Bài giảng triết học mác lênin, học viện công nghệ bưu chính viễn thông

BÀI GI NG

TRI T H C MÁC - LÊNIN
Biên so n:

NGUY N TH H NG VÂN
MINH S N
TR N TH O NGUYÊN


Ch

1 Ch

1.1.

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

ng 1: TRI T H C VÀ VAI TRÒ C A NÓ
TRONG
I S NG XÃ H I

TRI T H C LÀ GÌ?

1.1.1. Tri t h c và đ i t

ng c a tri t h c

1.1.1.1. Khái ni m tri t h c
Tri t h c xu t hi n c
k th III (TrCN) (1) .

-

ph

ph

ng

ông và ph

ng Tây vào kho ng th k th VIII đ n th

ng ông:

+ Trung Qu c: Ng i Trung qu c c đ i quan ni m “ tri t” chính là “ trí”, là cách th c và
ngh thu t di n gi i, b t b có tính lý lu n trong h c thu t nh m đ t t i chân lý t i cao.
+ Theo ng i n : tri t h c đ c đ c là darshana, có ngh a là chiêm ng ng nh ng mang
hàm ý là tri th c d a trên lý trí, là con đ ng suy ng m đ d n d t con ng i đ n v i l ph i.
- ph ng Tây, thu t ng tri t h c xu t hi n Hy l p đ c la tinh hoá là Philôsôphia ngh a là yêu m n, ng ng m s thông thái. Nh v y Philôsôphia v a mang tính đ nh h ng, v a
nh n m nh đ n khát v ng tìm ki m chân lý c a con ng i
Tóm l i: Dù ph ng ông hay ph ng Tây, tri t h c đ c xem là hình thái cao nh t c a
tri th c, nhà tri t h c là nhà thông thái có kh n ng ti p c n chân lý, ngh a là có th làm sáng t
b n ch t c a m i v t.
Có nhi u cách đ nh ngh a khác nhau, nh ng bao hàm nh ng n i dung gi ng nhau, đó là:
tri t h c nghiên c u th gi i m t cách ch nh th , tìm ra nh ng quy lu t chung nh t chi ph i s v n
đ ng c a ch nh th đó nói chung, c a xã h i loài ng i, c a con ng i trong cu c s ng c ng đ ng
nói riêng và th hi n nó m t cách có h th ng d i d ng duy lý.
Khái quát l i ta có th hi u: Tri t h c là h th ng tri th c lý lu n chung nh t c a con ng
v th gi i; v v trí vai trò c a con ng i trong th gi i đó.

i

1.1.1.2. Ngu n g c c a tri t h c
Tri t h c xu t hi n do ho t đ ng nh n th c c a con ng i nh m ph c v nhu c u cu c s ng,
song v i t cách là h th ng tri th c lý lu n chung nh t, tri t h c không th xu t hi n cùng s xu t
hi n c a xã h i loài ng i, mà ch xu t hi n khi có nh ng đi u ki n nh t đ nh.
- Ngu n g c nh n th c:
(1)

TrCN: Tr

c Công nguyên

3


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

+
ng tr c th gi i r ng l n, bao la, các s v t hi n t ng muôn hình muôn v , con
ng i có nhu c u nh n th c th gi i b ng m t lo t các câu h i c n gi i đáp: th gi i y t đâu mà
ra?, nó t n t i và phát tri n nh th nào?, các s v t ra đ i, t n t i và m t đi có tuân theo quy lu t
nào không? ... tr l i các câu h i y chính là tri t h c.
+ Tri t h c là m t hình thái ý th c xã h i có tính khái quát và tính tr u t ng cao, do đó,
tri t h c ch xu t hi n khi con ng i đã có trình đ t duy tr u t ng hoá, khái quát hoá, h th ng
hoá đ xây d ng nên các h c thuy t, các lý lu n.
- Ngu n g c xã h i:
Lao đ ng đã phát tri n đ n m c có s phân công lao đ ng thành lao đ ng trí óc và lao đ ng

chân tay, xã h i phân chia thành hai giai c p c b n đ i l p nhau là giai c p ch nô và giai c p nô
l . Giai c p th ng tr có đi u ki n nghiên c u tri t h c. B i v y ngay t khi Tri t h c xu t hi n đã
t mang trong mình tính giai c p, ph c v cho l i ích c a nh ng giai c p, nh ng l c l ng xã h i
nh t đ nh.
Nh ng ngu n g c trên có quan h m t thi t v i nhau, mà s phân chia chúng ch có tính
ch t t ng đ i.
1.1.1.3.

it

ng c a Tri t h c; S bi n đ i đ i t

ng tri t h c qua các giai đo n l ch s

* Khi m i xu t hi n, Tri t h c C đ i còn đ c g i là Tri t h c t nhiên - bao hàm trong
nó tri th c v t t c các l nh v c, không có đ i t ng riêng. ây là nguyên nhân sâu xa làm n y
sinh quan ni m sau này cho r ng Tri t h c là khoa h c c a m i khoa h c.
* Th i k Trung c , Tây Âu khi quy n l c c a giáo h i Thiên chúa bao trùm m i l nh v c
đ i s ng xã h i thì Tri t h c tr thành m t b ph n c a th n h c. Tri t h c ch có nhi m v lý gi i
và ch ng minh cho s đúng đ n c a n i dung trong kinh thánh. Tri t h c t nhiên b thay th b i
n n Tri t h c kinh vi n.
* T th k 15 đ n th k 18, đ đáp ng yêu c u c a s n xu t công nghi p, các b môn
khoa h c chuyên ngành có tính ch t là khoa h c th c nghi m đã ra đ i v i tính cách là các khoa
h c đ c l p. Tri t h c lúc này có tên g i là Siêu hình h c - Khoa h c h u v t lý.
i t ng c a
Tri t h c th i k này là nghiên c u cái n d u, cái b n ch t đ ng sau các s v t, hi n t ng “v t
th ” có th th c nghi m đ c.
+ Tri t h c duy v t d a trên c s tri th c c a khoa h c th c nghi m đã phát tri n nhanh
chóng, đ t t i đ nh cao m i v i các đ i bi u nh Ph. Bây c n, T.H px (Anh), Diđrô, Hen Vêtiúyt
(Pháp), Xpinôda (Hà Lan)...

+ M t khác, t duy Tri t h c c ng đ
cao là Tri t h c Hêghen.

c phát tri n trong các h c thuy t duy tâm mà đ nh

+ Song, c ng chính s phát tri n c a các b môn khoa h c đ c l p chuyên ngành c ng t ng
b c làm phá s n tham v ng c a Tri t h c mu n đóng vai trò “Khoa h c c a m i khoa h c”, mà
Tri t h c Heghen là Tri t h c cu i cùng mang tham v ng đó. Heghen xem Tri t h c c a mình là
m t h th ng ph bi n c a nh n th c, trong đó nh ng ngành khoa h c riêng bi t ch là nh ng m t
khâu ph thu c vào Tri t h c.
*
u th k 19, s phát tri n m nh m c a khoa h c, cùng v i s chuy n bi n tính ch t t
khoa h c th c nghi m sang khoa h c lý thuy t là c s khách quan cho tri t h c đo n tuy t tri t
4


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

đ v i quan ni m “khoa h c c a m i khoa h c”. Tri t h c Mác - Tri t h c duy v t bi n ch ng ra
đ i th hi n s đo n tuy t đó. Tri t h c Mác xít xác đ nh đ i t ng nghiên c u c a mình là ti p
t c gi i quy t m i quan h gi a v t ch t và ý th c trên l p tr ng duy v t bi n ch ng và nghiên
c u nh ng qui lu t chung nh t c a t nhiên, xã h i và t duy.
* Do tính đ c thù c a Tri t h c là xem xét th gi i nh m t ch nh th và tìm cách đ a ra
m t h th ng lý lu n v ch nh th đó.Và đi u đó ch th c hi n đ c b ng cách t ng k t toàn b
l ch s c a khoa h c, l ch s c a b n thân t t ng Tri t h c. Cho nên, v n đ t cách khoa h c
c a Tri t h c và đ i t ng c a nó đã gây ra cu c tranh lu n kéo dài cho đ n hi n nay.
Tóm l i, cái chung trong các h c thuy t Tri t h c t c t i kim là nghiên c u nh ng v n đ
chung nh t c a gi i t nhiên, c a xã h i và con ng i, m i quan h c a con ng i nói chung, c a

t duy con ng i nói riêng v i th gi i xung quanh.
1.1.2. Tri t h c - h t nhân lý lu n c a th gi i quan
ng

* Th gi i quan: Là toàn b nh ng quan ni m c a con ng
i, v cu c s ng và v trí c a con ng i trong th gi i.

i v th gi i, v b n thân con

*Th gi i quan là s hoà nh p gi a tri th c và ni m tin: Tri th c là c s tr c ti p cho s
hình thành th gi i quan; ni m tin đ nh h ng cho ho t đ ng c a con ng i, t đó tri th c tr
thành ni m tin, ni m tin ph i trên c s tri th c.
* Các lo i th gi i quan (phân chia theo s phát tri n):
+Th gi i quan huy n tho i: Là ph ng th c c m nh n th gi i c a ng i nguyên thu , có
đ c đi m là các y u t tri th c và c m xúc, lý trí và tín ng ng, hi n th c và t ng t ng, cái th t
và cái o, cái th n và cái ng i hoà quy n vào nhau th hi n quan ni m v th gi i.
+ Th gi i quan tôn giáo: Ni m tin tôn giáo đóng vai trò ch y u, tín ng
cái o l n át cái th t, cái th n tr i h n cái ng i.

ng cao h n lý trí,

+ Th gi i quan tri t h c di n t quan ni m d i d ng h th ng các ph m trù, qui lu t đóng
vai trò nh nh ng b c thang trong quá trình nh n th c. Nh v y, Tri t h c đ c coi nh trình đ
t giác trong quá trình hình thành phát tri n c a th gi i quan. Tri t h c là h t nhân lý lu n c a
th gi i quan, đóng vai trò đ nh h ng, c ng c và phát tri n th gi i quan c a m i cá nhân, m i
c ng đ ng trong l ch s .
1.2.

V N
C B N C A TRI T H C. CH

DUY TÂM TRI T H C.

NGH A DUY V T VÀ CH

NGH A

1.2.1. V n đ c b n c a tri t h c
* Khái ni m v n đ c b n c a tri t h c: Tri t h c c ng nh các khoa h c khác ph i gi i
quy t r t nhi u nh ng v n đ có liên quan v i nhau, trong đó v n đ c c k quan tr ng, là n n t ng
và là đi m xu t phát đ gi i quy t nh ng v n đ còn l i đ c g i là v n đ c b n c a tri t h c.
ngghen đ nh ngh a v n đ c b n c a tri t h c nh sau: “V n đ c b n l n c a m i Tri t
h c, đ c bi t là Tri t h c hi n đ i, là v n đ quan h gi a t duy v i t n t i”. 1
1

Mác- ngghen toàn t p Nxb, Chính tr qu c gia, HN, 1995, t.21, tr.403

5


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i
* V n đ c b n c a tri t h c có hai m t:

+ M t th nh t: Gi a t duy và t n t i thì cái nào có tr
đ nh cái nào?
+ M t th hai: Con ng

i có kh n ng nh n th c đ

c, cái nào có sau, cái nào quy t

c th gi i hay không?

