TÀI LIỆU HƯỚNG DẪN DẠY VÀ HỌC VỀ GIẢM NHẸ RỦI RO THIÊN TAI BẢN TIẾNG VIỆT

7jLOLӋXQj\ÿѭӧFLQOҥLEӣL7әFKӭF6DYHWKH&KLOGUHQ


Tài li u đ c xây d ng b i B Giáo d c và
tr ng và C ng đ ng (Live&Learn)

ào t o và Trung tâm S ng và H c t p vì Môi

Cùng h p tác v i các t ch c Save the Children, T ch c Plan t i Vi t Nam, CARE và các
t ch c trong D án JANI - Sáng ki n m ng l i v n đ ng chính sách chung t i Vi t Nam do
ECHO - C quan Vi n tr nhân đ o và B o v dân s , y ban Châu Âu tài tr

bi t thêm thông tin, xin m i liên h :
Trung tâm S ng và H c t p vì Môi tr ng và C ng đ ng
S 24, Làng Ki n trúc Phong c nh, ngõ 45 A,
đ ng Võng Th , Tây H , Hà N i, Vi t Nam
Tel: +844 3718 5930 - 3759 3205 | Fax: +844 3718 6494
Email:
Website: www.livelearn.org, www.thehexanh.net




L I NÓI

U

N m trong khu v c ông Nam Á, n i đ c xem là vùng “r n bão” c a th gi i, Vi t Nam đ c
đánh giá là m t trong nh ng n c ch u nhi u thi t h i và d b t n th ng nh t b i thiên tai và
bi n đ i khí h u.
Trong nh ng n m qua, Chính ph Vi t Nam đã có nhi u ch tr ng, chính sách nh m nâng

cao n ng l c phòng, tránh thiên tai và thích ng v i bi n đ i khí h u, c th là Chi n l c qu c
gia phòng, ch ng và gi m nh thiên tai đ n 2020 và Chi n l c qu c gia v bi n đ i khí h u.
“Tài li u h ng d n d y và h c v gi m nh r i ro thiên tai” là tài li u tham kh o h ng
d n c th v d y và h c v phòng, tránh và gi m nh thiên tai cho giáo viên và h c sinh nh m
t ng b c nâng cao nh n th c và k n ng phòng, tránh thiên tai, thích ng v i bi n đ i khí
h u. Cu n sách là b c đi k p th i góp ph n th c thi K ho ch hành đ ng th c hi n Chi n
l c qu c gia phòng, ch ng và gi m nh thiên tai c a ngành Giáo d c giai đo n 2011 – 2020.
“Tài li u h ng d n d y và h c v gi m nh r i ro thiên tai”, cùng v i “S tay ABC v Bi n
đ i khí h u” và “Tài li u h ng d n d y và h c v ng phó v i bi n đ i khí h u”, n m trong B
tài li u h ng d n d y và h c v gi m nh r i ro thiên tai và ng phó v i bi n đ i khí h u v i
s tham gia và th m đ nh c a B Giáo d c và ào t o. N i dung tài li u đ c xây d ng b i
Trung tâm S ng và H c t p vì Môi tr ng và C ng đ ng (Live&Learn) trong khuôn kh d án
JANI – Sáng ki n m ng l i v n đ ng chính sách chung t i Vi t Nam do ECHO - C quan Vi n
tr nhân đ o và B o v dân s , y ban Châu Âu tài tr .
Trong quá trình biên so n, chúng tôi đã h p tác v i các t ch c Save the Children và Plan
International t i Vi t Nam và đúc rút t kinh nghi m các n c trên th gi i và m t s đ a
ph ng c a Vi t Nam đ i v i công tác phòng, tránh thiên tai - ng phó v i bi n đ i khí h u
t i tr ng h c. Tài li u đã đ c gi ng d y th nghi m t i m t s tr ng h c và đã có nh ng
ch nh s a, b sung d a trên đóng góp c a nhi u chuyên gia và các quý th y cô giáo. ây là
b tài li u thí đi m, ch c ch n còn nhi u h n ch , chúng tôi r t mong mu n nh n đ c nh ng
ý ki n xây d ng đ b tài li u hoàn thi n h n.
Ban so n th o xin trân tr ng c m n nhà tài tr ECHO, Live&Learn, các đ i tác JANI, Save the
Children, Plan International t i Vi t Nam và các cán b V Khoa h c, Công ngh và Môi tr ng
c a B Giáo d c và ào t o, các th y cô giáo và cán b Trung tâm Phòng tránh và Gi m nh
thiên tai c a B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn đã có nh ng đóng góp quý báu cho quá
trình xây d ng tài li u này.

