Kinh nghiệm quản lý đất bỏ hóa sau nương rẫy ở Việt Nam

TRUNG TÂM NGHIÊN
C U NÔNG LÂM K T
H P QU C T

TRUNG TÂM SINH THÁI
NÔNG NGHI P TR
NG
I
H C NÔNG NGHI P I HÀ N I

VI N KHOA H C K
THU T NÔNG NGHI P
VI T NAM

KINH NGHI M QU N LÝ
HOÁ SAU N

NG R Y

VI T NAM

NHÀ XU T B N NÔNG NGHI P
HÀ N I - 2001

TB


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

TRUNG TÂM NGHIÊN
C U NÔNG LÂM K T

H P QU C T

VI N KHOA H C K
THU T NÔNG NGHI P
VI T NAM

TRUNG TÂM SINH THÁI
NÔNG NGHI P TR
NG
I
H C NÔNG NGHI P I HÀ N I

KINH NGHI M QU N LÝ
TB
HOÁ SAU N
NG R Y VI T NAM

TÀI LI U H I TH O

Biên t p:
Tr n
c Viên

(Xu t b n nhân k ni m 45 n m ngày thành l p Tr

ng

Nhà xu t b n Nông nghi p
Hà N i 2001

i

i h c Nông nghi p I Hà N i)


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

Indigenous Fallow Management in Vietnam

Workshop proceeding

Edited by:
Tr n
c Viên

(Published on the Occasion of celebrating 45 years of the Hanoi Agricultural University)

AGRICULTURE PUBLISING HOUSE
HANOI - 2001

ii


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
M CL C
L IC M

N......................................................................................................................... iv

GI I THI U H I TH O...................................................................................................... v

TÓM T T H I TH O ......................................................................................................... vi
T ng quan v tình hình du canh và qu n lý đ t b hoá

Vi t Nam ...................... 1

CANH TÁC N NG R Y VI T NAM ........................................................................... 1
KINH NGHI M A PH NG VÀ TI N B K THU T TRONG QU N LÍ
TB
HOÁ VI T NAM..............................................................................................................12
CÁC CHÍNH SÁCH LIÊN QUAN
N CÔNG TÁC CANHTÁC N
NG R Y VÀ
QU N LÝ
T B HOÁ SAU N
NG R Y VI T NAM .......................................... 22
MÔ HÌNH DU CANH T NG QUÁT ..................................................................................39
Các nghiên c u tr ng h p v canh tác n ng r y và qu n lý đ t b hoá
Vi t Nam ............................................................................................................................... 49
QUAN I M C A NG I NÔNG DÂN MI N NÚI V V N
CANH TÁC N NG
R Y VÀ QU N LÝ
T B HOÁ VI T NAM ........................................................... 49
TÌNH HÌNH CANH TÁC N
NG R Y VÀ QU N LÝ
T B HOÁ SAU N
NG
R Y T I HUY N K S N T NH NGH AN .................................................................. 51
KINH NGHI M QU N LÍ
T SAU N
NG R Y C A NG I DAO T I YÊN BÁI

............................................................................................................................................... 53
NGHIÊN C U XÂY D NG MÔ HÌNH LUÂN CANH R Y NH M RÚT NG N TH I
GIAN B HOÁ T Y B C .............................................................................................. 62
CÂY XOAN TRONG PH
NG TH C QU N LÝ
T B HOÁ B N A - KINH
NGHI M C A NG I DÂN MI N B C VI T NAM.....................................................68
Tham quan th c đ a .......................................................................................................... 76
Th o lu n nhóm.................................................................................................................. 77
NGHIÊN C U VÀ QU N LÝ
T B HOÁ SAU N
NG R Y VI T NAM ........77
KHUY N NÔNG VÀ M R NG MÔ HÌNH ÀO T O ................................................. 79
CH

NG TRÌNH H I TH O........................................................................................... 80

DANH SÁCH

I BI U...................................................................................................... 82

iii


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

L IC M

N

Trung tâm Sinh thái Nông nghi p (CARES), tr ng
i h c Nông nghi p I Hà n i xin chân
thành c m n Trung tâm Nghiên c u Nông lâm k t h p Qu c t (ICRAF) đã giúp đ v tài chính và
khuy n khích chúng tôi t ch c h i th o quan tr ng này, nh t là s đóng góp to l n c a ông Chun Kok
Lai - đ i di n cho ICRAF khu v c ông nam á - trong su t quá trình chu n b và ti n hành H i
th o c ng nh vi c chu n b cho vi c xu t b n tài li u c a H i th o.
Chúng tôi c ng xin bày t lòng bi t n đ i v i Vi n Khoa h c K thu t Nông nghi p Vi t Nam,
c quan đ u m i c a Ch ng trình T ng c ng n ng l c Nông lâm k t h p Vi t nam (VACB) do
ICRAF tài tr v t t c nh ng s h p tác vô t và đày hi u qu mà Vi n đà dành cho chúng tôi trong
su t quá trình chu n b và ti n hành H i tha . Không có s giúp đ đ y tinh th n đ ng nghi p c a
GS.TS. Nguy n H u Ngh a, Vi n tr ng; c a TS. Lê Qu c Doanh, Phó Vi n tr ng; c a Th.S. Hà
ình Tu n, Tr ng phòng Khoa h c-H p tác Qu c t -K ho ch c a Vi n thì chúng ta không th có
H i th o c ng nh không th có đ c n ph m này.
Cu i cùng chúng tôi xin chân thành c m n t t c các thành viên tham gia H i th o, nh ng
ng i đã giành m t ph n th i gian quý báu c a mình đ cùng chúng tôi làm nên thành công c a H i
th o và cùng chúng tôi hình thành m ng l i nghiên c u v Qu n lí đ t b hoá Vi t nam. Báo cáo
này không th hoàn thành n u không có s tham gia nhi t tình v i tinh th n trách nhi m cao c a TS.
Ph m Th H ng, TS. Ph m Ti n D ng, TS. Nguy n V n Dung, ThS. Nguy n Th Bích Yên và các cán
b nghiên c u khác c a Trung tâm Sinh thái Nông nghi p.

Hà N i tháng 9 n m 2001

Giám đ c Trung tâm
TS. Tr n
c Viên

iv


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

GI I THI U H I TH O
Canh tác n ng r y v n còn đang t n t i m t cách r ng rãi các vùng mi n núi Vi t
Nam. Tr c đây, khi m t đ dân s còn th p th i gian b hoá trong m t chu k canh tác kéo
dài t 15 - 20 n m trong đó th i gian s n xu t t 3 - 4 n m. Ngày nay, d i áp l c m t đ
dân s , di n tích đ t trên đ u ng i ngày càng b thu h p d n đ n th i gian b hoá b rút ng n,
ch còn 2 - 5 n m. ây là nguyên nhân chính d n đ n tình tr ng đ t b thoái hoá và s c s n
xu t c a đ t n ng r y b gi m m t cách nghiêm tr ng. V i nhu c u l ng th c ngày càng
cao nh hi n nay thì khuynh h ng hoàn thành m t chu k canh tác n ng r y v i th i gian
b hoá ng n là đi u không th tránh kh i.
kh c ph c tình tr ng trên, đã có r t nhi u d án/ch ng trình nghiên c u các bi n
pháp thay th hình th c canh tác du canh và c i thi n đ t canh tác n ng r y. Tuy nhiên, các
nghiên c u này ch y u t p trung vào giai đo n canh tác trên n ng mà ít chú ý đ n giai đo n
b hoá. Trong th c t , n ng su t c a cây tr ng trong chu k s n xu t n ng r y ph n l n ph
thu c vào kh n ng ph c h i đ phì và c u trúc c a đ t trong th i k b hoá.
Có r t nhi u kinh nghi m truy n th ng đ a ph ng v qu n lý đ t b hoá sau n ng r y
nh m kéo dài th i gian b hoá, c i thi n đ phì đ t nhanh chóng đã đ c áp d ng thành công r t
nhi u n i. Trong khuôn kh nghiên c u c a pha 1 d án Xây d ng N ng l c Nông lâm k t h p
Vi t nam (VACB) do Trung tâm nghiên c u Nông lâm k t h p Qu c t (ICRAF) tài tr , tr ng
i h c Nông nghi p I (HAU) đã cùng v i 8 vi n/tr ng t ch c thu th p các k t qu nghiên c u
trong và ngoài n c liên quan đ n v n đ qu n lý đ t b hoá sau n ng r y, đ c bi t là nh ng tài
li u liên quan đ n kinh nghi m c a dân đ a ph ng trong qu n lý đ t b hoá.
V i m c đích cùng h c h i và trao đ i kinh nghi m v i các nhà nghiên c u, các c ng
tác viên và các nông dân đ i di n cho m t s đ a ph ng có kinh nghi m v hi n tr ng canh
tác n ng r y và qu n lý đ t b hoá, tr ng
i h c Nông nghi p I đã ph i h p v i Vi n
Khoa h c K thu t Nông nghi p Vi t Nam (VASI) và ICRAF t ch c H i th o “Kinh
nghi m qu n lý đ t b hoá sau n ng r y Vi t Nam” t i th xã B c K n t 15 17/11/2000.

M c đích c a h i th o:

1.

ánh giá hi n tr ng canh tác n ng r y, qu n lý đ t b hoá sau n
các chính sách c a nhà n c có liên quan;

ng r y

Vi t Nam và

2. Làm sáng t thêm các v n đ qu n lý đ t b hoá sau n ng r y và t m quan tr ng c a nó
trong chu k s n xu t n ng r y, đ c bi t đ i v i các nhà ho ch đ nh chính sách;
3. Xác đ nh các kinh nghi m qu n lý đ t b hoá có tri n v ng đ th nghi m (k c các ti n
b k thu t và kinh nghi m đ a ph ng); và
4. Xây d ng k ho ch hành đ ng cho pha 2 c a d án.

K t qu trông đ i c a h i th o:
1.

t đ c các m c đích đã đ ra cho h i th o thông qua các báo cáo trình bày trong h i
th o, th o lu n nhóm, và th m th c đ a. Các báo cáo và k t qu h i th o đ c tài li u hoá
và công b r ng rãi.