* T i sao nó là v n đ c b n c a tri t h c:
+ Trên th c t nh ng hi n t ng chúng ta g p hàng ngày ho c là hi n t ng v t ch t t n t i
bên ngoài ý th c c a chúng ta, ho c là hi n t ng tinh th n t n t i trong ý th c c a chúng ta,
không có b t k hi n t ng nào n m ngoài hai l nh v c y.
+ B t k tr ng phái tri t h c nào c ng ph i đ c p và gi i quy t m i quan h gi a v t ch t
và ý th c, gi a t n t i và t duy.
ph

+ K t qu và thái đ c a vi c gi i quy t v n đ đó quy t đ nh s hình thành th gi i quan và
ng pháp lu n c a nhà nghiên c u, xác đ nh b n ch t c a các tr ng phái tri t h c đó, c th :

- C n c vào cách tr l i câu h i th nh t đ chúng ta bi t đ c h th ng tri t h c này, nhà
tri t h c này là duy v t hay là duy tâm, h là tri t h c nh t nguyên hay nh nguyên.
- C n c vào cách tr l i câu h i th hai đ chúng ta bi t đ
kh tri hay b t kh tri.
+ ây là v n đ chung, nó mãi mãi t n t i cùng con ng

c nhà tri t h c đó theo thuy t

i và xã h i loài ng

i.

1.2.2. Ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm
1.2.2.1. Ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm
tr

Vi c gi i quy t m t th nh t v n đ c b n c a tri t h c đã chia các nhà tri t h c thành hai
ng phái l n:

+ Ch ngh a duy v t: Là nh ng ng i cho r ng v t ch t gi i t nhiên là cái có tr c và
quy t đ nh ý th c c a con ng i; h c thuy t c a h h p thành các môn phái khác nhau c a ch
ngh a duy v t.
+ Ch ngh a duy tâm: là nh ng ng i cho r ng ý th c, tinh th n có tr
thuy t c a h h p thành các môn phái khác nhau c a ch ngh a duy tâm.

c gi i t nhiên; h c

* Ch ngh a duy v t và các hình th c c b n c a nó
Ngay t th i c đ i, khi xu t hi n tri t h c thì đã phân chia ra ch ngh a duy v t và ch
ngh a duy tâm. L ch s phát tri n c a ch ngh a duy v t t đó đ n nay luôn g n v i l ch s phát
tri n c a khoa h c và th c ti n. Ch ngh a duy v t đã tr i qua nhi u hình th c khác nhau, nh ng
đ u có quan đi m th ng nh t coi v t ch t là cái có tr c, quy t đ nh ý th c, đ u xu t phát t b n
thân th gi i đ gi i thích th gi i. C th :
+ Ch ngh a duy v t ch t phác ngây th th i c đ i:
Là k t qu nh n th c c a các nhà tri t h c duy v t th i c đ i mang tính tr c quan nên ngây
th và ch t phác, tuy còn nhi u h n ch nh ng v i nguyên t c c b n là đúng. Tr ng phái này
gi i thích gi i t nhiên t chính b n thân t nhiên, không vi n d n th n linh hay th ng đ .
6


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

+ Ch ngh a duy v t máy móc siêu hình th k th XVII - XVIII.

Là k t qu nh n th c c a các nhà tri t h c t th k XV đ n th k XVIII. T s phát tri n
r c r c a c h c khi n cho quan đi m xem xét th gi i theo ki u máy móc chi m v trí th ng tr
và tác đ ng m nh m đ n các nhà duy v t.
+ Ch ngh a duy v t bi n ch ng.
Là k t qu nh n th c c a các nhà sáng l p ch ngh a Mác. Mác, ngghen, Lênin đã k th a
nh ng tinh hoa c a các h c thuy t tr c đó, đ ng th i kh c ph c nh ng h n ch , sai l m c a ch
ngh a duy v t siêu hình, d a trên nh ng thành t u c a khoa h c hi n đ i đã sáng l p ra ch ngh a
duy v t bi n ch ng. Ch ngh a duy v t bi n ch ng c a tri t h c Mác Lênin mang tính ch t cách
m ng tri t đ và bi n ch ng khoa h c, không ch ph n ánh hi n th c đúng nh b n thân nó mà
còn là công c h u ích giúp con ng i c i t o hi n th c đó.
* Ch ngh a duy tâm và các hình th c c b n c a nó:
+ Duy tâm ch quan th a nh n ý th c là tính th nh t, ph nh n s t n t i khách quan c a
hi n th c. M i s v t hi n t ng ch là ph c h p c m giác c a cá nhân, c a ch th .
+ Duy tâm khách quan c ng th a nh n tính th nh t c a ý th c, nh ng đó là th tinh th n
khách quan có tr c và t n t i đ c l p v i con ng i. Th c th tinh th n khách quan này th ng
mang tên g i khác nhau nh : ý ni m; tinh th n tuy t đ i; lý tính th gi i...
M t hình th c bi n t ng c a ch ngh a duy tâm khách quan là ch ngh a duy tâm tôn giáo,
v i s th a nh n th ng đ ; chúa tr i sáng t o th gi i. Tuy nhiên có s khác nhau đó là, ch ngh a
duy tâm tôn giáo thì lòng tin là c s ch y u, đóng vai trò ch đ o; còn ch ngh a duy tâm tri t h c
l i là s n ph m c a t duy lý tính d a trên c s tri th c và lý trí.
Ngu n g c c a ch ngh a duy tâm:
+V ph ng di n nh n th c lu n, sai l m c a ch ngh a duy tâm b t ngu n t cách xem xét
phi n di n, tuy t đ i hoá, th n thánh hoá m t m t, m t đ c tính nào đó c a quá trình nh n th c
mang tính bi n ch ng c a con ng i. Ví d : kh n ng sáng t o đ c bi t c a t duy, tính v t
tr c c a ý th c đ i v i v i hi n th c.
+V ph ng di n xã h i, s tách r i gi a lao đ ng trí óc v i lao đ ng chân tay, và đ a v
th ng tr c a lao đ ng trí óc đ i v i lao đ ng chân tay trong các xã h i c đã t o ra quan ni m v
vai trò quy t đ nh c a các nhân t tinh th n. M t khác, các giai c p th ng tr và l c l ng xã h i
ph n đ ng ng h , s d ng ch ngh a duy tâm làm n n t ng lý lu n cho nh ng quan đi m chính
tr -xã h i c a mình.

* Tri t h c nh nguyên: v t ch t và ý th c song song t n t i, không có cái nào có tr c, c
hai đ u là ngu n g c t o nên th gi i, tri t h c nh nguyên có khuynh h ng đi u hoà ch ngh a
duy v t v i ch ngh a duy tâm. Xét v th c ch t, Tri t h c nh nguyên th hi n s dao đ ng ng
nghiêng, cu i cùng c ng r i vào ch ngh a duy tâm.
1.2.2.2. Thuy t kh tri; b t kh tri và hoài nghi lu n
- Gi i quy t m t th hai c a v n đ c b n “con ng

i có nh n th c đ

c th gi i không?”:

+ Thuy t kh tri( Thuy t có th bi t) là nh ng nhà Tri t h c c duy v t và duy tâm tr l i
m t cách kh ng đ nh: Con ng i có kh n ng nh n th c đ c th gi i
7


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

+Hoài nghi lu n xu t hi n t th i C đ i (t ch Hy L p skeptikos và skiptomai có ngh a
là tôi th m tra) mà đ i bi u là Pirôn (nhà tri t h c Hy L p c đ i). H là nh ng ng i đã lu n
nâng s hoài nghi lên thành nguyên t c trong vi c xem xét tri th c đã đ t đ c và cho r ng
con ng i không th đ t t i chân lý khách quan.
Hoài nghi lu n th i Ph c h ng l i có tác d ng quan tr ng trong cu c đ y tranh ch ng h t
t ng Trung c và uy tín c a Giáo h i th i trung c vì nó th a nh n s hoài nghi đ i v i c Kinh
thánh và các tín đi u tôn giáo.
+Thuy t b t kh tri (thuy t không th bi t): là s phát tri n m t tiêu c c c a trào l u hoài
nghi lu n. Theo thuy t này, con ng i không th hi u đ c th gi i hay ít ra là không th nh n
th c đ c b n ch t c a nó, ho c có ch ng ch là hi u cái b ngoài vì các hình nh v đ i t ng do

giác quan con ng i mang l i không b o đ m tính chân th c, t đó h ph nh n kh n ng nh n
th c c a con ng i và các hình th c c b n c a nó.
i bi u n i ti ng nh t c a “thuy t không th bi t” là Hium (nhà tri t h c Anh) và Cant
(nhà tri t h c
c). Theo Hium, ch ng nh ng chúng ta không th bi t đ c s v t là nh th nào,
mà c ng không th bi t đ c s v t đó có t n t i hay không. Còn Cant thì th a k nh n có m t th
gi i s v t t n t i, ông g i đó là “v t t nó”; nh ng chúng ta không th nh n th c đ c b n ch t th
gi i y mà ch là nh n th c nh ng hi n t ng c a nó mà thôi.
Thuy t không th bi t đã b Hêghen và Phoi b c phê phán gay g t. Song, đúng nh Ph.
ngghen đã nh n xét, chính th c ti n c a con ng i đã bác b thuy t không th bi t m t cách
tri t đ nh t. “S bác b m t cách h t s c đanh thép nh ng s v n v o tri t h c y, c ng nh t t
c nh ng tri t h c khác, là th c ti n, chính là th c nghi m và công nghi p. N u chúng ta có th
ch ng minh đ c tính chính xác c a quan đi m c a chúng ta v m t hi n t ng t nhiên nào đó,
b ng cách t chúng ta làm ra hi n t ng y, b ng cách t o ra nó t nh ng đi u ki n c a nó, và
h n n a, còn b t nó ph i ph c v m c đích c a chúng ta, thì s không còn có cái “v t t nó”
không th n m đ c c a Cant n a” 1 .
1.3.

SIÊU HÌNH VÀ BI N CH NG

Trong l ch s tri t h c không nh ng có s đ i l p gi a CNDV và CNDT khi tìm hi u b n
ch t c a th gi i, mà đ ng th i còn ph i tr l i các câu h i: th gi i là b t đ ng, đ ng im hay là
không ng ng v n đ ng và phát tri n? Các s v t, hi n t ng c a th gi i tr ng thái cô l p, tách
r i nhau hay có liên h v i nhau, tác đ ng qua l i và chuy n hoá l n nhau.
L ch s đã bi t đ n hai quan đi m, hai cách xem xét nhìn nh n trái ng c nhau trong khi
gi i đáp nh ng câu h i trên. ó là ph ng pháp bi n ch ng và ph ng pháp siêu hình
1.3.1. S đ i l p gi a ph
a. Ph

ng pháp siêu hình và ph

ng pháp siêu hình

ng pháp bi n ch ng
b. Ph

ng pháp bi n ch ng

+ Th a nh n đ i t ng qua các m i liên
+ Th a nh n đ i t ng tr ng thái cô
nh
l p, tách r i v i các ch nh th khác và gi a h c a nó v i các đ i t ng khác và s
các m t đ i l p nhau có m t ranh gi i tuy t h ng, ràng bu c l n nhau gi a chúng.
đ i.
1

8

C. Mác và ngghen: toàn t p, Nxb Chính tr qu c gia Hà n i, 1995, t.21, tr 406


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

+ Th a nh n đ i t ng tr ng thái v n
+ Th a nh n đ i t ng tr ng thái t nh
t i; n u có bi n đ i thì đ y ch là bi n đ i v đ ng bi n đ i có khuynh h ng chung là phát
m t s l ng, nguyên nhân c a m i s bi n tri n, có s thay đ i v ch t, mà nguyên nhân
đ i n m ngoài đ i t ng.

c a m i s bi n đ i y là do ngu n g c bên
trong đ i t ng. ó là s đ u tranh c a các
m t đ i l p.
- Ph ng pháp siêu hình ch nhìn th y
s v t riêng bi t mà không th y m i liên h
qua l i gi a chúng; ch th y s t n t i mà
không th y quá trình s phát sinh và tiêu vong
(V b n ch t là không hi u đ c m i quan
h gi a v n đ ng và đ ng im, hay đ ng im
ch là m t hình th c v n đ ng đ c bi t).