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

1


M CL C
L I NÓI

U

1

M CL C

2

VI T T T

3

GI I THI U

4

GI I THÍCH THU T NG

7

PH N 1. CÁC HO T

NG D Y VÀ H C

9

Ch đ 1:

Nh n di n m t s lo i hình thiên tai

11

Ch đ 2:

M t s khái ni m c b n v thiên tai

18

Ch đ 3:

Bi n đ i khí h u

25

Ch đ 4:

Ai b nh h
– Các đ i t

Ch đ 5:

Gi m nh r i ro thiên tai và ng phó v i bi n đ i khí h u
– Hành đ ng c a em

40

Ch đ 6:

Các ho t đ ng rèn luy n k n ng trong qu n lý r i ro thiên tai
dành cho tr em
6.1 V s đ r i ro, n ng l c và tình tr ng d b t n th ng
6.2 Thông tin l ch s
6.3 Luy n t p thoát hi m
6.4 Th c hành m c áo phao
6.5 Làm túi d ng c kh n c p

52

ng nhi u nh t t thiên tai và bi n đ i khí h u
ng d b t n th ng

35

52
54
55
56
57

PH N 2. THÔNG TIN CHO GIÁO VIÊN
Ch đ 1:

Nh n di n các lo i thiên tai

61

Ch đ 2:

M t s khái ni m c b n v thiên tai

68

Ch đ 3:

Bi n đ i khí h u

69

Ch đ 4:

Tác đ ng c a thiên tai/bi n đ i khí h u đ i v i các đ i t

Ch đ 5:

Gi m nh r i ro thiên tai và ng phó v i bi n đ i khí h u
– Hành đ ng c a em

ng d b t n th

ng

76
82

TÀI LI U THAM KH O

90

PH N 3. TÀI LI U PHÁT TAY

93

Tài li
Tài li
Tài li
Tài li
Tài li

2

59

u phát tay ch
u phát tay ch
u phát tay ch
u phát tay ch
u phát tay ch

TÀI LI U H

đ
đ
đ

đ
đ

1
2
3
4
5

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

1
9
22
26
28


VI T T T
B KH

Bi n đ i khí h u

ECHO

C quan Vi n tr nhân đ o và B o v dân s c a

GNRRTT

Gi m nh r i ro thiên tai

Live&Learn

Trung tâm S ng và H c t p vì Môi tr

NNPTNT

Nông nghi p và Phát tri n nông thôn

THCS

Trung h c c s

TÀI LI U H

y ban Châu Âu

ng và C ng đ ng

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

3


GI I THI U
Hi v ng tài li u này s góp ph n xây d ng nh ng tr ng h c và c ng đ ng an toàn mà t i
đó tr em cùng v i th y cô giáo và ng i dân hi u và ý th c v r i ro thiên tai, bi t cách
và có kh n ng đ b o v b n thân, gia đình và c ng đ ng kh i tác đ ng tiêu c c c a
thiên tai và thích ng v i bi n đ i khí h u.
Và khi đó, các r i ro s đ c gi m thi u và s tránh đ

nh ng t n th t, m t mát nghiêm tr ng.

M C

c nguy c th m h a x y ra v i

ÍCH

“Tài li u h

ng d n d y và h c v gi m nh r i ro thiên tai” đ

c xây d ng nh m m c đích:

Nâng cao nh n th c v GNRRTT và vai trò c a giáo d c vì m t cu c s ng và t
toàn, b n v ng;

ng lai an

H tr giáo viên khai thác thông tin và các ph ng pháp d y và h c có s tham gia (còn
đ c g i là “d y h c tích c c” hay “d y h c l y h c sinh làm trung tâm”), nh m tích h p
ch đ GNRRTT vào các môn h c và ho t đ ng ngo i khóa;
Thúc đ y vi c áp d ng và chia s các tài li u giáo d c, các ý t
v GNRRTT.