2. Li t kê danh m c các vi n/t ch c, các nhà khoa h c nghiên c u và chuy n giao công
ngh v IFM và các v n đ có liên quan. T đó hình thành lên m t m ng l i IFM Vi t
Nam.

v


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

TÓM T T H I TH O
Tr ng i h c nông nghi p I Hà N i ph i h p cùng v i Vi n Khoa h c K thu t Nông
nghi p Vi t Nam (VASI) và Trung tâm qu c t nghiên c u v Nông-Lâm k t h p (ICRAF) đã
ti n hành t ch c h i th o v “ Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá sau n ng r y Vi t
Nam” t i th xã B c K n trong 3 ngày: 15-17/11/2000. H i th o này là m t trong nh ng ho t
đ ng trong pha 1 c a ch ng trình nghiên c u v kinh nghi m qu n lý đ t b hoá sau n ng
r y Vi t nam do tr ng đ i h c Nông nghi p 1 ch trì v i s tham gia c a đ i di n các Vi n
nghiên c u và các tr ng
i h c. Ch ng trình nghiên c u này là m t trong 7 thành ph n
c a d án T ng c ng n ng l c NLKH Vi t nam (VACB) do VASI làm đ u m i.
Có 37 đ i bi u t 21 t ch c và c quan trong và ngoài n c tham d h i th o, trong đó
có 7 đ i bi u là khách n c ngoài, 3 nông dân đ i di n cho nh ng ng i canh tác n ng r y
thu c dân t c Tày và H’mông các t nh Thái Nguyên, Hoà Bình và Ngh An.

M c tiêu H i th o
1.

ánh giá hi n tr ng canh tác n ng r y, qu n lý đ t b hoá sau n
các chính sách c a nhà n c có liên quan;

ng r y

Vi t Nam và

2. Làm sáng t thêm các v n đ qu n lý đ t b hoá sau n ng r y và t m quan tr ng c a nó
trong chu k s n xu t n ng r y, đ c bi t đ i v i các nhà ho ch đ nh chính sách;
3. Xác đ nh các kinh nghi m qu n lý đ t b hoá có tri n v ng đ th nghi m (k c các ti n
b k thu t và kinh nghi m đ a ph ng); và
4. Xây d ng k ho ch hành đ ng cho pha 2 c a d án.

Công vi c chu n b h i th o đã đ c ti n hành chu đáo v i s ph i h p ch t ch gi a
HAU, VASI và ICRAF thông qua các cu c trao đ i, th o lu n c a các đ i di n c a các c
quan này v ch ng trình, n i dung và cách th c ti n hành h i th o.

N i dung H i th o
H i th o đ

c ti n hành trong 3 ngày v i các n i dung nh sau:

Ngày th nh t: 7 báo cáo đ c trình bày và 4 báo cáo tham lu n v các ch đ liên
quan đ n tình hình canh tác n ng r y và kinh nghi m qu n lý đ t b hoá Vi t nam. M t
ph n th i gian đáng k c ng đ c giành cho đ i di n nông dân các t nh trình bày quan đi m
c a mình v tình hình canh tác n ng r y và qu n lý đ t b hoá t i các đ a ph ng, đ ng th i
trao đ i kinh nghi m và quan đi m c a h v i các thành viên khác c a h i th o.
Ngày th 2: Các thành viên h i th o đi tham quan h c t p t i 2 đi m nghiên c u c a
ch ng trình SAM v các mô hình qu n lý đ t b hoá và các loài cây c i t o đ t do CIRAD
và VASI ti n hành t i xã Ng c Phái, huy n Ch
n.
Ngày th 3: Giành cho th o lu n nhóm và t ng k t h i th o.

Các báo cáo trình bày t i H i th o
Các báo cáo chung do nhóm nghiên c u IFM trình bày:
Báo cáo " Canh tác n ng r y Vi t Nam" đ c p đ n s thay đ i trong canh tác
n ng r y truy n th ng Vi t nam trong các th i k phát tri n c a đ t n c d i tác đ ng
c a các h th ng chính sách nhà n c và nh h ng c a s n xu t n ng r y đ n tài nguyên
đ t và r ng. Báo cáo đã ch ra r ng hi n nay canh tác n ng r y truy n th ng v n t n t i nh
m t hình th c canh tác ch y u và quan tr ng c a m t b ph n c dân mi n núi. S c ép gia
t ng dân s cùng v i vi c khai thác r ng và đ t đai m t cách
t đ s n xu t l ng th c đã

vi


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
làm thay đ i hình th c s n xu t truy n th ng này. V i th i gian b hoá ng n (ch kéo dài 2-5
n m) nh hi n nay canh tác n ng r y truy n th ng t ra không còn b n v ng và thích h p
v i đi u ki n hi n t i mi n núi n c ta. M t r ng, th i gian b hoá b rút ng n, đ t b c n
ki t và xói mòn làm cho n ng su t cây tr ng gi m sút nhanh chóng, d n đ n cu c s ng c a c
dân mi n núi ngày càng khó kh n h n là nh ng h u qu t t y u c a canh tác n ng r y hi n
nay. Vì v y, đ có th duy trì hình th c canh tác này m t cách b n v ng và có hi u qu c n áp
d ng các bi n pháp canh tác thích h p nh m kéo dài th i gian canh tác và qu n lý đ t trong
th i gian b hoá m t cách tích c c giúp đ t ph c h i dinh d ng nhanh chóng cho các chu k
canh tác ti p theo. Vi c nghiên c u và ph bi n các kinh nghi m qu n lý đ t b hoá c a đ ng
bào dân t c mi n núi có th là m t trong nh ng gi i pháp cho v n đ này.
Báo cáo "Kinh nghi m đ a ph ng và ti n b k thu t trong qu n lý đ t b hoá Vi t
Nam" t ng k t nh ng kinh nghi m qu n lý đ t b hoá sau n ng r y trên th gi i và Vi t
Nam. Trên th gi i các kinh nghi m qu n lý đ t b hoá khá đa d ng và phong phú. Báo cáo
ch ra r ng Vi t Nam, v n đ qu n lý đ t b hoá sau n ng r y ch a đ c quan tâm nhi u,
ch y u v n là b hoá t nhiên. M c dù v y, m t s n i bà con nông dân đã có nh ng kinh
nghi m ph c h i đ t sau n ng r y đ thích nghi v i th c tr ng di n tích n ng r y b thu h p
và th i gian b hoá b rút ng n. Bên c nh đó, m t s nghiên c u v qu n lý s d ng đ t
n ng r y c ng đã đ c ti n hành r i rác m t s đ a ph ng. Các nghiên c u và kinh
nghi m v qu n lý đ t b hoá t p trung ch y u vào các gi i pháp nh m kéo dài th i gian
canh tác, rút ng n th i gian b hoá và thay th hình th c canh tác n ng r y truy n th ng
b ng hình th c s n xu t thâm canh. ó là:
•

Tr ng xen cây h đ u trong th i k canh tác;

•

Tr ng cây h đ u trong th i k b hoá đ c i t o đ t;

•

Tr ng tre n a trên đ t b hoá và bi n n
n a, lu ng v.v...

•

Tr ng các lo i cây công nghi p có giá tr nh : qu , tr u, h i ( mi n b c), cà phê, cao su
( vùng Tây Nguyên) và cây đi u ( mi n nam);

•

Tr ng các lo i cây n qu có giá tr kinh t cao;

•

Tr ng các lo i cây lâm nghi p l y g và cung c p nguyên li u cho các nhà máy gi y; và

•

Ph ng pháp ph c h i đ t t ng h p nh : tr ng cây theo b ng, áp d ng các mô hình
SALT.

ng r y

th i k b hoá thành nh ng r ng tre

Báo cáo kh ng đ nh r ng các kinh nghi m và bi n pháp ph c h i và qu n lý đ t n ng
r y nêu trên trong nh ng ch ng m c nh t đ nh t rõ tính u vi t c a mình trong các đi u ki n
canh tác và sinh thái môi tr ng nh t đ nh. Vì v y, c n ph i tìm ra m t s ph ng th c qu n
lý u vi t cùng v i nh ng h ng d n c th , thích h p cho m i đi u ki n t nhiên, kinh t -xã
h i, môi tr ng đ i di n đ giúp ng i dân l a ch n và áp d ng các bi n pháp thích h p v i
đi u ki n c th
đ a ph ng mình. Vi c nghiên c u và th nghi m các kinh nghi m và ti n
b k thu t trong qu n lý đ t b hoá và ph c h i r ng trên quan đi m c a m t n n nông
nghi p b n v ng là đi u r t c n thi t.
Báo cáo v các chính sách c a nhà n c v canh tác n ng r y cho th y t tr c đ n
nay nhà n c ta ch a có m t chính sách tr c ti p nào v v n đ này mà ch có các ch tr ng,
chính sách khuy n khích m r ng di n tích và ph c hoá đ t b hoang đ phát tri n s n xu t
l ng th c mi n núi và g n đây là các chính sách tr ng và b o v r ng. Vi c th c hi n các
chính sách đ nh canh đ nh c , di dân đi xây d ng các vùng kinh t m i, Ch ng trình 327,
Giao đ t giao r ng v.v. đã thu đ c nh ng k t qu nh t đ nh trong vi c c i thi n cu c s ng

vii


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
c a m t b ph n c dân mi n núi, nh ng l i làm cho cu c s ng c a nh ng ng i canh tác
n ng r y theo l i truy n th ng ngày càng khó kh n h n. Vì v y, nhà n c nên nhìn nh n
canh tác n ng r y truy n th ng m t cách khách quan và có nh ng chính sách h tr tích c c
đ giúp h canh tác n ng r y m t cách hi u qu và b n v ng h n, phù h p v i phong t c t p
quán, trình đ thâm canh c a h .
Các báo cáo nghiên c u đi m:
Báo cáo c a tác gi Mùa N Tu (Ch t ch huy n K S n, Ngh An) đ c p đ n tình
hình canh tác n ng r y, qu n lý đ t b hoá sau n ng r y huy n K S n và ph ng h ng
canh tác và qu n lý đ t n ng r y t i đ a ph ng trong th i gian t i. Tác gi ch ra r ng
huy n K S n s n xu t n ng r y chi m 95% ho t đ ng s n xu t c a ng i dân đ a ph ng