- Ph ng pháp bi n ch ng không ch
th y nh ng s v t cá bi t mà còn th y c m i
quan h qua l i gi a chúng, không ch th y
s t n t i c a s v t mà còn th y c s sinh
thành và s tiêu vong c a s v t.

- T duy c a nhà siêu hình ch d a
trên nh ng ph n đ tuy t đ i không th dung
nhau đ c, h nói có là có, không là không.
i v i h , m t s v t ho c t n t i ho c không
t n t i, m t hi n t ng không th v a là chính
nó l i v a là cái khác, cái kh ng đ nh và cái
ph đ nh tuy t đ i bài tr l n nhau, v.v…

- Ph ng pháp bi n ch ng th hi n t
duy m m d o, linh ho t trong s ph n ánh
hi n th c, - Ph ng pháp bi n ch ng th a
nh n trong nh ng tr ng h p c n thi t thì bên
c nh cái “ ho c là.. ho c là” còn có cái “v a

là... v a là”; đ i t ng hay ch nh th trong lúc
t n t i là nó thì c ng đ ng th i bao hàm s t n
t i không là nó; cái kh ng đ nh và cái ph đ nh
v a lo i tr nhau v a g n bó nhau. Do đó, nó
ph n ánh hi n th c ngày càng chân th c chính
xác, và nó tr thành công c h u hi u giúp con
ng i nh n th c và c i t o th gi i.

Ngu n g c c a ph ng pháp siêu hình:
Là b t ngu n t vi c mu n nh n th c đ i
t ng, tr c h t con ng i ph i tách đ i t ng
ra kh i nh ng m i liên h và nh n th c nó
tr ng thái không bi n đ i trong m t không
gian và th i gian xác đ nh. Tuy ph ng pháp
đó là c n thi t và có tác d ng trong m t ph m
vi nh t đ nh, nh ng th c t thì hi n th c
không r i r c và ng ng đ ng nh ph ng
pháp này quan ni m.

Tóm l i, ph ng pháp siêu hình là ph ng pháp xem sét s v t trong tr ng thái bi t l p,
ng ng đ ng v i m t t duy c ng nh c; còn ph ng pháp bi n ch ng là ph ng pháp xét s
v t trong m i liên h ràng bu c l n nhau và trong tr ng thái v n đ ng bi n đ i không ng ng
v i t duy m m d o, linh ho t.
1.3.2. Các giai đo n phát tri n c b n c a ph

ng pháp bi n ch ng

* Hình th c th nh t là phép bi n ch ng t phát th i C đ i. th hi n rõ nét trong “thuy t
Âm - D ng” c a tri t h c Trung Qu c, đ c bi t là trong nhi u h c thuy t c a tri t h c Hy L p c
đ i. Các nhà tri t h c đ u th y các s v t hi n t ng c a v tr sinh thành, bi n hoá trong nh ng

m i liên h vô cùng t n. Cách nh n xét th gi i nh v y, theo ngghen, là m t cách nh n xét còn
nguyên thu , ngây th , nh ng c n b n là đúng và là k t qu c a m t tr c ki n thiên tài, song ch a
ph i là k t qu cu nh ng s nghiên c u và th c nghi m khoa h c. Chính vì h n ch này mà phép
9


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

bi n ch ng C đ i ph i nh ng b c cho phép siêu hình, ph ng pháp th ng tr trong t duy tri t
h c th k XVIII là đi u không th tránh kh i. ây là giai đo n khám phá k t c u, thu c tính
c a đ i t ng.
* Hình th c th hai là phép bi n ch ng duy tâm c đi n
c, b t đ u t Cant và hoàn
ch nh Hêghen. L n đ u tiên trong l ch s phát tri n t duy nhân lo i, các nhà tri t h c c đi n c
đã trình bày m t cách có h th ng nh ng n i dung c a phép bi n ch ng. Tuy nhiên, đây m i ch
d ng l i bi n ch ng c a khái ni m, c a tinh th n, và tai h i h n là h cho r ng gi i hi n th c ch
là s sao chép c a tinh th n, b i v y phép bi n ch ng c đi n
c là có tính ch t duy tâm.
* Hình th c th ba là phép bi n ch ng duy v t. Trên c s k th a nh ng h t nhân h p lý
c a phép bi n ch ng duy tâm, sau khi g t b tính ch t duy tâm th n bí c a nó, Mác - ng ghen
xây d ng phép bi n ch ng duy v t v i tính cách là h c thuy t v m i liên h ph bi n và v s
phát tri n d i hình th c hoàn b nh t.
1.4.

VAI TRÒ C A TRI T H C TRONG

1.4.1. Vai trò th gi i quan và ph

I S NG XÃ H I

ng pháp lu n

1.4.1.1. Vai trò th gi i quan c a tri t h c
* T n t i trong m i quan h v i th gi i xung quanh, dù mu n hay không con ng i c ng
ph i nh n th c th gi i và nh n th c b n thân mình. Nh ng tri th c này cùng v i ni m tin vào nó
d n d n hình thành nên th gi i quan.
* Th gi i quan là nhân t đ nh h ng cho quá trình ho t đ ng s ng c a con ng i. Th
gi i quan nh m t “th u kính” qua đó con ng i xác đ nh m c đích, ý ngh a cu c s ng và l a
ch n cách th c đ t m c đích đó.
* Trình đ phát tri n c a th gi i quan là tiêu chí quan tr ng v s tr
nhân c ng nh m i c ng đ ng nh t đ nh.

ng thành c a m i cá

* Tri t h c ra đ i v i t cách là h t nhân lý lu n c a th gi i quan, làm cho th gi i quan
phát tri n nh m t quá trình t giác d a trên s t ng k t kinh nghi m th c ti n và tri th c do các
khoa h c đ a l i. ó là ch c n ng th gi i quan c a tri t h c.
+ Ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm là c s lý lu n c a hai th gi i quan c b n đ i
l p nhau. Chính vì v y chúng đóng vai trò là n n t ng th gi i quan c a các h t t ng đ i l p.
Cu c đ u tranh gi a ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm trong tri t h c bi u hi n b ng cách
này hay cách khác cu c đ u tranh gi a nh ng giai c p, nh ng l c l ng xã h i đ i l p nhau.
Do v y:
+ Th gi i quan đúng đ n là ti n đ đ xác l p nhân sinh quan tích c c giúp cho con ng
sáng t o trong ho t đ ng.
+ Th gi i quan sai l m làm cho con ng

i s ng th đ ng ho c sai l ch trong ho t đ ng.

+ Vi c nghiên c u tri t h c giúp ta đ nh h
1.4.1.2. Vai trò ph

ng hoàn thi n th gi i quan.

ng pháp lu n c a tri t h c

Ph ng pháp lu n là lý lu n v ph ng pháp; là h th ng quan đi m có tính nguyên t c ch
đ o vi c tìm tòi, xây d ng, l a ch n và v n d ng các ph ng pháp.
10

i


Ch
* Tri t h c th c hi n ch c n ng ph

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i
ng pháp lu n chung nh t

+ Tri th c tri t h c là h th ng tri th c chung nh t v th gi i và vai trò con ng
gi i, nghiên c u các qui lu t chung nh t chi ph i c t nhiên, xã h i và t duy.

i trong th

+ M i lu n đi m tri t h c đ ng th i là m t nguyên t c trong vi c xác đ nh ph
lý lu n v ph ng pháp.

ng pháp, là

Vi c nghiên c u tri t h c giúp ta có đ c ph ng pháp lu n chung nh t, tr nên n ng đ ng
sáng t o trong ho t đ ng phù h p v i xu th phát tri n chung.
1.4.2. Vai trò c a tri t h c Mác - Lê nin
Tri t h c Mác - Lênnin k th a và phát tri n nh ng thành t u quan tr ng nh t c a t duy
tri t h c nhân lo i. Nó đ c C.Mác và Ph. ngghen sáng t o ra và V.I.Lênin phát tri n m t cách
xu t s c. ó là ch ngh a duy v t biên ch ng trong vi c xem xét gi i t nhiên c ng nh xem xét
đ i s ng xã h i và t duy con ng i.
* V i t cách là m t h th ng nh n th c khoa h c có s th ng nh t h u c gi a lý lu n và
ph ng pháp: tri t h c Mác-Lênin nh Lê nin nh n xét: “Là m t ch ngh a duy v t tri t h c hoàn
b ” và “là m t công c nh n th c v đ i”, tri t h c Mác-Lênin là c s tri t h c c a m t th gi i
quan khoa h c, là nhân t đ nh h ng cho ho t đ ng nh n th c và ho t đ ng th c ti n, là nguyên
t c xu t phát c a ph ng pháp lu n.
+ Trong tri t h c Mác - Lênin, lý lu n và ph ng pháp th ng nh t h u c v i nhau. Ch
ngh a duy v t là ch ngh a duy v t bi n ch ng và phép bi n ch ng là phép bi n ch ng duy v t. S
th ng nh t gi a ch ngh a duy v t và phép bi n ch ng làm cho ch ngh a duy v t tr nên tri t đ , và
phép bi n ch ng tr thành lý lu n khoa h c; nh đó tri t h c mácxít có kh n ng nh n th c đúng
đ n c gi i t nhiên c ng nh đ i s ng xã h i và t duy con ng i.
+ N m v ng tri t h c tri t h c Mác-Lênin không ch là ti p nh n m t th gi i quan đúng
đ n mà còn là xác đ nh m t ph ng pháp lu n khoa h c. Nguyên t c khách quan trong s xem xét
đòi h i ph i bi t phân tích c th theo tinh th n bi n ch ng, đ ng th i nó ng n ng a thái đ ch
quan tu ti n trong vi c v n d ng lý lu n vào ho t đ ng th c ti n.
* Trong quan h v i các khoa h c c th , m i quan h gi a tri t h c Mác- Lênin và các
khoa h c c th là m i quan h bi n ch ng, c th là: các khoa h c c th là đi u ki n tiên quy t
cho s phát tri n c a tri t h c.
n l t mình, tri t h c Mác- Lênin cung c p nh ng công c
ph ng pháp lu n ph bi n, đ nh h ng s phát tri n c a các khoa h c c th . M i quan h này
càng đ c bi t quan tr ng trong k nguyên cách m ng khoa h c k thu t và công ngh .
Chính vì v y, đ đ y m nh phát tri n khoa h c c th c ng nh b n thân tri t h c, s h p
tác ch t ch gi a nh ng ng i nghiên c u lý lu n tri t h c và các nhà khoa h c khác là h t s c
c n thi t. i u đó đã đ c ch ng minh b i l ch s phát tri n c a khoa h c và b n thân tri t h c.