ng và ho t đ ng giáo d c

Thông qua đó, giáo viên s truy n t i và h tr h c sinh phát tri n ki n th c, k n ng và
thái đ phù h p và hi u qu đ GNRRTT:
Ki n th c: H c sinh s phân bi t đ c các lo i thiên tai; gi i thích đ c đi u ki n hình

thành các lo i thiên tai; có kh n ng nh n bi t th i đi m thiên tai th ng hay x y ra, mô t
v r i ro thiên tai và tác đ ng c a thiên tai và B KH đ n c ng đ ng, đ c bi t là tác đ ng
đ n các đ i t ng d b t n th ng; gi i thích đ c m t s nguyên nhân, y u t làm gia
t ng ho c gi m nh r i ro thiên tai; và li t kê đ c các hành đ ng nên làm, không nên làm
tr c, trong và sau khi thiên tai x y ra.
K n ng: H c sinh có kh n ng quan sát, phân tích, đánh giá và x lý thông tin v thiên tai,
các r i ro thiên tai và tác đ ng c a thiên tai; th c hi n đ c m t s hành đ ng đ ng phó
an toàn v i thiên tai và h p tác t t v i ng i khác. Ngoài ra, h c sinh đ c rèn luy n các
k n ng m m (thuy t trình, l ng nghe, làm vi c nhóm…).
Thái đ : H c sinh có ý th c tôn tr ng ý ki n và h ng d n c a ng i l n v
ng phó v i
thiên tai; th hi n s quan tâm, chia s , giúp đ ng i khác, nh t là v i ng i d b t n
th ng và b nh h ng b i thiên tai; có thái đ h p tác và ch đ ng tham gia các ho t
đ ng ng phó v i thiên tai.

IT

NG S

D NG

B tài li u này dành cho:
Giáo viên các c p,
Chuyên gia thi t k , xây d ng ch

ng trình gi ng d y,

Cán b qu n lí trong ngành giáo d c,
Các câu l c b h c sinh, sinh viên, nhóm tình nguy n, và các t ch c, cá nhân quan tâm
đ n giáo d c GNRRTT.

4

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI


H

NG D N S

D NG B

TÀI LI U

Cu n tài li u bao g m 3 ph n chính. Trong đó, ng i s d ng có th ch đ ng l a ch n, c p
nh t ki n th c và ho t đ ng phù h p v i đ a ph ng và h c sinh.
Ph n 1. Các ho t đ ng d y và h c: đ a ra các bài gi ng và ho t đ ng giáo d c v thiên
tai và B KH. Ph n này g m 6 ch đ (xem hình d i đây).
Ph n 2. Thông tin cho giáo viên: cung c p ki n th c tham kh o v thiên tai và B KH
t ng ng v i các ch đ trong Ph n 1, giúp giáo viên n m đ c các thông tin n n t ng
và ti n hành xây d ng bài gi ng t t h n.
Ph n 3. Tài li u phát tay h tr d y và h c: bao g m các tranh nh phát tay và các tài li u
h tr t ng ng cho m i bài gi ng c a Ph n 1.

C u trúc tài li u h

ng d n D y và H c v GNRRTT

3KҫQ&È&+2Ҥ7ĈӜ1*'Ҥ<9¬+Ӑ&
&KӫÿӅ
1KұQGLӋQFiF
ORҥLWKLrQWDL

&KӫÿӅ
0ӝWVӕNKiLQLӋP
YӅWKLrQWDL

&KӫÿӅ
%LӃQÿәLNKtKұX

&KӫÿӅ
7iFÿӝQJFӫD
WKLrQWDLYj
%Ĉ.+ÿӃQFiF
ÿӕLWѭӧQJGӉEӏ
WәQWKѭѫQJ

&KӫÿӅ
*15577±
+jQKÿӝQJ
FӫDHP

&KӫÿӅ
&iFKRҥWÿӝQJ
UqQOX\ӋQNƭ
QăQJ*15577
FӫDKӑFVLQK

7¬,/,ӊ8+Ӛ75Ӧ
'Ҥ<9¬+Ӑ&

3KҫQ
7K{QJWLQ
FKRJLiRYLrQ

Nh v y, khi ti n hành các ho t đ ng d y và h c trong Ph n 1, các th y cô giáo hay ng
h ng d n có th :

i

Tìm hi u thông tin Ph n 2 đ n m rõ v n i dung ki n th c c ng nh các tài li u tham
kh o đ c p nh t tình hình thiên tai và bi n đ i khí h u.
S d ng các tài li u phát tay (tranh và thông tin)

TÀI LI U H

Ph n 3 đ d y và h c.