v i ph ng th c ch y u là du canh đ t r ng làm r y, canh tác theo l i ch c l , tra h t. t
sau n ng r y đ c b hoá t nhiên. Do dân s t ng nhanh, r ng c n ki t nên th i gian b
hoá b rút ng n, vì v y n ng su t cây tr ng gi m sút và th i gian canh tác ch kéo dài 1-2 v .
Các bi n pháp c i ti n canh tác n ng r y giúp ng i dân đ a ph ng c i thi n cu c s ng
đ c tác gi đ c p là: đ u t khai hoang k t h p xây d ng các công trình thu l i đ m r ng
di n tích ru ng n c và ru ng b c thang, đ y m nh công tác khuy n nông và ti n hành giao
đ t giao r ng đ n h gia đình.
Các báo cáo c a các tác gi Ph m Xuân Hoàn và Ngô ình Qu đ c p đ n kh n ng
phát tri n cây qu trên đ t n ng r y B c Thái và Yên Bái nh m t s thay th canh tác
n ng r y truy n th ngho c qu n lý đ t b hoá m t cách tích c c và có hi u qu kinh t .
Yên Bái, r ng qu h n giao đ c coi là có u th h n r ng qu tr ng thu n nh s ph c h i
r ng nhanh, đa d ng sinh h c cao, không b sâu b nh và giúp đ t ph c h i cho chu k canh
tác ti p theo sau 10-15 n m.
Các tác gi Hà ình Tu n, Oliver Husson, Ngô ình Qu ,
ình Sâm, inh Thanh
Giang nghiên c u m t s bi n pháp k thu t canh tác b n v ng trên đ t d c đ nâng cao n ng
su t cây tr ng trên n ng r y nh :
̇

Bón lá cây h đ u (C t khí và Desmodium) cho lúa n
n ng su t lúa.

̇

Tr ng cây h đ u ph đ t trong th i gian b hoá 3-4 n m đ nhanh chóng c i thi n đ phì
nhiêu c a đ t, rút ng n th i gian b hoá.

̇

Tr ng b ng cây h đ u theo đ

tác.

̇

Gieo tr ng các loài cây đa ch c n ng có tác d ng c i t o thành ph n c gi i và đ phì
nhiêu c a đ t, làm th c n gia súc. Các loài v i b r kho có kh n ng phá v l p đ t r n
b m t và làm th c n gia súc là: Brachiaria humidicola, B. ruzinensis, B. brizantha. Các
loài cây h đ u c i t o đ t có tri n v ng là: Chamaecrista rotundifolia, Mucuna
mucunoides var. utilis, Vigna umbellata, Stylosanthes guianensis CIAT 184,
Aeschynomene histrix, Pueraria phaseoloides, Canavalia ensiformis.

̇

Che ph đ t b ng v t li u h u c s d ng lá cây, r m r , c , các lo i cây h đ u đ gi m
xói mòn.

̇

C i t o nhanh đ t hoang hoá b ng ph

ng đ ng m c trên n

ng đ c i thi n đ phì đ t và t ng

ng r y đ kéo dài th i gian canh

ng pháp hun đ t.

Trên c s t ng k t kinh nghi m canh tác truy n th ng c a đ ng bào dân t c thi u s
vùng Tây B c Ngô ình Qu cùng các c ng s đ xu t mô hình luân canh n ng r y c i ti n

nh sau:

viii


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
1) Canh tác 3 n m - Tr ng cây h đ u ph đ t 2-3 n m - Canh tác 3-4 n m - Tr ng cây
h đ u ph đ t 3-4 n m.
Ho c:
2) Canh tác 3 n m - Tr ng b ng + canh tác 2-4 n m - Tr ng b ng m i + canh tác 2-5
n m - Tr ng cây h đ u ph đ t 3-4 n m (n u đ t quá nghèo dinh d ng).
ý ki n trao đ i c a các đ i bi u nông dân
H i th o đã giành th i gian cho các đ i bi u nông dân, đ i di n cho nh ng ng i canh
tác n ng r y truy n th ng Ngh An, Hoà Bình và Thái Nguyên, trao đ i ý ki n và quan
đi m c a h v i các đ i bi u tham gia h i th o v v n đ canh tác n ng r y, kinh nghi m đ a
ph ng v qu n lý đ t b hoá. Các đ i bi u đ u có chung nh n xét r ng canh tác n ng r y
truy n th ng các đ a ph ng hi n nay đ u thay đ i theo chi u h ng th i gian canh tác và
b hoá b rút ng n, đ t tr nên c n c i h n, n ng su t cây tr ng b gi m sút nhanh chóng và do
v y cu c s ng ng i dân ngày càng khó kh n h n. Ngh An đ h n ch c d i và cháy r ng
ng i H'mông th ng ch n th gia súc trên n ng trong th i gian b hoá, còn ng i Tày
Hoà Bình có kinh nghi m tr ng xen cây xoan v i lúa n ng và ng i H'mông Thái Nguyên
có kinh nghi m làm ru ng b c thang đ thay th canh tác lúa n ng b ng thâm canh lúa n c.
Tham quan th c đ a
Ban t ch c h i th o đã giành m t ngày đ các đ i bi u đi tham quan h c t p các mô
hình qu n lý đ t b hoá và canh tác n ng r y c i ti n b n Cuôn và b n Ph ng L ng, xã
Ng c Phái, huy n Ch
n c a ch ng trình SAM1 (H th ng Nông nghi p mi n núi) do
VASI và CIRAD ti n hành. T i đây các đ i bi u đ c h c t p và trao đ i v các loài cây c i
t o đ t đa m c đích, các ph ng pháp canh tác b n v ng trên đ t d c có tri n v ng nh : che
ph đ t b ng các v t li u h u c , hun đ t đ c i t o đ phì, tr ng b ng cây xanh, ph ng pháp

ti u b c thang, kh o nghi m m t s gi ng lúa n ng nh p n i.
Th o lu n nhóm
Ph n th o lu n nhóm đ c ti n hành theo 2 ch đ nh m xác đ nh u tiên nghiên c u và
các ho t đ ng ti p theo trong l nh v c IFM Vi t Nam trong th i gian t i. Các đ i bi u tham
gia h i th o đ c chia làm 2 nhóm th o lu n theo các ch đ trên.
Nhóm 1: Nghiên c u và phát tri n qu n lý đ t b hoá
Nhóm đã xác đ nh h

Vi t Nam

ng nghiên c u trong th i gian t i nh sau:

̇

Tìm ki m và b sung các kinh nghi m và k t qu nghiên c u v IFM
khác nhau;

̇

Nghiên c u và đánh giá kinh nghi m IFM theo vùng sinh thái, ph i h p ki n th c b n đ a
v i các ti n b k thu t;

̇

Xây d ng v

̇

Nghiên c u các bi n pháp gi

̇

Nghiên c u các v n đ kinh t -xã h i, th tr
canh tác n ng r y và qu n lý đ t b hoá.

các vùng sinh thái

n cung c p gi ng cây c i t o đ t;
m đ t và qu n lý n

c h p lý; và

ng và các chính sách c a nhà n

xu t k ho ch nghiên c u và phát tri n IFM trong th i gian t i:
◆ N m 2001
+ B sung k t qu đã nghiên c u v IFM.

ix

cđ iv i


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
+ i u tra th c đ a v IFM/FM
+ T ng k t đánh giá k t qu thu đ

các vùng sinh thái.
c.

◆ N m 2002
+ Th nghi m các mô hình IFM có tri n v ng

các vùng sinh thái.

+ ánh giá mô hình và m r ng mô hình.
◆ N m 2003
+ Ti p t c đánh giá và ph bi n k t qu IFM ra s n xu t.
+

xu t và ki n ngh v m t chính sách.

+ T ch c h i th o và tài li u hoá các kinh nghi m và ti n b k thu t v IFM đ ph
bi n ra s n xu t.
Nhóm 2: ào t o và ph c p IFM
•

Tìm hi u các ph ng pháp ti p c n khác nhau trong đào t o và ph c p nh : h tr m ng
l i khuy n nông c s , t ch c khuy n nông c a c ng đ ng, ph ng pháp khuy n nông
"t nông dân đ n nông dân", xây d ng th vi n làng.

•

T ng c ng n ng l c cho dân, cán b và nh ng ng i có liên quan (nông dân tr , ph n ,
h c sinh...) v IFM thông qua vi c b i d ng ki n th c, k n ng và thái đ .

•

Giúp dân xây d ng và th nghi m các mô hình do dân qu n lý.

•

Liên k t v i các ch

ng trình/d án khác đ ti n hành công tác đào t o và ph c p IFM.

K t lu n c a H i th o
1. Kh ng đ nh t m quan tr ng và s c n thi t c a vi c nghiên c u phát tri n qu n lý đ t đ t
b hoá và canh tác b n v ng trên đ t d c;
2. Tti p t c nghiên c u và th nghi m các k thu t, kinh nghi m qu n lý đ t b hoá và canh
tác b n v ng trên đ t d c; và
3. T ng c ng s ph i h p và h p tác hi u qu c a các thành viên trong m ng l
c u và ph c p IFM Vi t Nam trong th i gian t i.

x

i nghiên


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

T ng quan v tình hình du canh và qu n lý đ t b hoá

CANH TÁC N

NG R Y

Vi t Nam

VI T NAM

Tr n
c Viên, Ph m Th H ng,
Ph m Ti n D ng, và nhóm d án

1.