Ngày nay trong k nguyên cách m ng khoa h c công ngh , s g n bó càng tr nên đ c bi t
quan tr ng. Trong k nguyên này, cu c đ u tranh ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm không
b th tiêu mà v n ti p t c di n ra v i nh ng n i dung và hình th c bi u hi n m i. Trong tình hình
đó, lý lu n tri t h c s tr nên khô c ng và l c h u, n u không đ c phát tri n d a trên s khái
quát kh i tri th c h t s c l n lao c a khoa h c chuyên ngành. Ng c l i, n u không đ ng v ng
11


Ch

ng 1: Tri t h c và vai trò c a nó trong đ i s ng xã h i

trên l p tr ng duy v t khoa h c và thi u t duy bi n ch ng thì đ ng tr c nh ng phát hi n m i
m ng i ta có th m t ph ng h ng và đi đ n k t lu n sai l m v tri t h c.
Tuy nhiên, tri t h c Mác không ph i là đ n thu c v n n ng ch a s n m i cách gi i quy t các
v n đ đ t ra trong ho t đ ng nh n th c c ng nh ho t đ ng th c ti n.
có th tìm l i gi i đáp
đúng đ n cho nh ng v n đ đó, bên c nh tri th c tri t h c c n có hàng lo t nh ng tri th c khoa h c
c th cùng v i nh ng tri th c kinh nghi m do cu c s ng t o nên m t cách tr c ti p m i con
ng i. Thi u tri th c đó, vi c v n d ng nh ng nguyên lý tri t h c không nh ng khó mang l i hi u
qu , mà trong nhi u tr ng h p có th còn d n đ n nh ng sai l m mang tính giáo đi u.
Do v y, trong ho t đ ng nh n th c và ho t đ ng th c ti n, chúng ta c n tránh c hai thái
c c sai l m:
+ Xem th ng tri t h c s sa vào tình tr ng mò m m, d b ng lòng v i nh ng bi n pháp c
th nh t th i, đi đ n ch m t ph ng h ng, thi u nhìn xa trông r ng, thi u ch đ ng và sáng t o
trong công tác;
+ Tuy t đ i hóa vai trò c a tri t h c s sa vào ch ngh a giáo đi u, áp d ng m t cách máy
móc nh ng nguyên lý, nh ng quy lu t vào t ng tr ng h p riêng mà không tính đ n tình hình c
th trong t ng tr ng h p riêng và k t qu là d b v p váp, th t b i.
B i d ng th gi i quan duy v t và rèn luy n t duy bi n ch ng đ phòng và ch ng ch

ngh a ch quan, tránh ph ng pháp t duy siêu hình, đó v a là k t qu v a là m c đích tr c ti p
c a vi c nghiên c u lý lu n tri t h c nói chung, tri t h c Mác - Lênin nói riêng.
K T LU N
Nghiên c u khái ni m và ngu n g c c a tri t h c cho chúng ta hi u đ c Tri t h c là h
th ng tri th c lý lu n chung nh t c a con ng i v th gi i; v v trí vai trò c a con ng i trong
th gi i đó. Tri t h c đóng vai trò h t nhân lý lu n c a th gi i quan, gi vai trò đ nh h ng cho
quá trình c ng c và phát tri n th gi i quan c a m i cá nhân, m i c ng đ ng ng i trong l ch s .
Nghiên c u v n đ c b n c a tri t h c cho chúng ta hi u đ c s hình thành các tr ng
phái tri t h c duy v t và duy tâm trong l ch s , c ng nh hai ph ng pháp nghiên c u đ i l p
nhau trong l ch s là ph ng pháp siêu hình và ph ng pháp bi n ch ng, giúp chúng ta xây d ng
đ c ph ng pháp bi n ch ng trong nh n th c và c i t o th gi i.
V i ch c n ng th gi i quan và ph ng pháp lu n, tri t h c tr thành công c đ c l c
trong ho t đ ng ch ng thiên nhiên và s nghi p gi i phóng con ng i c a nh ng l c l ng xã
h i ti n b .

12


Ch

Ch
2.1.

ng 2: KHÁI L

TRI T H C PH

2.1.1. Tri t h c n
2.1.1.1.

C L CH S

NG ÔNG C

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

TRI T H C TR

TRUNG

c Mác

C MÁC

I

c trung đ i.

i u ki n kinh t -xã h i và đ c đi m v t t

ng tri t h c n đ c , trung đ i.

a. i u ki n kinh t -xã h i:
* i u ki n t nhiên:
n
c trung đ i là m t l c đ a l n phía nam châu Á, có nh ng y u t đ a lý r t trái
ng c nhau: v a có núi cao l i v a có bi n r ng; v a có sông n ch y v phía Tây, l i v a có
sông H ng ch y v phía ông; v a có đ ng b ng phì nhiêu, l i có sa m c khô c n; v a có tuy t

r i giá l nh, l i có n ng cháy nóng b c...
* i u ki n kinh t -xã h i:
+ c đi m n i b t v đi u ki n kinh t -xã h i c a xã h i n
c , trung đ i là s t n t i
t r t s m và kéo dài c a k t c u kinh t -xã h i theo mô hình “công xã nông thôn”.
+ Trong xã h i n
c , trung đ i đã phân hóa và t n t i dai d ng b n đ ng c p l n: t ng l
(Bràhman), quý t c (Ksatriya), bình dân t do (Vai’sya) và ti n nô (K’sudla). Ngoài s phân bi t
đ ng c p, xã h i n
c đ i còn có s phân bi t v ch ng t c, dòng dõi, ngh nghi p, tôn giáo.
* V v n hóa: ng i n
c đ i đã tích l y đ c nh ng ki n th c phong phú v thiên
v n, sáng t o ra l ch pháp, gi i thích hi n t ng nh t th c, nguy t th c, đã bi t qu đ t xoay tròn
và t xoay xung quanh tr c c a nó. đây, toán h c c ng xu t hi n r t s m. T th i đó h đã phát
minh ra s th p phân, bi t đ i s , bi t l ng giác, bi t phép khai c n, gi i ph ng trình b c 2, 3.
V y h c, đây đã xu t hi n nh ng danh y n i ti ng, ch a b nh b ng cây thu c, b ng thu t châm
c u, ch ng đ u, ngo i khoa, ..v.v..
ng

Nét n i b t c a v n hóa n
c , trung đ i là th
ng, tôn giáo, tâm linh và có y u t th n bí.
Tri t h c n

c đ iđ

ng mang d u n sâu đ m v m t tín

c chia ra làm hai phái: chính th ng và không chính th ng.

Phái chính th ng (àstika) là phái th a nh n kinh Vêda g m có: Sàmkhya, Mimànsa,
Vedànta, Yoga, N aya và Vai’sesika.
Phái không chính th ng hay tà giáo (nàstika) là phái không th a nh n kinh Vêda g m có:
Jaina, Lokàyata và Buddha (ph t giáo).
b.

c đi m c a tri t h c n đ c đ i

Th nh t: N n tri t h c ch u nh h ng l n c a nh ng tôn giáo, tri t h c có s đan xen
v i tôn giáo, các quan ni m tri t h c, k c các quan ni m duy v t đ u b n sau các nghi l huy n
13


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

bí c a kinh Vêda, các quan ni m hi n th c pha tr n các quan ni m huy n tho i, cái tr n t c tr c
quan xen l n cái o t ng xa xôi, cái bi k ch c a cu c đ i xen l n cái th n tiên, cõi ni t bàn...
Tôn giáo n
đ u t p trung lý gi i và th c hành nh ng v n đ nhân sinh quan d i góc
đ tâm linh tôn giáo nh m đ t t i s “ gi i thoát”, t c là đ t t i s đ ng nh t tinh th n cá nhân v i
tinh th n v tr (Át man v i Brahman).
Th hai: Tri t h c n

c trung đ i th

ng tôn tr ng quá kh và có khuynh h

ng ph c c :

+ a s các h th ng tri t h c đ u d a vào tri th c đã có trong kinh Vê da, l y các t t
trong kinh Vê da làm đi m xu t phát.
+ Các lu n thuy t tri t h c v sau th ng d a vào các lu n thuy t tri t h c có tr
tuyên b s l thu c vào h th ng tri t h c có tr c.

ng
c và

+ Các nhà tri t h c sau ch là b o v , lý gi i, hoàn thi n thêm các quan ni m ban đ u
Th ba: Khi bàn đ n v n đ b n th lu n, m t s tr ng phái tri t h c xoay quanh v n đ
“tính không” đem đ i l p “không” v i “có”, quy cái “có” v cái “không” th hi n m t trình đ t
duy tr u t ng cao.
2.1.1.2. Các t t
a. Các tr
M t là: Tr

ng tri t h c c b n c a các tr

ng phái tri t h c

ng phái tri t h c chính th ng
ng phái Sàmkhya:

* Theo ngôn ng
n đ c đ i Samkhya là ng i đ m, ng i tính toán. Phái này đ t cho

mình m c đích nh n th c đúng hi n th c b ng cách tính đ m các khách th và là ph ng ti n c
b n đ nh n th c.
* Nh ng t t ng c a phái Sàmkhya s k đã b c l nh ng t t ng có tính duy v t và ít
nhi u bi n ch ng v b n nguyên hi n h u. ây là tr ng phái tri t h c đi sâu vào c p nhân-qu ,
t đó h đ a ra nh ng lu n đi m nhân qu là quá trình liên t c. Theo h , k t qu đã ti m n trong
nguyên nhân; b i v y, n u v n v t c a th gi i này là v t ch t thì y u t t o nên v n v t c a th
gi i v i tính cách là nguyên nhân c ng ph i là v t ch t; đó là “v t ch t đ u tiên” (Prakriti) - m t
d ng v t ch t không th dùng c m giác mà có th bi t đ c.
* B t k v t th nào trong th gi i c ng đ u là k t qu c a s th ng nh t, h p nh t, chuy n
hoá, tác đ ng liên h c a ba y u t :
+ Sattva: nh , trong sáng, thu n khi t, t

i vui.

