Phân tích bài thơ đi thi tự vịnh của nguyễn công trứ

Phân tích bài thơ Đi thi tự vịnh của Nguyễn Công
Trứ
November 12, 2014 - Chuyên mục: Văn mẫu THCS - Tác giả: Thu Huyền
Đề bài: Phân tích bài thơ “Đi thi tự vịnh” của Nguyễn
Công Trứ
Nguyễn Công Trứ (1778-1858) và Cao Bá Quát (1808-1855) là hai nhà thơ lớn nhất trên thi đàn Việt
Nam trong nửa đầu thế kỉ XIX. Nguyễn Công Trứ có tài kinh bang tế thế, lập nên bao công nghiệp hiển
hách, khi về trí sĩ đã sống một đời tài tử thanh cao:
Đường mây rộng thênh thênh cử bộ,
Nợ tang bồng trang trắng vổ tay reo
Thảnh thơi thơ túi rượu bầu” .
(Chí anh hùng)
Ông để lại một số bài thơ chữ Hán, trên 50 bài thơ Nôm, trên 60 bài hát nói và bài phú “Hàn nho phong
vị phú” bằng chữ Nôm. Thơ văn Nguyễn Công Trứ “ý tứ mạnh mẽ, từ điệu rắn rỏi, khiến cho người
đọc cũng thấy phấn khởi, hăng hái lên” (Dương Quảng Hàm).
Thời trai trẻ, chật vật trong cảnh nghèo, lận đận mãi trong thi cử, nhưng lúc nào ông cũng hăm hở công
danh sự nghiệp, mãi đến năm 41 tuổi mới đỗ giải nguyên. “Đi thi tụ vịnh” là một bài thơ ứng tác được
Nguyễn Công Trứ viết vào thuở hàn vi, trước lúc bước vào khoa thi Hương trường Nghệ An.
“Đi thi tự vịnh” là một trong nhiều bài thơ nói về chí nam nhi và niềm hăm hở lập công danh của
Nguyễn Công Trứ.
Hai câu đề thể hiện một quyết tâm, một niềm tin của kẻ sĩ trước lúc bước vào hội công danh, đua tài:
“Đi không há lẽ trở về không,
Cái nợ cầm thư phải trả xong.”
“Đi không”’ – lúc lên đường ứng thí, “không” công danh. Vào trường thi chỉ có một văn tài, một bản
lĩnh đua tranh, như cá chép vượt Vũ Môn, tác giả tự tin khẳng định: “há lẽ trở về không”. Chữ “không”
thứ 2 là không công danh, không sự nghiệp. Chữ “không” thứ 7 là trắng tay, chẳng đỗ đạt gì! Hai chữ
“há lẽ” vang lên như một thách thức. “Nợ cầm thi” là nợ đàn sách của sĩ tử ngày xưa. Nợ cầm thư cũng
như nợ bút nghiên, nợ đèn sách. “Cầm thư “ đã trở thành “cái nợ” vì thế có nghĩa vụ phải trả, phài hoàn
thành xong xuôi, sòng phẳng. Tiếng “cái” trong “cái nợ cầm thư” nói lên sức nặng, cái giá ghê gớm của
nợ đèn sách, nợ công danh. Càu thơ thứ 2 “Cái nợ câm thư phải trả xong” với 4 thanh trắc (cái, nợ,
phải, trả) làm cho thanh điệu của câu thơ trĩu xuống, 3 thanh bằng (cầm, thư, xong) đã nâng giọng điệu

câu thơ lên thanh thoát, nhẹ nhàng. Câu thơ biểu lộ một sự đĩnh đạc, hào hùng và phơi phới. Đó là sĩ
khí của tác giả trước khi bước vào cuộc đọ trí đua tài. Một sĩ tử có tài năng đích thực mới có sự thách
thức và niềm tin mạnh mẽ như vậy.