tv nđ

Canh tác n ng r y - m t hình th c s n xu t nông nghi p nguyên th y c a vùng nhi t
đ i - gi v trí quan tr ng trong đ i s ng v t ch t và tâm linh c a con ng i, là bi u hi n c a
m i quan h g n bó gi a con ng i và thiên nhiên. Canh tác n ng r y có th đ c xem là
hình th c ao canh h a ch ng c a t tiên ng i Vi t và các dân t c anh em khác cùng s ng
vùng núi n c ta, trong đó giai đo n canh tác th ng ng n h n giai đo n b hoá. H th ng
canh tác này bao g m các công đo n: Ch t r ng - đ t - d n - canh tác ch c l b h t- b hóa.
Theo s li u c a Vi n i u tra Quy ho ch r ng (FIPI, 1993) 58,2 % di n tích vùng đ i núi
n c ta có đ d c >200, trong khi đó canh tác n ng r y th ng đ c ti n hành n i có đ
d c l n h n 25o (FIPI, 1990) v i cây tr ng ch y u là cây l ng th c nh lúa n ng, ngô và
s n, vì v y canh tác n ng r y đã và đang là hình th c canh tác ph bi n c a nhi u nhóm dân
t c sinh s ng vùng cao.
M c dù nhà n c đã có nhi u c g ng đ t ng b c gi m d n di n tích canh tác n ng
r y và chuy n d n sang canh tác c đ nh có thâm canh, nh ng cho đ n nay hình th c canh tác
này v n ti p t c t n t i nhi u n i vùng cao. Nguyên nhân c a s t n t i này là do:
-

An toàn l ng th c v n còn là v n đ khó gi i quy t
đã có g o đ xu t kh u;

-

Canh tác n ng r y là ph ng th c canh tác truy n th ng, có quan h lâu đ i v i c dân

đ t d c c v m t v n hoá và đ i s ng tinh th n;

-

N ng su t c a ngày công lao đ ng cao g p 2-3 l n so v i n ng su t lao đ ng đ ng b ng
sông H ng và đ ng b ng sông C u Long, n u l y thóc làm đ n v so sánh (Nguy n Quang
Hà, 1993);

-

N ng r y là n i s n xu t l ng th c quan tr ng và cung c p l
nh ng n i không có đi u ki n đ phát tri n lúa n c.

nhi u vùng cao, m c dù chúng ta

ng th c t i ch đ i v i

Qua đó có th th y r ng hi n nay canh tác n ng r y v n còn là m t hình th c s n xu t
nông nghi p quan tr ng và thích h p v i nh ng vùng núi cao thi u đ t đ thâm canh lúa
n c, thích h p v i m t b ph n nông dân mi n núi thu c các dân t c khác nhau, nh ng
ng i mà cu c s ng còn khó kh n, ít có kh n ng đ u t , thâm canh và ít nhi u còn ph thu c
vào vi c khai thác tài nguyên thiên nhiên s n có.
ti n t i đ m b o an toàn l ng th c và
c i thi n cu c s ng c a c dân mi n núi, đ c bi t là nh ng ng i còn ti n hành canh tác du
canh, c n có nh ng bi n pháp qu n lý n ng r y tích c c, d th c hi n d a trên h th ng kinh
nghi m đ a ph ng và các ti n b k thu t m i nh m khai thác tài nguyên đ t đai mi n núi
m t cách có hi u qu hi u qu và lâu b n.

1

H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
2. Tình hình canh tác n

ng r y qua các th i k phát tri n c a đ t n

c

Vào giai đo n t 1943 đ n 1960, r ng Vi t Nam còn nhi u (n m 1943 có 14.325 nghìn
ha, t l che ph 43,8%), r ng ch a đ c qu n lý. ây là giai đo n h ng th nh nh t c a n n
nông nghi p du canh c a th k XX. Ng i dân du canh t do phát n ng làm r y, khai thác
các s n ph m t r ng nên đ i s ng c a đ ng bào no đ . giai đo n này đã có nh ng b n làng
đ nh c t lâu và đ n th i đi m này không còn ch u s bóc l t c a th c dân phong ki n n a
nên đã có s phát tri n đáng k trong đ i s ng, v n hóa tinh th n, nh t là m t s t nh mi n núi
phía B c nh Hoà Bình, S n La, B c Thái, đó là các b n làng c a ng i M ng, Tày,
Nùng,... M c dù canh tác du canh giai đo n này phát tri n c c th nh, nh ng ch a nh h ng
nhi u đ n r ng, mà v n đ m b o ph n nào tính b n v ng c a du canh truy n th ng đ i v i
cân b ng sinh thái. c đi m c a canh tác n ng r y giai đo n này là th i gian b hóa dài
và r ng quanh b n làng đ c qu n lý t p th theo hình th c c ng đ ng v i các lu t t c riêng.
M i b n làng có cách qu n lý r ng riêng nh hình th c “r ng ma” ho c “r ng thiêng”, n i
c m khai thác, s n b n, phát n ng làm r y. ó chính là nh ng khu r ng đ u ngu n b o v
cu c s ng c a h . Canh tác du canh v n đ c b o đ m nghiêm ng t nh ng k thu t c truy n
và đ m b o th i gian b hóa t ng đ i dài.
Sang giai đo n 1960-1980 là giai đo n sau c i cách ru ng đ t, đi vào làm n t p th .
th i k này chính sách chung c a Nhà n c là h n ch phát r ng làm n ng r y, t p trung
khai phá ru ng n c nên đã h n ch đ c vi c du canh. N m 1967 th c hi n chính sách c a
nhà n c v v n đ ng đ ng bào dân t c mi n núi đ nh canh đ nh c , đ ng bào mi n xuôi đi
xây d ng vùng kinh t m i, cùng v i vi c m r ng di n tích ru ng b c thang đ tr ng lúa
n c đã làm t ng s n l ng lúa n c và khuy n khích khai hoang tr ng cây công nghi p và
cây n qu lâu n m vùng núi. M t lo t các nông tr ng và lâm tr ng qu c doanh đã đ c

thành l p. Tuy nhiên, dân s t ng nhanh, đ i s ng đ ng bào tr nên khó kh n, thi u đói h n
giai đo n tr c. Thi u l ng th c đ ng bào quay l i phá r ng làm n ng r y, th i gian này
n n phá r ng di n khá m nh và b t đ u gây ra s m t cân b ng h sinh thái, làm m t tính b n
v ng. Di n tích r ng gi m m nh, đ c bi t là mi n B c (theo th ng kê c a B Nông nghi p
thì mi n B c n m 1962 có 6.144 nghìn ha, t l che ph 38,7%, n m 1967 còn 3.800 nghìn
ha, t l che ph 24%).
Tr c tình hình đó t n m 1973-1979, Nhà n c b t đ u đ a ra chính sách tr ng r ng.
Nhà n c c p cây gi ng, g o cho dân đ tr ng và ch m sóc nh ng hi u qu th p, khó kh n
trong tiêu th s n ph m.
i s ng đ ng bào v n ti p t c khó kh n, c ng n m trong tình tr ng
chung c a nông dân c n c.
Giai đo n t 1981-1987: giai đo n này tuy có ch th khoán 100 c a Trung ng, giao
khoán th ng đ n ng i dân, ch th này phù h p v i ng i nông dân đ ng b ng, nh ng l i t
ra ít phù h p v i đ ng bào mi n núi. M c n p s n nông nghi p quá cao đã không đ ng viên
đ c ng i dân đ u t vào qu n lý và s d ng đ t. Ru ng lúa n c nhi u n i b b hoang,
ng i dân bung ra phát r ng làm n ng r y ho c khai thác g bán l y ti n. ây là th i k
r ng b tàn phá n ng n , th i gian b hóa b rút ng n còn 6-7 n m. Do v y, du canh d n m t
tính b n v ng và n đ nh, làm đ i s ng đ ng bào ti p t c khó kh n h n n a.
T n m 1988 đ n nay, sau khi có ch tr ng khoán 10, sau đó là chính sách giao đ t
nông nghi p và lâm nghi p v giao quy n s d ng đ t lâu dài cho ng i dân, đã khuy n khích
ng i dân đ u t vào s n xu t, t giác làm n, h c h i kinh nghi m s n xu t c a nhau, không
l i trông ch vào Nhà n c và vì v y ng i dân mi n núi c ng ph i b c vào gu ng quay
c a c ch đ i m i này. Nh ng mô hình s n xu t nông lâm k t h p ra đ i d n d n thay th
cho canh tác n ng r y truy n th ng đã b c đ u mang l i hi u qu kinh t , d n d n c i thi n
đ i s ng c a m t b ph n dân c mi n núi. Tuy nhiên, v i đi u ki n đ c bi t và khó kh n nh

2


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

các vùng mi n núi n c ta thì không ph i m i ng i đ u có th nhanh chóng b t k p và
chuy n đ i cách làm n. Nói chung, nhi u đ ng bào không có đi u ki n và đ đ m b o cu c
s ng h v n ph i ti p t c du canh, cho dù có th h bi t r ng du canh không nh ng không b o
đ m đ c cu c s ng c a h mà còn làm suy thoái ngu n tài nguyên v n đang d n c n ki t,
ng n c n s tái t o l i r ng do th i gian b hóa quá ng n (ch 2-3 n m) và làm xu ng c p môi
tr ng nh ng h v n ph i làm vì klhông còn cách l a ch n nào khác.
Th c tr ng đ t d c c a chúng ta th t đáng lo ng i: ch có 9,4 tri u ha đ t có r ng, còn
13,5 tri u ha là đ t tr ng đ i núi tr c (Tôn Th t Chi u, 1994). Trong t ng s di n tích đ t
nông nghi p c a c n c là 7 tri u ha, vùng núi có 2,7 tri u ha, nh ng đây l i là n i sinh s ng
c a kho ng 24 tri u ng i, h u h t thu c các t c ng i thi u s
vùng cao. Theo Vi n Quy
ho ch và Thi t k Nông nghi p (1993) thì trong s 2,7 tri u ha đ t nông nghi p vùng núi
n c ta, có t i 1,4 tri u ha đang là đ t n ng r y, trong đó khu v c mi n núi chi m g n m t
n a (b ng 1).
B ng 1 - Di n tích đ t n
Vùng
Mi n núi phía B c
Duyên h i b c Trung B
Duyên h i nam Trung B
Tây Nguyên
ông Nam B
T ng s