+ Rajas: kích thích, đ ng, linh ho t.
+ Tama: tính , th đ ng, n ng.
Khi s cân b ng c a ba y u t này b phá v thì nó bi n hoá không ng ng, phát tri n trong
không gian và th i gian, chuy n hoá t d ng này sang d ng khác, do đó, nó chính là nguyên nhân
t o ra s đa d ng c a gi i t nhiên
* Nh ng nhà t t ng c a phái Sàmkhya h u k l i có khuynh h ng nh nguyên khi th a
nh n s t n t i song song c a hai y u t đ u tiên là v t ch t (Prakriti) và tinh th n (Purusa). Y u
t Purusa - y u t tinh th n mang tính ph quát v nh h ng và b t bi n, nó truy n sinh khí, n ng
l ng bi n hóa vào y u t v t ch t.
14


Ch
Hai là: Tr

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

ng phái Mimànsà

* Xu t phát đi m c a nó ch y u d a vào b kinh Vêda và Upanishad.
* M c đích c b n là chú gi i, di n t nh ng ph ng pháp cúng bái, l nghi, t l và th c
hi n các quy t c xã h i theo b n ph n c a m i ng i m t cách c th , ch t ch .
* Các nhà tri t h c Mimànsà s k không th a nh n s t n t i c a th n. H cho r ng, không
tìm đ c b ng ch ng nào v s t n t i c a th n. C m giác không th nh n ra th n mà các ngu n
khác c a tri th c thì suy cho cùng c ng d a trên c m giác.
H ch ng l i quan đi m tri t h c duy tâm vì n u tin r ng th gi i hi n th c là không t n t i, ch
do ý th c sinh ra thì nghi l mà Mimànsà coi tr ng và hi u qu c a nó tr nên vô ngh a.
* Nh ng nhà tri t h c Mimànsà h u k th a nh n s t n t i c a th n.
Ba là: Tr

ng phái Vedànta

Vêdànta chính là:
+ S hoàn thi n kinh Vêda.
+ Là h c thuy t tri t h c Tôn giáo, ra đ i trên c s t t

ng c a Upanishad.

+ Trên c s chú gi i kinh Vêda và Upanishad, tr ng phái Vêdànta đ a ra nh ng k t lu n
tri t lý siêu hình bi n gi i duy tâm v nguyên nhân hình thành v tr và v n v t.
H coi Brahman là linh h n v tr , v nh h ng; còn Atman là linh h n cá th , m t b ph n
c a linh h n t i cao, t c Th ng đ Brahman.

B n là: Tr

ng phái Yoga

Là tr ng phái có tính c c đoan c a ch ngh a duy tâm, bi u hi n khuynh h
thoái v t t ng c a xã h i n
trong th i k c đi n.

ng suy

Yoga có ngh a là “ s liên k t” hay “ h p nh t tâm th v m t kh i”. N i dung c b n là
đ c p t i nh ng ph ng pháp tu luy n mà ng i tu hành ph i th c hi n, nh m gi i thoát linh h n
kh i s tác đ ng c a các giác quan và s giàng bu c c a th xác, c a th gi i v t ch t đ tr nên
trong s ch, đ đ t d c s hi u bi t siêu phàm, t i cao và v nh h ng.
Tr ng phái Yoga, Vedànta và Mimànsà đ u có xu h ng gi i quy t v n đ nhân sinh quan
theo ch đích đ t t i s “gi i thoát” t i h u: hòa đ ng cái Tôi (Ti u ngã) v i cái v tr ( i ngã).
N m là: Tr

ng phái Nyàya - Vai’sesika

ây là hai phái khác nhau nh ng có nh ng quan đi m tri t h c t
đo n h u k c a m i phái.

ng đ ng, nh t là vào giai

Nh ng t t ng tri t h c c n b n c a hai phái này là h c thuy t nguyên t , lý lu n nh n
th c và lôgic h c.
* Thuy t nguyên t :
- B n nguyên c a th gi i: đó là b n y u t v t ch t: đ t - n c - l a - gió (hay không khí).
Nh ng y u t này l i đ c quy vào b n nguyên duy nh t chính là các Anu- hay còn g i là nguyên

t . ó là nh ng h t nh v t ch t không đ ng nh t, b t bi n, v nh h ng, đ c phân bi t ch t
l ng, kh i l ng và hình d ng, t n t i trong m t môi tr ng đ c bi t, trong không gian và th i
gian, s k t h p c a các nguyên t khác nhau s t o ra s đa d ng c a gi i t nhiên.
15


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

- Phái này còn cho r ng có s t n t i c a nh ng linh h n nh ng tr ng thái ph thu c ho c
ngoài nh ng nguyên t v t ch t, đ c g i là Ya; mà đ c tính c a nó đ c th hi n ra nh
c
v ng, ý chí, vui, bu n, gi n h n, v.v…
ph i h p, đi u ph i s tác đ ng c a các linh h n gi i thoát ra kh i các nguyên t . N ng
l c này, phái Nyàya cho là th n Isvara, còn phái Vai’sesika thì g i là n ng l c vô hình, không th
dùng t duy, ngôn ng đ bi n gi i.
* V nh n th c lu n và lôgíc h c
- Th a nh n s t n t i khách quan c a đ i t ng nh n th c; đ cao vai trò c a kinh nghi m
trong nh n th c..v.v. Th c đo duy nh t đ ki m tra tính chân lý c a các tri th c là th c ti n.
- Lôgíc: Hình th c bi n lu n đ
m nh đ :

c phái này đ a ra có th g i là “ng đo n lu n”, g m n m

Ví d :

1. Lu n đ :

i có l a cháy;

2. Nguyên nhân: Vì đ i b c khói;
3. Thí d : B t c cái gì b c khói đ u có l a cháy; thí d : b p lò;
4. Suy đoán: đ i b c khói thì không th không có l a cháy;
5. K t lu n: Do đó, đ i có l a cháy.
Các phái Nyàya và Vai’sesika ban đ u có t t ng vô th n đ u tranh ch ng ch ngh a duy
tâm tri t h c. Song giai đo n cu i, h l i có th n và cho r ng th n đã dùng nguyên t đ xây
d ng nên th gi i.
b. Các tr
M t là: Tr

ng phái không chính th ng
ng phái Jaina

Jaina là m t tôn giáo xu t hi n g n đ ng th i v i ph t giáo. Ng
tên là Mahavira, còn có hi u là Jaina (ngh a là chi n th ng).

i sáng l p tr

ng phái này

Tr ng phái này t đ t cho mình nhi m v là tìm ra con đ ng và ph ng ti n đ a l i s gi i
thoát cho con ng i, nh ng l i ph nh n s t n t i c a Brahman (tinh th n v tr ).
* V b n th lu n: H c thuy t tri t h c này đ cao thuy t t

ng đ i, theo thuy t này:

+ T n t i đ u tiên là b t bi n, vô th y, vô chung, s bi n chuy n c a v n v t là không cùng.
+ Th gi i v n v t v a b t bi n v a bi n chuy n. Cái b t bi n, v nh h ng là v t ch t; cái
không b t bi n, không v nh h ng là các d ng c a v t ch t, gi ng nh đ t sét không thay đ i,
nh ng nh ng cái bình n n b ng đ t sét thì luôn thay đ i.
* V nh n th c lu n: Jaina cho r ng nh n th c là s ph n ánh th gi i, ph n ánh tính bi n
chuy n liên t c c a th gi iTôma.
nh n th c th gi i ph i xây d ng và s d ng h th ng các khái ni m nh là các công c
đ ng th i c ng là k t qu c a s nh n th c. M t s khái ni m ch y u nh sau:
16


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

- T n t i - không t n t i.
- V a t n t i v a không t n t i.
* Jaina tin vào thuy t “luân h i” và “nghi p”.
gi i thoát luân h i, con ng
luy n theo lu t Ahimsa ( không sát sinh, không b o l c, s ng kh h nh...)
Hai là: Tr

i c n ph i tu

ng phái Lokàyata

Lokàyata là tr

ng phái duy v t t

ng đ i tri t đ và vô th n.

* V b n th lu n: phái này cho r ng: m i s v t, hi n t ng c a th gi i đ u t o ra b i b n
y u t v t ch t (đ t - n c - l a - không khí). Nh ng y u t này có kh n ng t t n t i, t v n
đ ng trong không gian và c u thành v n v t, k c con ng i.
+ Tính đa d ng c a v n v t chính là do s k t h p v i nh ng ph
khác nhau c a nh ng y u t b n nguyên đ y.
+ Không có linh h n b t t . b n thân linh h n hay ý th c
nguyên t v t ch t theo cách th c đ c bi t, v t ch t sinh ra ý th c c
nh ng r u l i có tính ch t mà g o không có là làm ng i ta say. T
thuy t “luân h i” và “nghi p”, ch gi u “s gi i thoát”. H cho con
thân th có ý th c, khi con ng i ch t thì linh h n c ng m t.

ng th c, t l , tr t t

c ng do s liên k t c a các
ng nh g o n u thành r u,
đó, phái Lokàyata ph nh n
ng i không ph i gì khác là

* V lý lu n nh n th c, phái này có khuynh h ng duy v t theo l p tr ng kinh nghi m
lu n. H cho r ng c m giác là ngu n g c duy nh t, xác th c c a nh n th c. Các k t lu n, các suy
lý ch có giá tr trong m i liên h v i th gi i m t cách kinh nghi m. H ph nh n tính chân xác
c a nh ng tri th c lý tính.
Ba là: Tri t h c Ph t giáo (Buddha)
Tri t h c Ph t giáo là m t tr ng phái tri t h c - tôn giáo đi n hình thu c phái không chính

th ng và có nh h ng r ng rãi, lâu dài trên ph m vi th gi i.
Ph t giáo đ c hình thành vào th k VI tr.CN. Ng i sáng l p là Siddharta (T t t a).
Sau này ông đ c tôn x ng v i nhi u danh hi u khác nhau, nh ng ph bi n nh t là Sakyamuni
(Thích Ca Mâu Ni) còn có hi u là Buddha (ph t).
T t ng tri t h c c a Ph t giáo nguyên th y ch a đ ng nh ng y u t duy v t và bi n
ch ng ch t phát, th hi n rõ nét nh t quan ni m v tính t thân sinh thành, bi n đ i c a v n v t,
tuân theo tính t t đ nh và ph bi n c a lu t nhân – qu . Nh ng t t ng này đ c th hi n trong
b “ tam t ng”- b kinh đi n c a đ o ph t. ó là:
1. T ng kinh: ghi l i ph t d y.
2. T ng lu t: G m các gi i lu t c a đ o ph t.
3. T ng lu n: g m các bài kinh, các tác ph m lu n gi i bình chú v gi i pháp c a các cao
t ng h c gi v sau.
* V gi i t nhiên
+ Ph t giáo cho r ng th gi i có b n nguyên đ u tiên là v t ch t. Th gi i v n đ ng m t
cách “vô th ng”, “s c s c”, “không không". Sinh, tr , d , di t. Do đó, ph t giáo có th gi i quan
17


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

+ Ph t giáo cho r ng v tr là vô thu vô chung, n u đi tìm nguyên nhân th nh t c a c tr
thì u ng công vô ích, vì khi v t v đi tìm nguyên nhân th nh t, chúng ta s phát hi n ra r ng
tr c nguyên nhân th nh t l i có m t nguyên nhân n a, r i c th xoay v n mãi không thôi, s
mãi mãi không tìm ra nguyên nhân th nh t c đ nh, b t bi n.