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

5


H

NG D N S

D NG PH N 1 - CÁC HO T

NG D Y VÀ H C

th c hi n m i ch đ , giáo viên có th cân nh c đ l a ch n ki n th c và ho t đ ng phù
h p v i đ a ph ng và h c sinh. Các ho t đ ng giáo d c trong Ph n 1 c a tài li u mang tính
g i ý và m i ch đ có th th c hi n trong th i gian 45-120 phút.
N i dung c a t ng ch đ bao g m 4 ph n:
M c tiêu: Nêu ra nh ng m c tiêu v ki n th c, k n ng liên quan đ n ch đ mà h c sinh
c n n m đ c.
Thông tin cho h c sinh: Bao g m các ki n th c cô đ ng truy n t i cho h c sinh. Giáo
viên có th l a ch n và thay đ i đ đ a ra các khái ni m và ki n th c phù h p cho h c sinh
các c p, l p khác nhau. Giáo viên có th tham kh o thêm các ki n th c n n t ng trong
Ph n 2 - Thông tin cho giáo viên.
Các ho t đ ng chính:
-

Kh i đ ng: Thông qua trò ch i hay ho t đ ng t
tích c c;

-

Tìm hi u v n đ : G m các ho t đ ng giáo d c có s t
(th o lu n nhóm, bài t p tình hu ng, bài gi ng nh …);

-

C ng c bài h c: Giúp h c sinh n m v ng n i dung bài và đánh giá n i dung h c
t p thông qua nh ng câu h i tr c nghi m. Giáo viên có th áp d ng thêm các bài t p
v nhà mang tính th c hành cho h c sinh đ bài gi ng b ích và thi t th c h n.

ng tác đ t o không khí d y và h c
ng tác đ tìm hi u v ch đ

Các ho t đ ng g i ý khác: Ph n này đ a ra các ho t đ ng giáo d c khác đ giáo viên l a
ch n nh m b sung ho c thay th m t s ho t đ ng chính, cho phù h p v i các đ i t ng
h c sinh và đ a bàn khác nhau. Các ho t đ ng này c ng g i ý nh ng c h i th c hành đ
c ng c và đánh giá ki n th c, k n ng và thái đ c a h c sinh.

G I Ý PH

NG PHÁP D Y VÀ H C

S d ng nhi u trò ch i, ho t đ ng mang tính t

ng tác đ t o không khí h c t p tích c c.

Ki n th c cô đ ng và k n ng th c t , tránh lí thuy t, không h c thu c lòng.
Nâng cao vai trò và s tham gia c a h c sinh: làm vi c nhóm và cá nhân, tr i nghi m, tham
gia l p k ho ch, hành đ ng, đánh giá.
Cung c p nhi u s l a ch n gi a ho t đ ng đ n gi n, s d ng v t li u s n có và s d ng
công ngh thông tin, ho t đ ng trên l p và v i c ng đ ng.
K t n i các ch đ kinh t - v n hoá - môi tr

6

TÀI LI U H

ng đ thúc đ y t m nhìn phát tri n b n v ng.

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

GI I THÍCH THU T NG
nh ngh a các thu t ng đ c s d ng t các ngu n: Lu t phòng, ch ng thiên tai (Qu c h i
XIII, 2013), Tài li u k thu t - Qu n lý r i ro thiên tai và thích ng v i Bi n đ i khí h u (Trung
tâm Phòng tránh và Gi m nh thiên tai, T ng c c Th y l i, B NNPTNT, 2012), Ch ng trình
m c tiêu qu c gia ng phó v i bi n đ i khí h u (B Tài nguyên và Môi tr ng, 2008), S tay
Thu t ng Gi m nh r i ro thiên tai c a C quan Chi n l c v gi m nh thiên tai c a Liên H p
Qu c (UNISDR, 2009), và Công c khung c a Liên H p Qu c v bi n đ i Khí h u (UNFCCC,
1992).
d y và h c, các đ nh ngh a này có th đ c vi t đ n gi n và ng n g n h n cho phù
h p v i đ i t ng h c sinh.