Di n tích đ t
nông nghi p
(1.000 ha)
1.257,4
305,3
195,1
375,9

548,9
2.682,6

ng r y

Vi t Nam

Di n tích n ng r y
(1.000ha)
644,6
213,4
176,0
215,7
178,0
1.427,7

% DT n ng r y so
v i đ t nôngnghi p
51,3
69,9
90,2
57,4
32,4
53,2

Ngu n: Vi n Quy ho ch và Thi t k Nông nghi p Vi t Nam, 1993.
Theo
ình Sâm (1994), di n tích n ng r y (g m c di n tích b hoá cho chu k
canh tác sau) chi m kho ng 3,5 tri u ha v i s ng i canh tác n ng r y là kho ng 3 tri u
ng i trên c n c, trong đó 2,2 tri u ng i đã đ nh c còn l i 800000 ng i v n s ng du

canh, du c , ch y u là ng i H’Mông và ng i Dao v i s h đói nghèo chi m t i 20-30%.
c đi m c a nông nghi p du canh n c ta là t n t i t t c các vùng mi n núi t B c vào
Nam, t l gia t ng dân s
các vùng này cao (3-3,5 %), quy mô gia đình l n (7-9 ng i). S
gia t ng dân s t nhiên cao cùng v i phong trào di dân lên mi n núi t mi n xuôi đã t o ra
s c ép to l n lên tài nguyên mi n núi và làm cho tình hình khó kh n l i càng khó kh n h n.
3. nh h

ng c a s n xu t n

ng r y đ n tài nguyên đ t và r ng

3.1. M t r ng
Hi n nay ch a có s li u chính th c nào th ng k đ y đ v di n tích m t r ng do
n ng r y gây ra. D a vào di n tích n ng r y các đ a ph ng B Lâm nghi p c
c đoán
hàng n m có 50% di n tích m t r ng gây ra do s n xu t n ng r y. Theo Tr n An Phong
(1995) hi n nay
Vi t nam di n tích m t r ng đã tr thành đ t tr ng đ i núi tr c là
13.130.000 ha, trong đó đ t hoang đ i núi: 10.729.000 ha và đ t tr ng đ ng b ng: 1.008.000
ha chi m 32,5% di n tích t nhiên toàn qu c, trong khi đó di n tích đ t nông nghi p ch h n 7
tri u ha.
t hoang đ i núi t p trung ch y u vùng trung du mi n núi phía b c và Tây
nguyên (b ng 2).
Vào n m 1943 n c ta có 14.325.000 ha r ng, t l che ph 43,8%), nh ng đ n n m
1993 di n tích r ng t nhiên hi n ch còn kho ng 8,6 tri u ha, di n tích r ng tr ng 0,7 tri u

3

H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
ha, di n tích đ t không có r ng 11,4 tri u ha và đ che ph r ng toàn qu c 28%, đ che ph
r ng t nhiên 26% (theo s li u th ng kê 1993). V i đ che ph nh v y là r t th p so v i đ
che ph
m c an toàn sinh thái. S gi m đ che ph r ng theo th i gian là m t đi u báo
đ ng đ i v i ch c n ng phòng h , b o v môi tr ng c a r ng. S gi m sút di n tích che ph
r ng t nhiên nh trên không cho phép nông nghi p du canh có th ti n hành theo ki u t ng
l tr ng trong r ng nh tr c kia.
Nh v y, gi i quy t v n đ canh tác n ng r y không ch có vai trò quan tr ng trong s
phát tri n kinh t mi n núi, mà còn gi v trí c c k quan tr ng trong b o v môi tr ng, b o
v tính đa d ng sinh h c và đa d ng v n hoá chung c a c n c.
làm đ c đi u trên c n có
các nghiên c u sâu s c h n đ hi u rõ và ti n t i đi u khi n các ho t đ ng s n xu t n ng r y
sao cho hi u qu h n.
B ng 2. Di n tích đ t hoang đ i núi toàn qu c (Vi t Nam) n m 1995
Vùng

Các t nh

I.Trung du Mi n núi B c b
1. Lai Châu
2. S n La
3. Hoà Bình
4. Hà Giang
5. Tuyên Quang
6. Lào Cai
7. Yên Bái
8. V nh Phú
9. Cao B ng
10. L ng S n

11. B c Thái
12. Qu ng Ninh
13. Hà B c
II.

ng B ng Sông H ng
14. H i H ng
15. Hà Tây

III. Tây Nguyên
16. Kon Tum
17. Gia Lai
18. c L c
19. Lâm ng
IV. ông Nam B
20. ng Nai
21. Sông Bé

Di n tích đ t hoang đ i núi
(1.000 ha)
5.163
1.293
945
120
355
227
403
343
132
358

451
221
211
104
34
4
12
1.498
344
550
381
223
655
158
328

Ngu n: Tr n An Phong (1995)
Nghiên c u v đ t n ng r y Tây B c, Bùi Quang To n (1990) cho th y trong vòng
20 n m t 1965 đ n 1995 di n tích n ng r y các t nh Tây b c t ng đáng k , ng c l i đ
che ph r ng c ng gi m đi đáng k (b ng 3). Ph n m t r ng do n ng r y tùy theo t nh bi n
đ ng t 20-40% trong t ng s r ng đã m t. Tính chung cho toàn Tây B c t l m t r ng do
n ng r y chi m kho ng 30%.

4


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
B ng 3. S n xu t n
Dân s
(1.000 ng i)

1965
1985
Toàn Tây B c
878
2.048
T nh Lai Châu
187
421
S n La
269
632
Hoàng Liên S n
422
995
Ngu n: Bùi Quang To n, 1990
a ph

ng

ng r y

Tây B c

Di n tích n ng T l thu nh p t
r y (1.000ha)
n ng r y (%)
1965
1985
1965
1985

2.271 381,6
76,9
77,1
49,2
86,0
76,6
75,2
71,0
119,4
73,3
75,7
106,9
176,2
81,0
80,5

che ph
r ng(%)
1965
1985
20,9
10,6
18,6
7,5
17,5
9,0
26,6
15,5

Nghiên c u v s c ép du canh và m i quan h gi a du canh v i đ che ph r ng các tác

gi t D án k thu t Vi t Nam c vùng đ u ngu n sông à (1993) đ a ra khái ni m v
ch s du canh đ c tính b i t s gi a di n tích đ t b hóa (cây b i, cây g rác,...) v i di n
tích n ng r y hi n t i. N u ch s đó b ng 1 s ch ra r ng 1 ha đ t b hoá t ng ng 1 ha
n ng r y. N u ch s đó nh h n 1 có ngh a là 1 ph n đ t b hóa đã s d ng vào m c đích
khác và s c ép du canh n ng r y không l n ngh a là ng i du canh có ít đi u ki n đ đ t b
hóa lâu h n (b ng 4).
B ng 4. Ch s du canh và đ che ph
Huy n
Thu n Châu
Yên Châu
Tân L c
T a Chùa
Th xã S n La
M ng Lay
M ng Tè

Ch s du canh
0,7
0,8
0,7
1,3
1,9
1,0
1,45

m t s t nh đ u ngu n sông à
T l % di n tích
du canh
36
19

13
13
15
8
6

che ph r ng
(%)
15
21
48
9
8
7
9

T s li u b ng 4 cho th y các huy n Thu n Châu, Yên Châu và Tân L c có s c ép du
canh l n nh t (ch s du canh 0,7- 0,8) d d n đ n tình tr ng du canh ti n tri n x y ra và
ng i dân du canh s ch t phá vào các r ng t nhiên còn l i. các huy n M ng Lay, M ng
Tè, T a Chùa s c ép đ t đai v i nông nghi p du canh không l n (ch s du canh 1,0-1,45).
Có th so sánh thêm s li u v t ng quan gi a t l di n tích du canh v i đ ph r ng. Hai
ch tiêu đó không hoàn toàn t ng đ ng. m t s huy n có t l di n tích du canh nh (6-8%)
thì di n tích che ph r ng còn l i c ng nh (7-9%), các huy n khác có t l di n tích du canh
l n (13-36%) nh ng đ che ph c a r ng không ph i là nh nh t (15-48%). Nh ng ch s đó
ch ra m t đi u ít nh t là nông nghi p du canh không ph i là y u t chính ch u trách nhi m
tr c ti p đ i v i vi c m t r ng.
M t d n ch ng gián ti p khác cho th y n u nông nghi p du canh th c hi n theo đúng
ph ng th c c a nó, không ch u nhi u s c ép khác thì r ng không b phá h y, m t mát nh ta
t ng. Ví d vùng Tây Nguyên, các dân t c Bana, Êđê, M’Nông,... đã s ng bao đ i nay th c
hi n nông nghi p du canh nh ng di n tích che ph r ng v n cao nh t toàn qu c (60%).

Tuy v y, hi n nay di n tích m t r ng do du canh ngày càng t ng do xu h ng t ng lên
c a ki u du canh ti n tri n đ c th c hi n không ph i ch dân t c H’Mông mà c các dân
t c khác có truy n th ng th c hi n du canh quay vòng. k L k là m t trong nh ng t nh b
s c ép m nh c a di dân t do và gây ra tình tr ng phá r ng nghiêm tr ng. ó chính là nh
h ng x u t i môi tr ng c a nông nghi p du canh hi n nay và nh v y, di dân (k c chính

5


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
sách di dân c a nhà n
suy thoái môi tr ng.

c và di dân t do) là nguyên nhân chính làm gi m đ che ph r ng và

3.2. Xói mòn và bi n đ i đ phì đ t n
Xói mòn

n

ng r y

ng r y

N ng r y c a đ ng bào dân t c đa s
mòn là y u t ch y u làm gi m đ phì đ t.

vùng cao, đ d c trung bình 15-250 nên xói

K t qu nghiên c u nhi u n m c a Bùi Quang To n (1990) trên đ t n ng r y Tây B c

cho th y m i n m t ng đ t canh tác b bào mòn t 1,5 - 3 cm, m i ha m t kho ng 200-300 t n
(b ng 5).
B ng 5. L

ng xói mòn trên n

dày t ng đ t b xói
mòn (cm)
0,79
0,88
0,77
2,44

V
V
V
V
C
l

ng lúa sau 3 v

1 (1962)
2 (1963)
3 (1964)
3 v gieo

Tây B c
L

ng đ t b xói mòn
(t n/ha)
119,2
134,0
115,5
366,7

Nghiên c u xói mòn Tây Nguyên trên đ t Bazan, Bùi Quang M (1980) cho th y
ng xói mòn x y ra trên đ t tr ng lúa n ng đ d c 8-150 là khá l n: 130 t n/ha.

