
Í
Í



G
G
G
I
I
I
A
A
A
Â
Â
Â
N
N
N

Hùçng nùm vâo ngây rùçm thấng 7, nhên dên huån An Nhún
thûúâng àưí vïì lâng An Thấi, huån An Nhún, tónh Bònh Àõnh àïí dûå lïỵ
Vu Lan - bấo hiïëu ca nhâ Phêåt – xem hất bưåi vâ nhûäng cåc thi tâi.
Cng nhû nhiïìu cha khấc úã Viïåt Nam, vâo dõp nây nhâ cha trong
lïỵ cng cư hưìn, xấ tưåi vong nhên, thûúâng dûång rẩp lâm chay (tûác lêåp
àân cêìu nguån cho mổi oan hưìn àûúåc siïu thoất), tưí chûác hất bưåi cẫ
ngây vâ àïm. Ngây rùçm thấng 7 cng lâ tïët Trung ngun ca àẩo
Lậo. Cẫnh nhâ cha múã hưåi àốn khấch thêåp phûúng vâo dõp nây àậ
àûúåc phẫn ấnh trong cêu ca dao xûa:
Àưìn rùçng An Thấi, cha Bâ
Lâm chay, hất bưåi àưng àâ quấ àưng
Àân bâ cho chđ àân ưng,
Xem xong ba Ngổ, lẩi trưng Àưí giân.
Nhû ta biïët, hất bưåi (côn gổi lâ hất tìng), vưën lâ mưåt loẩi hònh
nghïå thåt cung àònh ca nho sơ, nhûng khi vâo àïën àêët Nam Trung
Bưå, àậ nhanh chống trúã thânh mưåt thûá nghïå thåt bònh dên àûúåc u
chång tûâ giâ àïën trễ, mâ àêët Bònh Àõnh lâ cấi nưi tiïu biïíu ca nghïå
thåt nây, tûâng sẫn sinh ra nhiïìu tấc giẫ kõch bẫn vâ nhûäng "ưng
bêìu" nưíi tiïëng. Ngûúâi ta mï hất bưåi àïën mûác hïỵ nghe tiïëng trưëng
chêìu dống lïn lâ mổi ngûúâi rẩo rûåc, nấo nûác. "Tai nghe trưëng chiïën,
trưëng chêìu, xïëp ba miïëng kểo lưån àêìu, lưån ài".
Nhûng sûác hêëp dêỵn ca hưåi cha Bâ khưng chó úã chưỵ cố "lâm
chay, hất bưåi" mâ côn vò mưåt l do khấc lâ hưåi àûúåc tưí chûác ngay núi
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
24