Ph t giáo cho r ng v n v t v tr là do “ nhân duyên h i t ” l i mà thành, không có v t nào
l i t n t i mãi mãi mà không bi n đ i, nhân duyên h p thì sinh, nhân duyên r i là di t.
+ Ph m trù “vô ngã” bao hàm t t ng cho r ng, v n v t trong v tr ch là s “gi h p” do
h i đ nhân duyên nên thành ra có (t n t i). Ngay b n thân s t n t i c a th c th con ng i ch ng
qua c ng là do “ng u n” (n m y u t ) h i h p l i ng u n đó là: s c (v t ch t), th (c m giác)
t ng ( n t ng), hành (suy lý) và th c (ý th c). Nh v y, thì không có cái g i là “tôi” (vô ngã).
+ Ph m trù “vô th ng” ngh a là v n v t bi n đ i vô cùng theo chu trình b t t n: sinh - tr d - di t. V y thì “có có” - “không không” luân h i b t t n; “thoáng có”, “thoáng không”, cái còn
mà ch ng còn, cái m t mà ch ng m t.
* V nhân sinh quan
Ph t giáo đ c bi t chú tr ng tri t lý v nhân sinh, Ph t giáo đ t v n đ tìm ki m m c tiêu
nhân sinh s “gi i thoát” (Moksa) kh i vòng “luân h i”, “nghi p báo” đ đ t t i tr ng thái t n
t i Ni t bàn (Nirvana).
N i dung tri t h c nhân sinh c a ph t giáo t p trung
giáo coi là b n chân lý v đ i.

b n lu n đ (“t di u đ ”), đ

c Ph t

Lu n đ th nh t: Kh đ , là lu n đi m khái quát v th c tr ng c a đ i ng i, theo tri t lý
nhân sinh c a Ph t giáo thì cu c s ng nhân có 8 n i kh tr m luân b t t n mà t b t c ai c ng
ph i gánh ch u:
Sinh; Lão; B nh;T (ch t); Th bi t ly (yêu th ng nh ng ph i chia lìa ); Oán t ng h i (oán
ghét nhau mà ph i s ng v i nhau); S c u b t đ c (cái mong mu n mà không đ t đ c); Ng th
u n( 5 y u t vô th ng nung n u làm nên s đau kh )
Lu n đ th hai: t p đ hay nhân đ : là lu n đ lý gi i v nh ng nguyên nhân gây đau
kh . ó là 12 nguyên nhân (th p nh nhân duyên):
1. Vô minh: là không sáng su t, ngu t i.
2. Hành: là ý mu n thúc đ y hành đ ng, t o ra nghi p lành-d .
3. Th c: là nh n th c, ý th c phân bi t cái tâm trong sáng, cân b ng v i cái tâm ô nhi m,

m t cân b ng.
4. Danh s c: là s th ng nh t, k t h p cái v t ch t (s c) và cái tinh th n (danh) đ sinh ra 6
c quan c m giác.
5. L c nh p: quá trình thâm nh p c a th gi i xung quanh vào các giác quan.
6. Xúc: là s ti p xúc, ph i h p gi a các l c c n v i l c tr n (giác quan v i th gi i bên ngoài).
18


Ch
7. Th : là s c m th (vui, bu n, s

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

ng, kh ).

8. Ái: l à s yêu thích mà n y sinh ham mu n d c v ng, t đây t o đ ng c thúc đ y thân,
kh u, ý đ t o nghi p m i.
9. Th : gi l y, chi m đo t cái mà mình yêu thích.
10. H u: là s t n t i đ h

ng cái mà mình chi m đo t đ

c.

11. Sinh: đã có nghi p (h u) t c là nghi p nhân thì t có nghi p qu .
12. Lão, T : đã có sinh t có già và ch t.

ó là 12 nguyên nhân và k t qu n i ti p nhau t o ra cái vòng lu n qu n c a n i kh đau
nhân lo i. Trong 12 nhân duyên y thì “Vô minh” (avidya) là ngu t i, không sáng su t là nguyên
nhân đ u tiên.
Lu n đ th ba: Di t đ , cho r ng có th tiêu di t đ c n i kh , đ t t i tr ng thái Ni t bàn.
Khái ni m ni t bàn c a tri t h c ph t giáo đ c hi u theo ngh a đó là tr ng thái con ng i đã
thoát kh i kh đau.
Lu n đ th t : o đ , ch ra con đ ng di t kh đ t t i gi i thoát.
đ o”, hoàn thi n đ o đ c cá nhân g m 8 nguyên t c (bát chính đ o):

ó là con đ

ng “tu

1.Chính ki n (hi u bi t đúng s th t nhân sinh, là tr c ki n c a chính b n thân mình).
2. Chính t duy (suy ngh đúng đ n, mu n v y ph i g t b “ vô minh”).
3. Chính ng (gi l i nói chân chính, ngay th ng ).
4. Chính nghi p (gi đúng trung nghi p, không sát sinh, không tr m c p, không tà dâm).
5. Chính m nh (gi ng n d c v ng, tuân theo các đi u r n).
6. Chính tinh ti n (rèn luy n không m t m i).
7. Chính ni m (có ni m tin v ng ch c vào s gi i thoát).
8. Chính đ nh (t p trung t t
trình đ cao).

ng cao đ , làm c s cho chính ki n, chính t duy

(Tám nguyên t c này có th thâu tóm vào ba đi u h c t p, rèn luy n là: Gi i Tu (t c là: Gi gi i lu t, th c hành thi n đ nh và khai thông trí tu Bát nhã).

nh -

Tóm l i: Ph t giáo là m t trào l u tri t h c l n

n
c đ i, giai đo n đ u, h c thuy t
tri t h c y ch a đ ng nh ng y u t duy v t và t t ng bi n ch ng, nó nói lên đ c ti ng nói
ph n kháng ch đ đ ng c p kh c nghi t, phê phán s b t công, đòi t do, bình đ ng xã h i. ng
th i nó c ng nêu lên khát v ng gi i thoát con ng i kh i nh ng bi k ch c a cu c đ i, khuyên con
ng i s ng l ng thi n, t bi, bác ái. Chính vì th , ngay t đ u h c thuy t y đã đi sâu vào lòng
ng i, truy n bá m t cách nhanh chóng và r ng rãi không ch
n
mà nhi u n c khác.
Tuy nhiên, đi m h n ch l n c a tri t h c ph t giáo là lý gi i con đ ng gi i thoát con ng i kh i
n i kh đau c a cu c đ i có tính ch t duy tâm và o t ng.
T NG K T.
Tri t h c n
c trung đ i là m t trong hai n n t t ng l n c a ph
vai trò r t l n trong quá trình phát tri n t t ng v n hoá vùng châu Á.

ng

ông, có m t
19


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

M t là: So v i các n n tri t h c khác, tri t h c n
c trung đ i là m t trong nh ng trào
l u tri t h c ra đ i và phát tri n r t s m, là m t trong nh ng c i ngu n, cái nôi c a tri t h c th
gi i nói riêng và c a n n v n minh nhân lo i nói chung.
Hai là: V i b dày th i gian hàng ngàn n m y, n n tri t h c n đ c trung đ i đã làm nên
m t vóc dáng đ s , ch a đ ng nh ng t t ng quý báu c a nhân lo i. Tính đ s c a nó không ch
quy mô, s l ng c a các tác ph m đ l i, s đa d ng c a các tr ng phái mà còn s phong
phú trong cách th hi n và đ c bi t là s sâu r ng v n i dung ph n ánh.
S phong phú v n i dung: các tr ng phái đ u đ c p t i nhi u v n đ l n c a tri t h c
nh : v tr quan, nhân sinh quan và phép bi n ch ng mà tiêu bi u là nh ng quan đi m v b n th
lu n, v tính vô cùng vô t n c a th gi i, v bi n ch ng c a quá trình bi n đ i v tr và nhân sinh,
và đ c bi t là con ng i v i đ i s ng tâm linh và con đ ng gi i thoát.
S đa d ng v hình th c: v n xuôi, v n v n, th ca, b ng các tác ph m vi t ra b ng ch , và
còn b ng c hình th c truy n mi ng.
Ba là: Tri t h c n
c trung đ i đ c bi t chú ý t i v n đ con ng i: h u h t các tr ng
phái tri t h c th ng t p trung gi i quy t v n đ “ nhân sinh” và con đ ng “ gi i thoát”, nh ng
nguyên nhân c a s đau kh không ph i trong đ i s ng kinh t -xã h i mà trong ý th c, trong s
“ vô minh”, s “ ham mu n” c a con ng i, vì v y con đ ng gi i thoát đ u mang s c thái duy
tâm, y m th .
B n là: Các quan đi m duy v t và duy tâm, bi n ch ng và siêu hình không đ c th hi n
m t cách r ch ròi, tách b ch nhau mà chúng th ng đan xen nhau, xen k l n nhau trong quá trình
v n đ ng và phát tri n. Chính s đan xen đó m t m t t o ra “ v đ p” thâm tr m, uy n chuy n c a
tri t h c n
c trung đ i, m t khác, t o ra l c c n không nh đ i v i s phát tri n c a n n tri t
h c y.
Tóm l i: Tri t h c n
c trung đ i là m t n n tri t h c l n c a ph ng ông. Nó đ l i
nhi u t t ng quý báu cho nhân lo i, khi n cho nhi u th h các nhà tri t h c c a các dân t c đã,
đang và s h ng t i. Tuy nhiên, n n tri t h c n

c , trung đ i v n còn nh h ng sâu s c
nhi u quan ni m th n bí và tôn giáo. ây là nh ng v n đ mà khoa h c hi n đ i còn ti p t c
nghiên c u đ kh ng đ nh hay bác b .
2.1.2. Tri t h c Trung Hoa c đ i
2.1.2.1.

i u ki n kinh t -xã h i và đ c đi m c a tri t h c Trung hoa c đ i.

a. i u ki n kinh t -xã h i :
Trung Hoa th i c là m t qu c gia r ng l n, có l ch s
tr.CN kéo dài t i t n cu i th k III tr.CN, v i s ki n T n
b ng uy quy n b o l c m đ u th i k Trung Hoa phong ki
s Trung Hoa đ c phân chia làm hai th i k l n: Th i k t
k t th k VIII tr.CN đ n cu i th k III tr.CN.

lâu đ i t cu i thiên niên k th III
Th y Hoàng th ng nh t Trung Hoa
n. Trong kho ng 2000 n m đó, l ch
th k IX tr.CN tr v tr c; và th i

Trong th i k th nh t: G m các tri u đ i nhà H , nhà Th

ng và Tây Chu:

B t đ u t kho ng th k XXI tr.CN, k t thúc vào kho ng th k th XI tr.CN v i s ki n
nhà Chu đ a ch đ nô l Trung Hoa lên t i đ nh cao.
20


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

Trong th i k th nh t này, nh ng t t ng tri t h c ít nhi u đã xu t hi n, nh ng ch a đ t
t i m c là m t h th ng. Th gi i quan th n tho i, tôn giáo và ch ngh a duy tâm th n bí là th
gi i quan th ng tr trong đ i s ng tinh th n xã h i Trung Hoa lúc b y gi .
Th i k th hai (th ng g i là th i Xuân Thu-Chi n Qu c) là th i k chuy n bi n t ch
đ chi m h u nô l sang ch đ phong ki n v i nh ng đ c đi m c b n sau đây:
+ t đai tr
làm t h u.

c đây thu c v nhà Vua thì nay b m t t ng l p m i, t ng l p đ a ch chi m

+ M t s phân hóa sang hèn d a trên c s tài s n b t đ u xu t hi n.
+ Xã h i lúc này vào tình tr ng h t s c đ o l n: s tranh giành đ a v xã h i c a các th
l c cát c đã đ y xã h i Trung Hoa c đ i vào tình tr ng chi n tranh kh c li t liên miên. ây
chính là đi u ki n l ch s đòi h i ph i gi i th ch đ nô l th t c, hình thành xã h i phong ki n.
Trong tình hình đó, m t lo t h c thuy t chính tr - xã h i và tri t h c đã xu t hi n và h u h t
đ u có xu h ng gi i quy t nh ng v n đ th c ti n chính tr - đ o đ c c a xã h i. L ch s g i th i
k này là th i k “bách gia ch t ” (tr m nhà tr m th y), “bách gia minh tranh” ( tr m nhà đua
ti ng). i u đó tr thành nét đ c tr ng ch y u c a tri t h c Trung Hoa c đ i.
b.

c đi m c a tri t h c Trung hoa c , trung đ i:

* Th nh t: Tri t h c Trung hoa c , trung đ i là n n tri t h c nh n m nh tinh th n nhân

v n, còn tri t h c t nhiên có ph n m nh t.
* Th hai là các tri t gia Trung hoa đ
c n b n nh t c a m t đ i ng i, là v trí th
c , trung đ i là n n tri t h c chính tr đ o đ
phát tri n v nh n th c lu n và s l c h u v

u xem th c hành đ o đ c nh là ho t đ ng th c ti n
nh t c a sinh ho t xã h i, do đó, tri t h c Trung hoa
c, đây c ng là nguyên nhân tri t h c d n đ n s kém
khoa h c th c ch ng c a Trung hoa.