Các nghiên c u v xói mòn x y ra d i các th m th c v t c a Bùi Danh Ngô (1996)
cho th y trên n ng s n đ d c 250 có l ng xói mòn là 1,62 t n/ha/n m, còn d i cây b i
dày đ c ch có 0,64 t n/ha/n m. Nghiên c u trên đ t Bazan Tây Nguyên, Nguy n Ng c Lung
(1993) cho th y so v i r ng ch a khai thác có 3 t ng thì l ng xói mòn d i tr ng c dày đ c
(1 t ng th m t i) và cây b i không t ng nhi u (r ng 3 t ng: 1,28 t n/ha/n m, c dày đ c:
1,32 t n/ha/n m, cây b i: 1,90 t n/ha/n m). Do v y n u nh ti n hành du canh theo ki u l
tr ng, di n tích bao ph chung quanh r y còn l n và do th c bì nhanh chóng h i ph c thì xói
mòn di n ra không ph i là nghiêm tr ng.
Bi n đ i đ phì c a đ t n

ng r y

K t qu nghiên c u c a Bùi Quang To n (1990) trên b ng 6 cho th y:
t sau canh tác n ng r y gi m d n hàm l ng mùn, t ng đ chua và gi m l ng ki m
trao đ i, gi m d n l ng lân d tiêu mà l ng lân này liên quan ch t t i n ng su t lúa n ng.
H n n a trong đi u ki n nhi t đ i đ t luôn luôn thi u h t lân d tiêu. Qua b ng 6 c ng nh n
th y kh n ng ph c h i d n đ phì đ t sau n ng r y cùng v i s xu t hi n các d ng th c bì
khác nhau.
i v i lý tính c a đ t đi u đáng quan tâm là ch đ n c - m t y u t quan tr ng góp
ph n nâng cao s n l ng cây tr ng nông nghi p. Các nghiên c u theo dõi ch đ n c trong

đ t n ng r y Tây B c nhi u n m t i đ sâu 50 cm cho th y v mùa khô l ng n c trong
đ t đ c bi t l p đ t m t nh h n đ m cây héo ngh a là đ t thi u n c khá nghiêm tr ng.
Tóm l i, sau canh tác n ng r y 1-3 v đ phì đ t gi m d n so v i v đ u, bi u hi n rõ
nh t là do xói mòn đ t, gi m l ng h u c và m t s ch t dinh d ng khác, đ t b khô đi do
thi u r ng che ph . Cùng v i y u t c d i phát tri n, vi c gi m đ phì đ t đã làm n ng su t
cây tr ng gi m sút theo. Tuy nhiên, n u nhìn c quá trình ph c h i đ t sau n ng r y c ng
th y rõ r ng đ phì đ t t ng d n cùng s ph c h i các d ng th c bì trong th i k b hóa. Xói
mòn đ t không còn hoàn toàn l n nh các n m đ u canh tác.

6


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
B ng 6. Bi n đ i m t s tính ch t lý - hóa h c c a đ t n ng r y (đ t đ vàng trên phi n
sét) vùng Tây B c Vi t Nam*
L

ng
L ng
sét
pH n c mùn
(<0,001
M uđ t
(%)
mm)
t n ng r y m i gieo 13,2
4,9
5,5
lúa v đ u (2 tháng)
N ng s n sau b hóa

10,8
5,6
3,8
nhi u n m
N ng ngô sau 2 n m
14,0
5,9
4,1
ch t r ng (**)
N ng ngô sau 2 n m
19,6
6,1
4,2
ch t r ng
C , n ng b hóa 7
21,6
4,1
4,9
n m
R ng th sinh ph c h i
21,6
4,8
6,2
sau n ng r y
Ngu n: Bùi Quang To n (1990).
* t b nhi m đá vôi.
** T ng đ t 0-10 cm

chua L ng
Lân d

th y Ca++ và
tiêu
phân
Mg++
mg/100g
mge/100g mge/100g
0,23
12,8
3,7
5,0

L ng
đ m
(%)

0,17

6,3

4,2

1,2

0,22

5,9

8,0

3,1

0,21

4,4

10,5

0,8

0,36

10,3

0,8

0,6

0,24

14,0

2,7

1,5

M t ví d khác v quá trình m t dinh d ng đ t t i
c l c. V i các công th c tr ng
cây hàng n m khác nhau có bi n pháp ch ng xói mòn b ng tr ng b ng cây phân xanh và
không tr ng b ng cây phân xanh đã cho th y l ng dinh d ng b m t đi r t khác nhau.
(Nguy n T Siêm, 1999). K t qu trên b ng 7 cho th y r t rõ h u h t các công th c tr ng

cây hàng n m không có b ng cây phân xanh, l ng dinh d ng m t đi l n h n r t nhi u so
v i công th c có b ng cây xanh. Ví d
công th c đ u tiên khi không có b ng, l ng h u c
m t đi là 5027 kg/ha, trong khi đó có b ng thì ch m t có 2394 kg/ha, ho c l ng đ m b m t
là 238 kg/ha so v i 113 kg/ha ph n có tr ng b ng cây xanh.
ng b m t do xói mòn trên đ t tr ng cây hàng n m
cL c
L ng dinh d ng b m t (kg/ha)
Công th c
H uc
N
P2 O5
K2 O
u xanh - L c
5027
238
212
62
u xanh - L c + B ng PX
2394
113
101
29
Ngô - L c
5056
239
213
62
Ngô - L c + B ng PX
2816

133
118
34
u xanh - Ngô/L c
3448
163
145
42
u xanh - Ngô/L c + B ng PX
2337
111
98
28
u xanh
342
16
14
4
u xanh + B ng PX
239
11
10
3
Ngô
342
16
14
4
Ngô + B ng PX
222

11
9
2
B ng 7. Kh i l

ng dinh d

7


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
3.3 S gi m sút n ng su t cây tr ng trong canh tác n

ng r y

Các lo i cây tr ng chính trên đ t n ng r y là lúa, ngô, s n, đ u, cây n qu và cây lâm
nghi p. Tr c đây canh tác đ c canh là ch y u, không b sung thêm phân bón, do v y n ng
su t cây tr ng r t th p và gi m d n qua các n m (xem b ng 8).
B ng 8. N ng su t cây tr ng sau 3 n m canh tác (kg/ha)
Cây tr ng
Lúa n
Ngô
S n

N m
2
700
1.500
15.000

1
1.300
2.500
20.000

ng

3
400
600
10.000

Ngu n: Canh tác truy n th ng trên đ t d c v i v n đ s d ng đ t b n v ng

4. S thay đ i c a chu k canh tác n

L

ng s n Hoà bình.

ng r y

Mu n duy trì h nông nghi p sinh thái n ng r y, n ng c ph i đ c b hoá đ nó tr
l i thành r ng m t l n n a. Trong vùng nhi t đ i m, di n th t nhiên d n t i tái sinh r ng
n u n ng r y không đ c s d ng trong m t th i gian dài ho c n u n ng không quá l n.
Tuy nhiên, tr c kia th i gian b hoá th ng trùng v i th i gian ph c h i r ng, nh ng trong
th i gian g n đây do đ t làm n ng r y b h n ch , s c ép dân s ngày càng t ng nên th i
gian b hoá r y th ng ít h n nhi u so v i th i gian đ đ ph c h i r ng th sinh sau n ng
r y. Tr c kia th i gian b hoá kéo dài 15-20 n m, sau rút xu ng kho ng 10 n m và nay trung
bình 3-5 n m (ví d : s đ 1 và s đ 2).

Phát đ t

R ng tái sinh

Lúa n

H canh tác n

ng r y lúa-ngô-b hoá

S đ 1. Chu k canh tác n

Ngô

3-4 n m
(1-2 n m)

15-20 n m
(4-6 n m)
Ghi chú: * tr c n m 1985
** hi n nay

2-3 n m*
(1-2 n m)**

ng

B hoá

ng r y Vùng Tây B c tr

8

c n m 1985 và hi n nay


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

Lúa n

ng

Ch t và đ t

2-4 n m *
(1-2n m)**

H canh tác n ng r y
lúa - s n - b hoá

R ng

5-10 n m*
(3-4 n m)**

B hoá

S n

2 n m*

(1-2 n m)**
Ghi chú:

* Tr c n m 1996
** Hi n nay

S đ 2. Chu k canh tác n ng r y tr c n m 1996 và hi n nay
à b c,
Qua các s đ trên cho th y trong chu k canh tác n ng r y bao gi c ng có pha b
hoá cho đ t ph c h i nh ng pha b hoá ngày càng b rút ng n, th m chí ngay c pha canh tác
c ng b rút ng n l i làm cho n ng su t cây tr ng gi m sút nhanh chóng. Tr c tình hình đó
c n ph i có các bi n pháp qu n lý đ t n ng r y tích c c, đ c bi t là th i gian b hoá đ giúp
cho quá trình ph c h i th m th c v t sau n ng r y x y ra m t cách nhanh chóng. Nhi u
nghiên c u các vùng đã ch ra r ng s qu n lý tích c c c a ng i du canh đ c v n d ng đ
tác đ ng vào di n th đi lên t b hoá: tr ng thêm cây n qu , t o đi u ki n cây r ng tái sinh,
gi m t s cây l i trên n ng r y t o đi u ki n tái sinh, làm c ch n l c,... Nh v y, ng i du
canh nh n th c đám n ng c a h nh là m t “l tr ng trong r ng” có kh n ng tu n t tr
l i thành r ng qua di n th và h đã góp ph n qu n lý đ t o đi u ki n cho nó tái sinh nhanh
h n. Vi c r ng tái sinh tr l i là đi u mong mu n c a h vì không có nó thì r ng không còn
là m t thành ph n n m trong chu trình du canh t ng lai. Do v y m c tiêu c a ng i du canh
không ph i là phá h y mà phát quang làm n ng r i qu n lý di n th đ ph c h i r ng, đ có
thu ho ch liên t c và đ m b o b n v ng trong các chu k sau.
5. K t lu n -

ngh

Hi n nay canh tác n ng r y du canh v n còn là m t hình th c canh tác ch y u c a
m t b ph n nông dân mi n núi. D i s c ép c a gia t ng dân s cùng v i vi c khai thác r ng
và đ t đai m t cách

t nh m m c tiêu s n xu t l ng th c đã làm thay đ i hình th c s n
xu t n ng r y truy n th ng. M t r ng, th i gian b hoá b rút ng n, đ t b c n ki t và xói
mòn làm cho n ng su t cây tr ng gi m sút nhanh chóng d n đ n cu c s ng c a c dân mi n
núi ngày càng khó kh n là nh ng h u qu t t y u c a canh tác n ng rãy hi n nay.
Hình th c canh tác n ng r y v i th i gian b hoá ng n (2-5 n m) t ra không còn b n
v ng và thích h p v i đi u ki n hi n nay mi n núi n c ta. Vì v y, c n có các bi n pháp
canh tác trên đ t d c thích h p đ kéo dài th i gian canh tác và qu n lý đ t trong th i gian b
hoá m t cách tích c c giúp đ t ph c h i dinh d ng nhanh chóng cho các chu k canh tác ti p
theo. Vi c nghiên c u và ph bi n các kinh nghi m qu n lý đ t b hoá c a đ ng bào các dân
t c s ng lâu đ i mi n núi có th là m t gi i pháp t t cho v n đ này.