mẫnh àêët giâu truìn thưëng thûúång vộ: Lâng An Thấi. An Thấi thåc
huån An Nhún, lâ lâng vộ tûâng sẫn sinh ra nhûäng vộ sû vâ vộ sơ
xët sùỉc ca àêët Bònh Àõnh. Dơ nhiïn vâo nhûäng dõp hưåi hê, viïåc tưí
chûác thi àêëu cưn, quìn lâ tiïët mc khưng thïí thiïëu àûúåc. vïì dûå hưåi,
cng lâ dõp àïí cấc mưn àïå thùm viïëng, gùåp lẩi bẩn bê àưìng khoấ, àưìng
mưn vâ cng lâ dõp àïí cấc vộ sơ thûã tâi cao thêëp trïn vộ àâi
Àùåc biïåt úã àêy, cng vúái hưåi cha côn cố hưåi Àưí giân khấ hêëp
dêỵn, tûâng mang àêåm dêëu êën nhiïìu cåc tranh tâi sưi àưång ca cấc lô
vộ trong vng cng nhû sûå thđch th àưëi vúái ngûúâi xem. Nïëu nhû ài
dûå hưåi cha Bâ mâ chó xem lâm chay, lâm hưåi khưng thò chûa à,
chûa thêåt thoẫ mận, mâ phẫi xem cẫ cåc tranh tâi trong hưåi Àưí giân
ca cấc vộ sơ.
Ngûúâi ta thiïët lêåp mưåt sên khêëu ngoâi trúâi, diïån tđch hểp hún
sên khêëu thûúâng, nhûng chiïìu cao thò gêëp nhiïìu lêìn, khoẫng mûúâi
mết, bùçng tre, gưỵ giưëng nhû mưåt chôi phất tin úã nưng thưn thûúâng
thêëy trûúác àêy thúâi khấng chiïën, trïn àố ngûúâi ta àùåt àân cng thêìn
gưìm hûúng, hoa, trâ, quẫ vâ mưåt heo quay àïí ngun con, khoẫng àưå
mûúâi lùm, vâi chc kilư.
Sau nhûäng nghi thûác cng lïỵ cưí truìn nhû thûúâng thêëy úã cấc lïỵ
hưåi lâng qụ, võ ch tïë trïn giân cao, phất lïånh nưíi 3 hưìi chiïng trưëng,
bấo hiïåu cåc tranh tâi sùỉp sûãa diïỵn ra. Lc nây, úã bïn dûúái àấm
àưng trúã nïn xưn xao, rưån rõp. Nhûäng ngûúâi ëu, ngûúâi giâ, ph nûä vâ
trễ con thò dận ra vông ngoâi àïí cho nhûäng vộ sơ vâ nhûäng ngûúâi khoễ
tranh nhau vâ cng tiïån àïí xem. Côn nhûäng ngûúâi tham gia tranh tâi
thò trong tû thïë sùén sâng, mùỉt hûúáng vïì phđa giân cao, chúâ àúåi
Bưỵng trïn àâi cao, võ ch tïë - thûúâng trûúác àêy cng lâ ngûúâi
giỗi vộ - bï con heo quay tûâ trïn àân cng quay ra phđa àấm àưng bïn
dûúái, rưìi dng cẫ sûác mẩnh, tung con heo ra xa àïí rúi xëng àêët. Àố
lâ giêy pht cùng thùèng nhêët sệ quët àõnh quâ thûúãng àố rúi vâo tay
ai. Cấc vộ sơ tâi nghïå cao, phi thên lïn àốn lêëy con heo tûâ trïn cao,

nhûng rưìi phẫi lìn lấch, lao ra khỗi àấm àưng, mang con heo quay
LÏỴ HƯÅI TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM
25


chẩy vïì àõa àiïín an toân àậ àõnh. têët nhiïn, mưỵi nhốm tranh tâi àậ cố
phên cưng ngûúâi bẫo vïå, cẫn ngùn nhûäng àưëi th lúåi hẩi khấc cố thïí
giêåt lẩi ngay trïn tay. Trong cåc tranh tâi nây, cấc vộ s dng têët cẫ
ngốn vộ, chiïën thåt khưn ngoan àïí giânh chiïën thùỉng vïì mònh.
Theo tc lïå con heo quay chiïën lúåi phêím nây àûúåc àem xễ ra àïí
khao chung cho têët cẫ nhûäng vộ sơ cng cố mùåt trong cåc tranh tâi
nây. Nhûäng vộ sơ, hay lâng vộ cố ngûúâi giânh àûúåc phêìn thùỉng àûúåc
mổi ngûúâi hoan nghïnh vâ nïí trổng vâ hổ tin rùçng nùm êëy hổ sệ gùåp
hïn vò àûúåc "lưåc ca thêìn". thûúâng thò nhûäng lô vộ úã An Thấi vâ
huån Bònh Khï hay giânh àûúåc võ trđ àố. Vò vêåy múái cố cêu: "Tiïëng
àưìn An Thấi, Bònh Khï, nhiïìu tay vộ sơ cố nghïì tranh heo". Heo àêy lâ
heo quay, vêåt cng thêìn trong ngây hưåi. nghơa ca cåc thi tâi nây
khưng nùçm trong giấ trõ vêåt chêët ca mốn quâ giânh àûúåc mâ úã giấ
trõ tinh thêìn, àûúåc thïí hiïån qua tâi nghïå ca nhûäng ngûúâi dûå cåc vúái
chưỵ àûáng danh dûå trong lâng vộ.
Hưåi Àưí giân lâ mưåt cåc tranh tâi l th vâ hêëp dêỵn ca mưåt
vng qụ giâu tinh thêìn thûúång vộ àûúåc kïët húåp mưåt cấch hâi hoâ vúái
ngây hưåi cha theo truìn thưëng dên gian: rùçm thấng bẫy.