Hai câu trong phần thực, 4 tiếng Hán Việt: điền viên, tuế nguyệt, thân thế, tang bồng – được đặt trong
thế đối xứng hài hòa, ý thơ trở nên trang trọng. Thời trai trẻ, Nguyễn Công Trứ đã mấy phen nếm cay
đắng trong chốn trường thi. “thi không ăn ớt thế mà cay”. (Tú Xương). Có lẽ vì thế đã có lúc, tác giả
“Rắp mượn điền viên vui tuế nguyệt”, lấy ruộng vườn vui với năm tháng. Nhưng đã trót, đã “Dở đem
thân thế hẹn tang bồng” – Tang bồng là cung bằng gỗ dâu, tên bằng cỏ bổng, tượng trưng cho chí lớn,
sức mạnh vẫy vùng, tung hoành khắp thiên hạ, ôm hoài bão giúp nước, cứu đời. Ở trên đã nói đến “nợ
cầm thư” ở dưới lại nói “tang bồng”, tính hệ thống của ngôn ngữ đã làm hiện lên một tâm thế rất đẹp
của một kẻ sĩ mang chí nam nhỉ, mang nợ tang bồng muốn thi thố tài năng với đời. Trong thơ, Nguyễn
Công Trứ nhiều lần nhắc đến nợ cầm thư, chí tang bồng, chí nam nhi với tất cả niềm tự hào và niềm vui
phơi phới:
“Chí tang bồng hẹn với giang san,
Đường trung, hiếu, chữ quản thân gánh vác.
Nợ sách đèn đem nghiên bút trả xong,
Cầu xe ngựa lúc đi về mới tỏ…”
(Nợ tang bồng)
- “Vòng trời đất dọc ngang ngang dọc,
Nợ tang bồng vay giả, giả vay,
Chí làm trai nam bắc đông tây,
Cho phỉ sức vẫy vùng tronq bốn bể…”
(Chí anh hùng)
Bài thơ ““Đi thi tự vịnh” là bức chân dung tự họa của Nguyễn Công Trứ thời hàn vi, lều chõng
Mở rộng ý thơ nói về nợ tang bồng, nợ cầm thư ở hai phần trước, Nguyễn Công Trứ nói lên một lẽ
sống đẹp, một mục đích sống cao cả trong phần luận. Đã hai thế kỉ nay, câu thơ của Nguyễn Công Trứ
được mến mộ, được truyền tụng như một châầm ngôn về hoài bão công danh:
“Đã mang tiếng ở trong trời đất, ;:
Phải có danh gì với núi sông”
Với kẻ sĩ đi thi, “phải có danh” trước hết là đỗ đạt, được ghi tên vào bảng vàng bia đá, được vinh quy

bái tổ “võng anh đi trước, võng nàng theo sau”. “Phải có danh gì với núi sông” là có tài năng đích thực,
giúp vua, giúp nước, cứu đời, cứu dân. Có danh là có tài kinh bang tế thế, trị loạn, an dân, làm cho dân
giàu nước mạnh. Kẻ tầm thường không có danh mà chỉ có lợi. Kẻ sĩ chàn chính, có tài năng, có lẽ sống,
có hoài bão trang trải nợ cầm thư, nợ tang bồng… mới có đanh tiếng, danh vọng, để lại tiếng thơm cho
đời, lưu danh trong sử sách, làm rạng rỡ mẹ cha, dòng họ và quê hương. Trong xã hội phóng kiến, có đi
thi đỗ đạt, đổ cử nhân, tiến sĩ mới được ra làm quan để giúp nước, cứu đời, để “có danh” với thiên hạ: ,
“Nhân sinh thế thượng thùy vô nghệ,
Lưn đắc đan tâm chiếu hãn thanh”
(Chí anh hùng)
Với Nguyễn CôngTrứ, công danh luôn luôn gắn liền với đạo làm con, đạo làm tôi:
“Tang bồng hồ thỉ nam nhi trái — Cái công danh là cái nợ nần — Nặng nề thay hai chữ: quân thân —
Đạo vi tử, vi thần đâu có nhẹ! “ (Trên vì nước, dưới vì nhà). Với Nguyễn Công Trứ, người quân tử,
đấng trượng phu, trang nam nhi là phải “có danh”, bởi lẽ:
“Chẳng công danh chi đứng giữa trần hoàn…
Trong vũ trụ đã đành phận sự
Phải có danh mà đối với núi sông…
Có trung hiếu nên đứng trong trời đất,