9


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

Tài li u tham kh o
1. A.Molnar, 1991. ánh giá nhanh k thu t canh tác n
h i. Rome - FAO.
2. Bùi Quang To n, 1991. M t s v n đ v đ t n
d ng. Vi n KHKTNN Vi t Nam.

ng r y và thu c tính kinh t xã

ng r y

Tây B c và ph

ng h

3. Các tác gi , 1996. H i th o v lâm nghi p và nông lâm k t h p trên đ t d c
Vi t Nam. FAO và MARD.
4.

ình Sâm, Hoàng Xuân Tý, Nguy n T Xiêm, 1994. Canh tác n

ng s

mi n B c

ng r y Vi t Nam.

5.

ình Sâm, Kanok Rerkasem, Hoàng Xuân Tý, Nguy n V n Huân, 1997. Thay đ i s
d ng đ t s n xu t n ng r y c a t nh Hoà Bình Tây B c Vi t Nam.

6.

ình Sâm, 1996. T ng lu n phân tích nông nghi p du canh
h c Lâm nghi p Vi t Nam.

Vi t Nam. Vi n Khoa

7. Hoàng Xuân Tý, 1998. Ki n th c b n đ a c a đ ng bào vùng cao trong nông nghi p và qu n
lý tài nguyên thiên nhiên.
8. ICRAF. Nông lâm k t h p ngày nay s 1 - quý 1/1999
9. Lê Quang Minh, 1998. Ki n th c b n đ a v qu n lý và s d ng tài nguyên đ t c a dân
t c thi u s
A L i, Th a Thiên Hu .

10. Lê tr ng Cúc, 1995. Canh tác n

ng r y Vi t Nam

11. Ngô ình Qu &
ình Sâm, 1997. Báo cáo k t qu nghiên c u xây d ng mô hình luân
canh n ng r y(1996-1997).
12. Nguy n Thanh Hà. M t s k t qu nghiên c u h th ng canh tác nông lâm k t h p trên
đ t đ i. T p chí Lâm nghi p s 2/1995.
13. Nguy n T Siêm, Thái Phiên, 1999.
xu t b n Nông nghi p.

t đ i núi Vi t nam-Thoái hoá và ph c h i. Nhà

14. Ph m Xuân Hoàn. Phân lo i ki u s d ng đ t trong l p k ho ch phát tri n nông lâm k t
h p có s tham gia c a ng i dân. Thông tin khoa h c lâm nghi p - Tr ng H Lâm
nghi p s 1/1998.
15. Phó
c Bình. Kh n ng ph c h i r ng thông ba lá sau n
Lâm nghi p s 3/1994.

ng r y

Lâm

ng. T p chí

16. Stephan Bass, Elaine Morrison. IIED, London, 1994. T ng quan canh tác n
Thái Lan, Lào, Vi t Nam.
17. Terry Rambo, 1995. H th ng nông lâm k t h p có canh tác n

vùng núi Tây B c Vi t Nam

ng r y

ng r y c a dân t c Tày c a

18. Thái Phiên, Nguy n T Siêm, 1998. Canh tác b n v ng trên đ t d c
xu t b n Nông nghi p.

Vi t Nam. Nhà

19. Tr n An Phong, 1995. ánh giá hi n tr ng s d ng đ t theo quan đi m sinh thái và phát
tri n b n v ng. Nhà xu t b n Nông nghi p Hà N i.
20. Tr n
N i

c Viên, 1996. Nông nghi p trên đ t d c: Thách th c và Ti m n ng. NXB NN, Hà

10


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
21. Tr n V n D ng, 1999. ánh giá hi n tr ng n ng r y trên cao nguyên Ban Mê Thu t, đ
xu t ph ng h ng s d ng h p lý đ t n ng r y.
22. Võ Hùng. Bi n đ i c u trúc r ng và tính ch t đ t trong th i k b hoá c a canh tác n
r y. T p chí Nông nghi p và công nghi p, th c ph m s 5/1999.

ng

23. Ch th v ch ng xói mòn, gi đ t, gi màu, gi n

t ng

c s 15-TTg ngày 11-2-1964-Ph th

24. Ngh quy t cu H i đ ng chính ph v vi c t ng c
- C P ngày 28-6-1971-Ph th t ng

ng công tác qu n lý ru ng đ t s 125

25. Anderson, A.B., 1987. Management of native palm forests: a comparison of case studies
in Indonesia and Brazil. In: Gholz H, ed, Agroforestrry, Realities, Possibilities, and
Potentials, p156-167. Martinus Nijhoff, Dordrecht, The Netherlands.
26. Bunch, Roland, 1997. Soil Conservation, Soil Improvement, and Extension for the Song
Da Watershed and Care Projects, Final Report for Social Forestry Development Project
(SFDP) Song Da. Ministry of Agriculture & Rural Development (MARD)-GTZ-GFA.
Hanoi.
27. Garrity, D.P., A.Khan. 1994. Alternatives to slash- and- burn. Bogor
28. Damasa, M. and Patrick, M.R., 1997. A cost-benefit analysis of Gmelina Hedgerow
Fallow System in Claveria, Northern Mindanao, Philippines. Proceedings of the
workshop on "Indigenous Strategies for Intensification of Shifting Cultivation in
Southeast Asia" held in Bogor, Indonesia, June 23-27, 1997, p 69.
29. Dennis, P. Grity, 1997. Addressing Key Natural Resource Management Challenges in the
Humid Tropics through Agroforestry Research. ICRAF.
30. Edwin, B. David, M.B. et al, 1997. Farmer-improved short-term fallow using a Spiny
legume Benet (Mimosa invisa Mart.) in Western Leyte, Philipines. Proceedings of the
workshop on "Indigenous Strategies for Intensification of Shifting Cultivation in
Southeast Asia" held in Bogor, Indonesia, June 23-27, 1997, p 35.
31. Guo Huijun, Xia Yongmei, Christine Padoch, 1997. Alnus nepalensis- Based
Agroforestry Systems in Yunnan, Southwest China. Proceedings of the workshop on
"Indigenous Strategies for Intensification of Shifting Cultivation in Southeast Asia" held

in Bogor, Indonesia, June 23-27, 1997, p 23.
32. Howard, Caroline, 1994. Current Land Use in Vietnam. Proceedings of the Second Land
Use Seminar in Bac Thai, Vietnam on Sept. 22-23, 1994. Land Use Working Group,
Hanoi and International Institute for Environment and Development, London.
33. Wood, J.P., J. Burley, 1991. A tree for all reasons. The introduction and evaluation of
multipurpose trees for agroforestry. Nairobi: ICRAF.
34. Kumar, P. Upadhyay, 1995. Shifting cultivation in Bhutan. Kumar Ura and Kunzang
Norbu FAO. Rome.

11


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

KINH NGHI M A PH
QU N LÍ

NG VÀ TI N B K THU T TRONG
T B HOÁ VI T NAM
Ph m Ti n D ng, Tr n
c Viên,
Ph m Th H ng và nhóm d án

Tóm t t báo cáo
Báo cáo v : ‘Kinh nghi m đ a ph ng và ti n b k thu t trong qu n lý đ t b hoá
Vi t nam’ nh m khái quát nh ng kinh nghi m t t đã có t tr c đ n nay c a m t s n c
trên th gi i và đ c bi t quan tâm là nh ng kinh nghi m c a Vi t nam trong qu n lý đ t b
hoá đ giúp đ nh h ng cho nghiên c u v n đ này trong t ng lai và giúp cho th c ti n s n
xu t n ng r y c a Vi t nam ngày càng t t h n.
Các thông tin cho v n đ đã đ c nhóm công tác d án thu th p t nhi u n i trong và

ngoài n c. T nh ng thông tin thu th p đ c, các tác gi đã ti n hành t p h p, phân tích và
trình bày m t cách h t s c ng n g n đ gi i thi u cho ng i đ c th y đ c th c tr ng kinh
nghi m qu n lý đ t b hoá c a th gi i và Vi t nam.
K t qu đã ghi nh n đ c các kinh nghi m t t c a các n c nh : qu n lý b ng m t s
lo i cây b n đ a, tr ng c i t o đ t b hoá b ng các lo i cây r ng có giá tr kinh t và cây h
đ u, m t s kinh nghi m chuy n n ng du canh sang n ng đ nh canh b ng cây công nghi p,
cây n qu , h th ng nông lâm k t h p, các mô hình SALT.
tv nđ
Trong nh ng n m qua, d i áp l c dân s ngày càng t ng, s n xu t n ng r y đã
không ng ng phát tri n làm cho di n tích r ng b gi m sút nghiêm tr ng, đ t ngày càng suy
thoái làm cho cu c s ng c a nhân dân vùng cao ngày càng khó kh n.
kh c ph c các hi n
t ng trên, c n tìm ra các bi n pháp qu n lý đ t b hoá t t giúp cho đ t nhanh đ c ph c h i,
t ng nhanh kh n ng quay vòng c a đ t, nâng cao n ng su t cây tr ng trên n ng.
đáp ng yêu c u đ t ra, vi c thu th p và đ a ra các kinh nghi m t t v qu n lý đ t b
hoá c a m i đ a ph ng c ng nh cu các nhà nghiên c u là h t s c c n thi t đ ti n t i l a
ch n các kinh nghi m quí cho m i vùng sinh thái khác nhau và ph bi n r ng rãi cho vùng
đang là nhi m v c p bách cho các nhà nghiên c u nông-lâm nghiêp trong giai đo n hi n nay.
M t s kinh nghi m qu n lí đ t b b hoá

n

c ngoài

Qu n lí b hoá d a vào cây r ng
✦ Qu n lý đ t b hoá b ng vi c tr ng cây T ng quá s (Alnus nepalensis)
Theo Malcolm Cairns, Supong Keitzar, Amenda Yaden (1997), cây T ng quá s là cây
sinh tr ng nhanh và có kh n ng c đ nh đ m t t vì v y đ c ng i dân du canh Naga n
tr ng ph bi n trên n ng trong th i k b hoá, nh v y chu k b hoá ch còn 2 n m,
n ng su t cây tr ng chu k s n xu t sau đó v n duy trì m c cao mà không c n ph i đ u t

thêm.