Thiên tai

Là hi n t ng t nhiên b t th ng có th gây thi t h
môi tr ng, đi u ki n s ng và các ho t đ ng kinh t
bão, áp th p nhi t đ i, l c, sét, m a l n, l , l quét,
do m a l ho c dòng ch y, s t lún đ t do m a l ho
dâng, xâm nh p m n, n ng nóng, h n hán, rét h i, m
đ ng đ t, sóng th n và các lo i thiên tai khác.

R i ro
thiên tai

Là thi t h i mà thiên tai có th gây ra v ng
ki n s ng và ho t đ ng kinh t - xã h i

Tình tr ng d
b t n th ng

Là nh ng đ c đi m và hoàn c nh c a m t c ng đ ng, môi tr
s n d b nh h ng c a các tác đ ng b t l i t thiên tai.

i t ng d
b t n th ng

Là nhóm ng i có đ c đi m và hoàn c nh khi n h có kh n ng ph i ch u
nhi u tác đ ng b t l i h n t thiên tai so v i nh ng nhóm ng i khác
trong c ng đ ng.
i t ng d b t n th ng bao g m tr em, ng i cao
tu i, ph n đang mang thai ho c đang nuôi con d i 12 tháng tu i, ng i
khuy t t t, ng i b b nh hi m nghèo và ng i nghèo.

N ng l c

Là t ng h p các ngu n l c, đi m m nh, các đi u ki n và đ c tính s n có
trong c ng đ ng, t ch c và xã h i có th đ c s d ng nh m đ t đ c
các m c tiêu đ ra.

Th i ti t

Là tr ng thái khí quy n t i m t đ a đi m nh t đ nh đ c xác đ nh b ng t
h p các y u t : nhi t đ , áp su t, đ m, t c đ gió, m a…

Khí h u

Là m c đ trung bình c a th i ti t trong m t không gian nh t đ nh và
kho ng th i gian dài (th ng là 30 n m).

Bi n đ i khí
h u (B KH)

Là s thay đ i c a khí h u v t ra kh i tr ng thái trung bình đã đ c duy
trì trong m t kho ng th i gian dài, th ng là m t vài th p k ho c dài h n.
B KH có th là do các quá trình t nhiên bên trong ho c các tác đ ng bên
ngoài, ho c do ho t đ ng c a con ng i làm thay đ i thành ph n c a khí
quy n hay trong khai thác s d ng đ t.

Gi m nh r i
ro thiên tai

Là gi m thi u ho c h n ch các tác đ ng có h i c a thiên tai.

TÀI LI U H

i v ng i, tài s n,
- xã h i, bao g m:
ng p l t, s t l đ t
c dòng ch y, n c
a đá, s ng mu i,

i, tài s n, môi tr

ng, đi u

ng ho c tài

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

7


8

Gi m nh
bi n đ i khí
h u

Là các ho t đ ng nh m gi m m c đ ho c c
kính.

Thích ng
v i bi n đ i
khí h u

Là s đi u ch nh h th ng t nhiên ho c con ng i đ i v i hoàn c nh
ho c môi tr ng thay đ i, nh m m c đích gi m kh n ng b t n th ng
do dao đ ng và bi n đ i khí h u hi n h u ho c ti m tàng và t n d ng các
c h i do nó mang l i.

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

ng đ phát th i khí nhà

Ch đ 1: Nh n di n m t s lo i hình thiên tai
M c đích:

Sau khi h c ch đ này, h c sinh có th :
Li t kê m t s lo i hình thiên tai ph bi n
đ a ph ng.

Vi t Nam và

Mô t đ c m t s n i dung v đ c đi m, đi u ki n hình
thành và tác h i c a các lo i thiên tai chính nh bão, l ,
l t, h n hán, s t l đ t.

Th i gian c n thi t:

30-45 phút

Tài li u h tr :

Ph n 2 - Thông tin giáo viên, Ch đ 1
Tài li u phát tay 1.1-1.8; B n đ Vi t Nam

KI N TH C DÀNH CHO H C SINH
Các lo i hình thiên tai có liên quan đ n B KH và th ng xuyên x y ra t i Vi t Nam: áp th p
nhi t đ i và bão, l , ng p l t, h n hán, s t l đ t/đá, dông và sét, l c, xâm nh p m n… và m t
s lo i hình thiên tai khác không liên quan đ n B KH và ít x y ra h n: sóng th n, đ ng đ t,
núi l a…

Áp th p nhi t đ i và bão
c đi m:

Th

ng gây ra gió l n, m a r t to và n

c dâng.