* Th ba là nh n m nh s hài hoà th ng nh t gi a t nhiên và xã h i. Khi kh o c u các
v n đ ng c a t nhiên, xã h i và nhân sinh, đa s các nhà tri t h c Ti nT n đ u nh n m nh s hài
hoà th ng nh t gi a các m t đ i l p, coi tr ng tính đ ng nh t c a các m i liên h t ng h c a các
khái ni m, coi vi c đi u hoà mâu thu n là m c tiêu cu i cùng đ gi i quy t v n đ .
* Th t là tri t h c d a trên t duy tr c giác, ph ng th c t duy tr c giác đ c bi t coi
tr ng tác d ng c a cái tâm, coi tâm là g c r c a nh n th c. Vì v y, các khái ni m và ph m trù ch
là tr c giác, thi u suy lu n lô gích, làm cho tri t h c Trung hoa c trung đ i thi u đi nh ng
ph ng pháp c n thi t đ xây d ng m t h th ng lý lu n khoa h c.
2.1.2.2. M t s h c thuy t tiêu bi u c a tri t h c Trung hoa c , trung đ i
a. Thuy t Âm- D
M t là:T t

ng, Ng hành

ng tri t h c v Âm - D

ng

Tri t h c Âm - D ng có thiên h ng suy t v nguyên lý v n hành đ u tiên và ph bi n

c a v n v t, đó là s t ng tác c a hai th l c đ i l p nhau: Âm và D ng.
+ “Âm” là m t ph m trù r t r ng, ph n ánh khái quát nh ng thu c tính ph bi n c a v n
v t nh : nhu, thu n, t i, m, phía d i, phía ph i, đàn bà v.v.
nh : c

+ “D ng” là ph m trù đ i l p v i “Âm”, ph n ánh khái quát nh ng tính ch t ph bi n
ng, c ng, sáng, khô, phía trên, phía trái, đàn ông .v.v..
21


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

+ Hai th l c Âm - D ng không t n t i bi t l p mà là th ng nh t v i nhau, ch
nhau theo ba nguyên lý c n b n sau:

cl n

- Âm - D ng th ng nh t trong Thái c c (Thái c c đ c coi nh nguyên lý c a s
th ng nh t c a hai m t đ i l p là âm và d ng). Nguyên lý này nói lên tính toàn v n, ch nh th ,
cân b ng c a cái đa và cái duy nh t. Chính nó bao hàm t t ng v s th ng nh t gi a cái b t bi n
và cái bi n đ i.
-Trong Âm có D ng và trong D ng có Âm. Do đó, trong đ ng có t nh, trong t nh có
đ ng, Âm - D ng có đ ng m i giao nhau, m i bi n mà sinh sinh- hoá hoá î nguyên nhân c n
b n c a s bi n đ i là giao c m c a Âm-D ng.

Hai nguyên lý này th ng đ c các h c gi phái Âm - D ng khái quát b ng vòng tròn khép
kín (t ng tr ng cho thái c c), trong đó đ c chia thành hai n a đ i l p (đen - tr ng) và trong n a
này đã bao hàm nhân t c a n a kia (trong ph n đen có nhân t c a ph n tr ng và ng c l i), bi u
t ng cho nguyên lý: trong Âm có D ng và trong D ng có Âm.
- S khái quát s đ hình Thái c c Âm - D ng còn bao hàm nguyên lý: D ng ti n đ n
đâu thì Âm lùi đ n đó và ng c l i, đ ng th i “D ng c c Âm sinh”, “Âm th nh thì D ng kh i”.
gi i thích l ch trình bi n hoá trong v tr , ng i Trung Hoa đã đ a ra cái Lôgic t t đ nh:
Thái c c sinh L ng nghi (Âm – D ng); L ng nghi sinh T t ng (Thái D ng - Thi u Âm Thi u D ng - Thái Âm) và t t ng sinh Bát quái (Càn - Kh m - C n - Ch n - T n - Ly - Khôn oài); Bát quái sinh v n v t (vô cùng vô t n).
T t ng tri t h c v Âm - D ng đ t t i m c là m t h th ng hoàn ch nh trong tác ph m
kinh d ch, Tinh hoa c a kinh d ch là d ch, t ng, t v i nguyên lý Âm-D ng, c th :
+ “ D ch”: là s bi n hoá, phát tri n c a v n v t ( bi n d ch ) v i quy lu t là: không rõ ràng
å rõ ràng å sâu s c å k ch li t å cao đi m å m t trái. Nguyên nhân c n b n t o nên s bi n
hoá c a s v t là s giao c m c a Âm-D ng trong thái c c.
+“T

ng”: ch s bi n d ch c a v n v t, bi u hi n qua các qu .

+ “ T ”: là bi u th t

ng v ph

ng di n lành hay d , đ ng hay t nh.

+ “ Nguyên lý Âm-D ng” nói lên kh n ng bi n đ i Âm - D ng đã bao hàm trong m i
m t đ i l p c a Thái c c, là nguyên nhân c n b n t o nên s bi n hoá trong v tr .
Hai là: nh ng t t

ng tri t h c v Ng hành

* T t ng tri t h c v ng hành có quan h v i vi c sùng bái c a con ng i v i 5 lo i v t

ch t c a t nhiên c n thi t, đó là: Kim – M c – Th y – H a – Th , n m lo i v t ch t y luôn v n
đ ng bi n đ i, và khi tác đ ng vào các giác quan c a con ng i cho ta nh ng bi n thái v tâm
sinh lý:
* N m y u t này không t n t i bi t l p tuy t đ i, mà trong m t h th ng nh h
kh c v i nhau theo hai nguyên t c sau:

ng sinh –

+T ng sinh (sinh hóa cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Th y; Th y sinh M c; M c sinh
Ho ; H a sinh Th ;.v.v.
+ T ng kh c (ch
c l n nhau); Th kh c Th y; Th y kh c H a; H a kh c Kim; Kim
kh c M c; và M c kh c Th ;.v.v..
22


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

Chú ý:
+ Gianh gi i t
+T

ng sinh, t

ng sinh, t

ng kh c là t

ng đ i.

ng kh c là quy lu t chung c a s v n đ ng và bi n hoá.

+ Là hai đi u ki n không th thi u đ duy trì th ng b ng t
b. Nho gia (th

ng đ i trong h t th y m i v t.

ng g i là Nho giáo)

Nho gia xu t hi n vào kho ng th k VI tr.CN d i th i Xuân Thu, ng i sáng l p là Kh ng
T (551 tr.CN - 479 tr.CN). Sau khi Kh ng T ch t, nho gia chia làm tám phái, nh ng quan tr ng
nh t là phái M nh T và Tuân T v i hai xu h ng khác nhau: duy tâm và duy v t, trong đó dòng
nho gia Kh ng - M nh có nh h ng r ng và lâu dài nh t trong l ch s Trung Hoa và m t s n c
lân c n.
Kinh đi n c a Nho giáo th ng đ c k t i là T Th (Lu n Ng ,
M nh T ) và Ng Kinh (Thi, Th , L D ch, Xuân Thu).
Quan đi m v xã h i, v chính tr - đ o đ c c a Nho gia đ
ch y u sau:

i h c, Trung Dung,

c th hi n

nh ng t t

ng

* V v tr và gi i t nhiên
+ Kh ng t tin vào v tr quan “d ch”, tin vào s v n hành bi n hoá không ng ng c a
s v t, cu c v n hành y có tr t t , có hoà đi u, mà nguyên nhân c a tr t t và hoà đi u y
con ng i không th c ng l i đ c, nên Kh ng T g i đó là “ thiên m nh” , ông cho “Tr i” có
ý chí làm chúa t c a v tr , chi ph i m i s bi n hóa cho h p l đi u hoà. Tin vào m nh tr i,
Kh ng T coi vi c hi u bi t m nh tr i là đi u ki n đ tr thành ng i hoàn thi n.
+ Kh ng T tin có qu th n, nh ng quan ni m qu th n c a ông có tính ch t l giáo nhi u
h n là tôn giáo. Kh ng T c ng cho r ng qu th n không có tác d ng chi ph i đ i s ng c a con
ng i, ông phê phán s mê tín qu th n.
* Quan ni m v chính tr - đ o đ c
Th nh t, Nho gia coi nh ng quan h chính tr - đ o đ c là nh ng n n t ng c a xã h i,
trong đó quan h quan tr ng nh t là quan h vua - tôi, cha - con và ch ng - v (g i là Tam
c ng). N u x p theo “tôn ty trên - d i” thì vua v trí cao nh t, còn n u x p theo chi u ngang
c a quan h thì vua - cha - ch ng x p hàng làm ch . i u này ph n ánh t t ng chính tr
quân quy n và ph quy n c a Nho gia.
Th hai, xu t hi n trong b i c nh l ch s quá đ sang xã h i phong ki n, m t xã h i đ y
nh ng bi n đ ng lo n l c và chi n tranh, nên lý t ng c a Nho gia là xây d ng m t “xã h i đ i
đ ng”. ó là m t xã h i có tr t t trên - d i, có vua sáng – tôi hi n, cha t - con th o, trong m
- ngoài êm; trên c s đ a v và thân ph n c a m i thành viên t vua chúa, quan l i đ n th dân.
ó chính là thuy t chính danh ( theo Kh ng t ch có m t l i đ ph c h ng tr t t xã h i là thu
x p th nào đ cho vua đ a v c a vua, th n đ a v c a th n, dân đ a v c a dân, nh v y thì
v t nào đ a v chính danh c a v t đó, trong xã h i ai c ng th c hi n đúng chính danh c a mình
thì xã h i n đ nh).
Th ba, Nho gia l y giáo d c làm ph ng ti n ch y u đ đ t t i xã h i lý t ng “đ i
đ ng”. N n giáo d c Nho gia ch y u h ng vào vi c rèn luy n đ o đ c con ng i, mà chu n
23

Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

m c g c là “Nhân”. Nh ng chu n m c khác nh : L , Ngh a, Trí, Tín, Trung, Hi u, v.v.. đ u là
nh ng bi u hi n c a Nhân.
Th t , Nho gia không có s th ng nh t quan đi m v v n đ b n ch t con ng

i.