✦ Qu n lý đ t b hoá d a vào cây phi lao
Cây phi lao là cây đa tác d ng và ph bi n kh p vùng cao nguyên c a Papua New
Ghinea, c ch s phát tri n các lo i c d i a sáng. Ng i ta th y r ng, sau chu k tr ng phi
lao hàm l ng đ m và Cacbon trong đ t t ng lên rõ r t (Bire Bino, 1997).

✦ Qu n lý đ t b hoá b ng cây keo d u (Leucaena leucocephala).

12


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
mi n Nam Sulawesi, Indonesia (Fahmuddin Agus, 1997), sau khi k t thúc chu k s n
xu t ng i ta đ cho cây keo d u trên n ng tái sinh t các g c cây đã b đ n ch t còn s ng
sót. V n keo d u sinh tr ng trong th i gian 3-5 n m và đ t đ cao 3-8m, sau đó ng i ta
ch t cây. Nh ng cây to dùng làm c i đun, ph n ch t xanh dùng làm v t li u che ph và cung
c p dinh d ng cho đ t.
các đ o c a t nh Nusa Tenggara Timua c a Indonesia Các h th ng canh tác này
chi m kho ng 50.000ha (70 và 30% di n tích Amarasi và Sikka) và đóng góp m t ph n
nông s n, các s n ph m g r t quan tr ng và n đ nh ngu n tài nguyên thiên nhiên c a vùng.
Nh v y, qu n lý b hoá s d ng cây keo d u là m t kinh nghi m b n đ a quan tr ng và
có th là m t kinh nghi m quý có th đ c xem xét và th nghi m các n i khác (Colin,
M.P., 1997).

✦ Qu n lý đ t b hoá b ng cây đi n thanh (Sesbania grandiflora)
Trung B c Timor, Indonesia (Johan Kieft, 1997), hai ti n b chính trong qu n lý đ t
b hoá mà ng i dân đ a ph ng đã áp d ng thành công là vi c tr ng Cây đi n thanh và đ a
ch n nuôi bò Bali đ t o ra s n ph m hàng hoá. Nh có h th ng qu n lý b hoá này mà dân
đ a ph ng đã rút ng n th i k b hoá t 8 n m xu ng 3 n m, đ ng th i t ng c ng phát tri n

ch n nuôi bò theo ki u “nh t chu ng, c t c ” đ t ng thu nh p.

✦ Cây B đ (Styrax tonkinensis)
Là cây b n đ a ph bi n vùng núi phía b c n c Lào và Vi t nam (Sianouvog
Savathvong et al, 1997). ây là loài tiên phong trong quá trình ph c h i r ng, vì v y có th
tr thành cây quan tr ng trong qu n lí đ t b hoá sau n ng r y. N u sau n ng r y tr ng b
đ thì t n m th 6 ng i ta b t đ u khai thác nh a cho đ n n m th 10-14. H th ng b hoá
s d ng cây b đ v a t ng thu nh p ti n m t v a rút ng n th i gian b hoá còn ít nh t 6-8
n m.

✦ C Babassu trên đ t b hoá đ

c coi là m t lo i hình qu n lí b hoá tích c c.

Theo Anderson (1991) mi n nam Brazil sau khi ch t và đ t n ng c Babassu có kh
n ng tái sinh r t t t. C Babassu là cây tr ng ph bi n trên đ t b hoá Brazil. Abderson
(1987) cho bi t c Babassu chi m 102.970 km2 (kho ng 1/3 di n tích ) c a bang Maranhao,
n i có l ng m a 1200-2000 mm/n m t p trung trong 6 tháng mùa m a.

✦ Cây Bracatinga (Mimosa scabrella) là cây ph bi n trên đ t b hoá
bang Parana mi n nam Brazil, (Strahler, 1987). Trong n m đ u canh tác ng i ta
th ng làm c th công 2 l n đ t a th a Bracatinga, ch đ l i kho ng 4000 cây/ha, khi cây
Bracatinga đ t t i kích th c đ l n thì đ c thu ho ch đ làm c c ho c làm c i đ t và ph i
m t 6 n m nên thông th ng ng i dân đ a ph ng có 6 m nh r y Bracatinga các đ tu i
khác nhau luân canh đ n m nào c ng có ít nh t 1 m nh thu ho ch đ c đ canh tác
(Barembuem, 1987).

✦ Cây Mimosa tenuiflora là cây r t ph bi n trên đ t b hoá
trung M

mi n nam Honduras và

Theo Landaverde (1989) M. tenuiflora phân b
đ cao 0-1200 m v i l ng m a 6001500 mm/n m và mùa khô kéo dài đ n 8 tháng. H th ng b hoá v i cây M. tenuiflora th ng
kéo dài 12-15 n m, nh ng khi qu đ t ít thì th i gian b hoá rút ng n xu ng còn 4-7 n m.
So sánh k t qu phân tích đ t c a h th ng b hoá M. tenuiflora 12 n m v i h th ng b
hoá r ng tái sinh h n h p 32 n m Landaverde (1989) ch ra r ng hàm l ng ch t h u c và

13


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
hàm l ng các nguyên t Ca, Mg và P
th ng b hoá r ng tái sinh h n h p.

h th ng b hoá M. tenuiflora cao h n so v i h

✦ H th ng b hoá Frijolillo (Senna guatemalensis)
Foletti (1991) gi i thi u H th ng b hoá Frijolillo (Senna guatemalensis). ngo i ô
Guajiquiro và Santa Ana Honduras trên đ cao 1300-1500 m v i l ng m a 1300 - 2000
mm. Trong h th ng du canh truy n th ng th i gian luân canh B hoá- Canh tác th ng kéo
dài 22 n m, trong đó th i gian b hoá là 18 n m và 4 n m canh tác. Trong h th ng b hoá
Frijolillo th i k canh tác (tr ng ngô) kéo dài 3 n m, ti p theo là 8-10 n m b hoá.

✦ H th ng b hoá Caragra (Lippia torressi)
Beer (1983) gi i thi u h th ng b hoá Caragra (Lippia torressi) c a nông dân vùng
Pacayitas và Turrialba Costa Rica đ cao 1000-1200 m. Khi ch t cây Caragra ng i ta đ
g c cao 0,5-1,0 m, sau khi đ t r ng ng i ta tr ng ngô và trong th i gian canh tác cây
Caragra tái sinh tr l i trên các n ng ngô. Sau khi thu ho ch ngô ng i ta đ cho Caragra
ti p t c sinh tr ng thành r ng và có th làm n i ch n th gia súc.

Qu n lý b hóa d a vào cây b i
✦
Philippines cây benet (Mimosa invisa), m t lo i cây trinh n , đ
đ t b hoá t nh ng n m 1960 đ làm cây c i t o đ t.

c đ a vào tr ng trên

H th ng qu n lý đ t b hoá này có tác d ng cung c p ngu n phân xanh, che ph đ t
đ , tái sinh đ phì nhiêu cho đ t, t ng hi u qu s n xu t các lo i cây l ng th c chu k sau
(Edwin Balbarino, David M. Bates, Z. De la Rose, Julito Itumay, 1997).

✦ Cây C Lào (Chromolaena odorata)
u đi m chính c a cây c Lào là sinh tr ng m nh, ph đ t nhanh sau khi thu ho ch
cây l ng th c, sinh kh i l n, có kh n ng tích l y dinh d ng l n và phân h y nhanh. Ph n
l n nông dân mi n B c n c Lào đ c ph ng v n đ u tr l i r ng cây c Lào có nh
h ng t t đ n lúa n ng chu k ti p theo và có th làm rút ng n th i gian b hoá.

✦ S d ng Austroeupatorium Inulifolium trên đ t b hoá
Cairns, 1997):

Sumatra, Indonesia (Malcolm

ây là lo i c c i thi n đ t b hoá đ c nh p vào t Hà Lan vào đ u th k 20. Các
nghiên c u ti n hành trên lo i c này cho th y r ng nh các u th nh : kh n ng tích lu
sinh kh i và các ch t dinh d ng l n và nhanh mà lo i c này nhanh chóng chi m u th trên
các vùng đ t b hoá và đóng vai trò là chi c c u n i quan tr ng trong vi c chuy n d ch h
th ng canh tác n ng r y có chu k b hoá dài sang h th ng các d ng canh tác thâm canh
cao h n.
✦ Tre n a nh : Bamboosa blumeana, Dendrocalamus

(Abdullah, et al, 1997)

đ o Timor, Indonesia

u đi m n i b t c a tre n a là sinh tr ng nhanh, nh đó th m th c v t trên đ t b hoá
nhanh chóng đ c ph c h i, và đ t d i các th m tre n a đ c coi là màu m , thích h p cho
m t chu k canh tác m i.

Qu n lí đ t b hoá d a vào cây h đ u

✦ Keo d u (Leucaena)
Naala, Naga, Cebu-Philippines, cây Keo d u (Leucaena) là gi ng đ a ph ng.
Nigêria loài cây Acaioa barterii và loài Macrolobium macrophyllum đã đ c xen
gi a c T và S n đ rút ng n th i gian b hoá.
14