Không công danh thời nát với cỏ cây…”
Nguyễn Công Trứ là một tài năng đích thực: “Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông – …
Lúc Bình Tây, cờ Đại tướng – Có khi về Phủ doãn Thừa Thiên…”
Chính ông đã di dân, khẩn hoang, lập ra 2 huyện Tiền Hải (Thái Bình) và Kim Sơn (Ninh Bình). Như
vậy, Nguyễn Công Trứ là một con người có công danh: ông đã sống một đời sống phong phú, mãnh liệt
như câu thơ ông đã viết. Chẳng thế mà năm 1858, Pháp nổ súng xâm lược nước ta đánh vào bán đảo
Sơn Trà, Đà Nẵng, lúc bấy giờ Nguyễn Công Trứ đã 80 tuổi vẫn xin vuạ Tự Đức cho cầm quân ra trận
đánh giặc. Mặc dù chữ “danh” trong quan niệm của Nguyễn Công Trứ mang ý thức hệ phong kiến
nhưng khá tích cực, còn có nhiều ý nghĩa đối với chúng ta trong việc nỗ lực học tập thành tài để phục
vụ sự nghiệp đổi mới, phấn đấu cho mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh, công
nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Hai câu kết thể hiện khẩu khí của một con người giàu tài năng, rất tự tin, luôn luôn hướng về phía trước
với tất cả tinh thần lạc quan mà lý tưởng cuộc đời đã lựa chọn:

“Trong cuộc trần ai ai dễ biết
Rồi ra mới biết mặt anh hùng”
Câu cuối có văn bản khác ghi là: “Rồi ra mới tỏ mặt anh hùng”. Có lẽ chữ “tỏ” đúng hơn, hay hơn.
“Tỏ” là sáng tỏ là hiện lên rỏ ràng. Chữ “tỏ” mới thể hiện được niềm tự hào của con người “đi thi tự
vịnh”. Hai chữ “ai”dùng rất thần tình. “Trần ai” là bụi bậm, chỉ cuộc đời gian nan khộ sở. Chữ “ai”
trong “ai dễ biết” là đại từ nhân xưng phiếm chỉ, là các sĩ tử đang cùng tác giả vác lều chõng đi thi, là
mọi người trong thiên hạ. Câu thơ ẩn chứa một sự thách thức, đua tài. Xưa nay, đã mấy ai trước lúc đi
thi dám nói bằng cái giọng điệu như nhà thơ Nguyễn Công Trứ?
Bài thơ ““Đi thi tự vịnh” là bức chân dung tự họa của Nguyễn Công Trứ thời hàn vi, lều chõng. Bài thơ
cho ta thấy một con người có tài năng, giàu chí khí,có lí tường và hoài bão đẹp về công danh, tự tin và
lạc quan trong học tập và thi cử. Con người ấy đáng để ta học tập.
Thi cử là chuyện muôn đời của sĩ tử, của học trò. Có thi là có đỗ, có hỏng. Có nhà thơ “Tấm khoa chưa
khỏi phạm trường quy” (Tú Xương). Có cụ Tam nguyên Yên Đổ: “Cưỡi đầu người kể đã ba phen” (Di
chúc)
Bài thơ hay ở giọng điệu đĩnh đạc, hào hùng: hay ở cách dùng từ. Có chữ thuần Nôm bình dị: há lẽ,
rắp, dở, ai dễ biết, rồi ra… Có từ Hán Việt gợi tả sự trang trọng, tự hào: cầm thư, điền viên, tuế nguyệt,
thân thế, tang bồng, danh, trần ai, anh hùng,
Đối với học sinh chúng ta, sức hấp dẫn của bài thơ là ở 2 câu trong phần luận, đó là 2 câu thơ tuyệt cú
sáng bừng lên như một câu danh ngôn:
“Đã mong tiếng ở trong trời đất
Phải có danh gì với núi sông “
“Núi sông” là đất nước, ngày nay là Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa cần có nhiều tài năng lỗi lạc
“có danh” và làm nên sự nghiệp lớn “đào núi và lấp biển” như Bác Hồ đã dạy thanh niên.
Read more: />tru/#ixzz3mXs7F4j0