Ví d :
+ M nh T : Theo ông “b n tính ng i v n là thi n”. Thi n là t ng h p nh ng đ c tính
c a con ng i t khi m i sinh: Nhân, Ngh a, L …Do đó, ông đ cao s giáo d c đ con ng i
tr v đ ng thi n v i nh ng chu n m c đ o đ c có s n.
+ Tuân T l i coi b n tính ng i v n là ác. M c dù b n tính con ng i là ác, nh ng có
th giáo hóa thành thi n (Nhân, Ngh a, L , Trí, Tín…).Do đó, Tuân T ch tr ng đ ng l i tr
n c là k t h p Nho gia v i Pháp gia.
So v i các h c thuy t khác, Nho gia là h c thuy t có n i dung phong phú và mang tính h
th ng h n c ; h n th n a đ tr thành h t t ng chính th ng, Nho gia đã đ c b sung và hoàn
thi n qua nhi u giai đo n l ch s trung đ i: Hán,
ng, T ng, Minh, Thanh, nh ng tiêu bi u h n
c là d i tri u đ i nhà Hán và nhà T ng, g n li n v i tên tu i c a các b c danh Nho nh
ng
Tr ng Th (th i Hán), Chu ôn Di, Tr ng T i, Trình H o, Trình Di, Chu Hy (th i T ng).
Quá trình b sung và hoàn thi n Nho gia th i trung đ i đ

c b n:

c ti n hành theo hai xu h

ng

M t là, h th ng hóa nh ng quan đi m và chu n m c hóa nh ng quan đi m tri t h c c a
Nho gia theo m c đích ng d ng vào đ i s ng xã h i, ph c v l i ích th ng tr c a giai c p phong
ki n, vì th
ng Tr ng Th đã làm nghèo nàn đi nhi u giá tr nhân b n và bi n ch ng c a Nho
gia c đ i. Tính duy tâm th n bí c a Nho gia trong các quan đi m v xã h i c ng đ c đ cao.
Tính kh c nghi t m t chi u trong các quan h Tam c ng, Ng th ng th ng đ c nh n m nh.
Hai là, hoàn thi n các quan đi m tri t h c v xã h i c a Nho gia trên c s b sung b ng
nh ng quan đi m tri t hoc c a thuy t Âm D ng – Ng hành, nh ng quan ni m v b n th c a
o gia, t t ng v pháp tr c a Pháp gia, v.v.. Vì v y, có th nói: Nho gia th i trung đ i là t p
đ i thành c a t t ng Trung Hoa. Nho gia còn có s k t h p v i c t t ng tri t h c ngo i lai
Ph t giáo. S k t h p nh ng t t ng tri t h c c a Nho gia đã có ngay t th i Hán và ít nhi u có
c i ngu n t M nh T . Tuy nhiên, s k t h p nhu n nhuy n và sâu s c ch có d i th i nhà T ng
(960 – 1279).
nh h

ng c a Nho giáo đ n Vi t Nam:

Nho giáo vào n c ta t nh ng n m cu i tr c Công nguyên. T cu i th k XIII tr đi,
Nho giáo d n d n l n át Ph t giáo và tr thành qu c giáo. Nó đ c phát tri n trong s nh h ng
c a t t ng truy n th ng Vi t Nam và Ph t giáo. T t ng c a Nho giáo có c m t tích c c và
m t tiêu c c:
+ Nho giáo góp ph n xây d ng các tri u đ i phong ki n v ng m nh, b o v ch quy n
dân t c. Nho giáo đã có công trong vi c đào t o t ng l p nho s Vi t Nam, trong đó có nhi u nhân
tài ki t xu t nh : Nguy n Trãi, Lê Quý ôn, Nguy n Du, Ngô Thì Nh m... Nho giáo h ng nhân

dân vào con đ ng ham tu d ng đ o đ c theo nhân - ngh a - l - trí - tín, ham h c h i đ phò vua
giúp n c. nh h ng chính c a Nho giáo là thi t l p đ c k c ng và tr t t c a xã h i phong
ki n Vi t Nam.
24


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

+ M t tiêu c c: Nho giáo góp ph n không nh vào vi c duy trì quá lâu ch đ phong ki n,
kìm hãm quan h kinh t t b n phát tri n n c ta. D i nh h ng c a Nho giáo, truy n th ng
t p th đã bi n thành ch ngh a gia tr ng chuyên quy n đ c đoán. Nho giáo không khuy n khích
thúc đ y s phát tri n c a các ngành khoa h c t nhiên... Nh ng m t tiêu c c đó ph n ánh tính
ch t b o th và l c h u c a nho giáo n c ta.
c.

o gia (hay h c thuy t v

o)

Ng i sáng l p ra o gia là Lão T (kho ng th k VI tr.CN). H c thuy t c a ông đ c
D ng Chu và Trang Chu th i Chi n Qu c hoàn thi n và phát tri n theo hai h ng ít nhi u
khác nhau.
Quan đi m v
-“

o:

o” là b n nguyên c a v n v t – t t c t

o mà sinh ra và tr v v i c i ngu n c a

o.

- “ o” là cái vô hình, hi n h u, là cái “có”, song o và hi n h u không th tách r i nhau
mà trái l i,
o là cái b n ch t, hi n h u là cái bi u hi n c a
o. B i v y có th nói:
o là
nguyên lý th ng nh t c a m i t n t i.
-“

o” là nguyên lý v n hành c a m i hi n h u, nguyên lý y là “

o pháp t nhiên”.

Chính trong quan ni m v “ o” đã th hi n m t trình đ t duy khái quát cao v nh ng v n
đ b n nguyên th gi i, nhìn nh n th gi i trong tính ch nh th th ng nh t c a nó.
Quan ni m v tính bi n ch ng:
- M i hi n h u đ u bi n d ch theo nguyên t c “bình quân” và “ph n ph c” (cân b ng và
quay tr l i cái ban đ u).
- Các m t đ i l p trong th th ng nh t, quy đ nh l n nhau, là đi u ki n t n t i c a nhau,
trong cái này đã có cái kia.
o gia không nh n m nh t t ng đ u tranh v i t cách là ph ng th c gi i quy t mâu
thu n nh m th c hi n s phát tri n; trái l i, đã đ cao t t ng đi u hòa mâu thu n, coi đó là tr ng thái

lý t ng. B i v y, tri t h c c a o gia không bao hàm t t ng v s phát tri n.
C t lõi ch thuy t chính tr - xã h i là lu n đi m “Vô vi”.
Vô vi là khuynh h ng tr v v i ngu n g c đ s ng v i t nhiên, t c h p th v i đ o.Vô
vi không ph i là cái th đ ng, b t đ ng hay không hành đ ng mà có ngh a là hành đ ng theo b n
tính t nhiên c a “ o”.
V nh n th c lu n: Lão t đ cao t duy tr u t ng, coi th ng nghiên c u c th . Ông cho
r ng” không c n ra c a mà bi t thiên h , không c n nhòm qua khe c a mà bi t đ o tr i”.
d. M c gia
Phái M c gia do M c T t c M c ch (kho ng 479 - 381 tr.CN) sáng l p th i Xuân Thu.
Sang th i Chi n Qu c đã phát tri n thành phái H u M c. ây là m t trong ba h c thuy t l n nh t
đ ng th i (Nho - o - M c).
V v tr quan:
T t ng tri t h c trung tâm c a M c gia th hi n quan ni m v “Phi Thiên m nh”. Theo
quan ni m này thì m i s giàu, nghèo, th , y u… không ph i là do đ nh m nh c a Tr i mà là do
25


Ch

ng 2: Khái l

c l ch s tri t h c tr

c Mác

ng i, r ng n u ng i ta n l c làm vi c, ti t ki m ti n c a thì t giàu có, tránh đ c nghèo đói. ây
là quan đi m khác v i quan đi m Thiên m nh có tính ch t th n bí c a Nho giáo dòng Kh ng - M nh.
V nh n th c lu n
V quan h danh th c, ông ch tr ng “ l y th c đ t tên”, đúng sai là d a vào th c t khách
quan. H c thuy t “Tam bi u” c a M c gia th hi n rõ xu h ng duy v t và c m giác lu n, đ cao

vai trò kinh nghi m, coi nó là b ng ch ng chân xác c a nh n th c.
V t t
d

ng nhân ngh a

+ Nhân là kiêm ái, t c là th ng yêu m i ng i, không phân bi t đ ng c p, thân s , trên
i...yêu ng i nh yêu mình, yêu ng i ngoài c ng nh yêu ng i thân.
+ Ngh a là l i: làm l i và tr h i cho m i ng

i.

Thuy t “Kiêm ái” là m t ch thuy t chính tr - xã h i, mang đ m t t ng ti u nông. M c ch
ph n đ i quan đi m c a Kh ng T v s phân bi t th b c, thân s …trong h c thuy t “Nhân”. Ông
ch tr ng m i ng i th ng yêu nhau, không phân bi t thân s , đ ng c p…
Nh ng ng i thu c phái M c gia h u k đã phát tri n nh ng t t
ch y u trên ph ng di n nh n th c lu n.

ng c a M c gia s k

e. Pháp gia:
Ng

i sáng l p phái Pháp gia là Hàn Phi T (kho ng 280- 233 tr.CN).

Phái Pháp gia chú tr ng vào nh ng t t ng chính tr - xã h i và đ cao phép tr qu c b ng
lu t pháp. Pháp tr c a Hàn Phi T d a trên nh ng lu n c tri t h c c b n sau đây:
- Th a nh n tính khách quan và uy l c c a nh ng l c l ng khách quan mà ông g i là
“lý”. ó là cái chi ph i quy t đ nh m i s v n đ ng c a t nhiên và xã h i.
- Th a nh n s bi n đ i c a đ i s ng xã h i, cho r ng không th có ch đ nào là không

thay đ i. Do đó không th có khuôn m u chung cho xã h i. Ông đã phân tích s ti n tri n c a xã
h i làm ba giai đo n chính: th i th ng c , th i trung c , và th i c n c . ng l c c n b n c a s
thay đ i xã h i đ c ông quy v s thay đ i c a dân s và c a c i xã hôi.
- Ch thuy t v tính ng i: ông cho r ng b n tính con ng i v n là “ác”, t c là tính cá
nhân v l i, luôn có xu h ng l i mình h i ng i, tránh h i c u l i…
Trên c s nh ng lu n đi m tri t h c c b n y Hàn Phi T đã đ ra h c thuy t Pháp tr ,
nh n m nh s c n thi t ph i cai tr xã h i b ng lu t pháp. Ông ph n đ i phép nhân tr , đ c tr c a
Nho gia và phép “vô vi tr ”c a o gia. Phép tr qu c c a Hàn Phi T bao g m ba y u t t ng
h p: Pháp, Th và Thu t.
K T LU N V TRI T H C TRUNG HOA C , TRUNG

I.

Nghiên c u tri t h c Trung Hoa c , trung đ i, chúng ta rút ra m t s k t lu n sau đây:
M t là: S ra đ i và phát tri n c a các h c phái t t ng tri t h c Trung Hoa th ng xuyên
ch u s chi ph i tr c ti p c a nh ng v n đ chính tr . i u này đ c bi t rõ nét trong th i k Xuân
thu - Chi n qu c.
26