D a vào s khác nhau v t c đ gió mà ta phân bi t đ
6, 7) và bão (gió c p 8 tr lên).
Bão nh h

ng đ n n

c ta th

ng đ

c áp th p nhi t đ i (gió c p

c hình thành t bi n.

i u ki n hình thành:
c hình thành t i vùng n

c m, không khí m

t và gió h i t .

Thi t h i có th gây ra:
Thi t h i v con ng i: gây th ng vong và làm nh h
(ch t ng i, b th ng, gây d ch b nh).

ng đ n s c kho c ng đ ng

Thi t h i v v t ch t: m t mát tài s n, h h ng công trình, ng ng tr giao thông, gián
đo n thông tin liên l c.
Thi t h i v s n xu t: m t mùa, làm ch t gia súc và d ch b nh
th c và n c s ch cho sinh ho t.
Thi t h i v môi tr
do m a l n.

ng: ô nhi m môi tr

TÀI LI U H

gia súc; thi u l

ng

ng; l l t, l quét và s t l đ t có th x y ra

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

11


L , ng p l t
c đi m:
L là hi n t
bình th ng.
(dâng lên t t

c ng, phá v

ng m c n c và t c đ c a dòng ch y trên sông, su i v t quá m c
Có l quét (x y ra nhanh, th i gian ng n, dòng ch y m nh), l sông
, theo mùa) và l ven bi n (sóng bi n dâng cao đ t ng t k t h p v i tri u
đê ho c tràn qua đê).

L t là hi n t ng n c ng p v t quá m c bình th ng, nh h ng đ n s n xu t,
đ i s ng và môi tr ng. L t x y ra khi n c l dâng cao tràn qua sông, su i, h và đê
đ p vào các vùng, làm ng p nhà c a, cây c i, ru ng đ ng.
i u ki n hình thành:
M a l n kéo dài.
Các công trình xây d ng l p m t ao, h ...
ê, đ p, h kè b v .
Bão l n làm n

c bi n dâng ti n sâu vào đ t li n.

Thi t h i có th gây ra:
Có th làm ng

i b ch t đu i, b th

ng.

Làm h ng nhà c a, đ đ c.
Làm ch t gia súc, gia c m.
Phát sinh d ch b nh.
C n tr giao thông.
nh h

ng t i ngu n n

c s ch; n

c

vùng ven bi n b nhi m m n.

Tuy nhiên, có s n i nh t i đ ng b ng sông C u Long, l c ng đem l i l i ích v ngu n th y
s n, b sung phù sa, b i đ p và làm cho đ t đai thêm màu m , dòng ch y l có tác d ng làm
v sinh đ ng ru ng và môi tr ng n c…

S t l đ t/đá
c đi m:
t, đá trên các s

n d c c a đ i núi tr

t t trên xu ng.

ven sông, đ t b s t, lún.
i u ki n hình thành:
S t l trên núi do nh ng ch n đ ng t nhiên c a m t đ t (ví d nh đ ng đ t)
M a to ho c l l n làm đ t đá b trôi xu ng.
Con ng

i khai thác đ t đá và ch t phá cây c i trên đ i, núi.

S t l ven sông do n n đ t y u.

Thi t h i có th gây ra:
Có th làm ng

i và đ ng v t b ch t ho c b th

Nhà c a, đ đ c có th b phá h y ho c h h ng.

12

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

ng do đ t đá chôn vùi.


Giao thông b c n tr .
t tr ng tr t b đ t đá vùi l p có th không s d ng đ

c.

H n hán
c đi m:
X y ra khi thi u n

c trong m t th i gian dài.

i u ki n hình thành:
Không có m a trong m t th i gian dài
Trên m t đ t không có cây (vì con ng i ch t phá r ng, đ t n ng làm r y), khi m a

xu ng, đ t không có kh n ng gi n c, n c b trôi đi nhanh chóng.
Thi t h i có th gây ra:
Không có n

c s d ng hàng ngày ( n u ng, t m r a).

Có th gây ra các b nh v tiêu ch y và truy n nhi m.
Không có n

c đ tr ng tr t và ch n nuôi gia súc d n đ n b thi u l

ng th c, th c ph m.

khu v c ven bi n, khi các dòng sông c n ki t, n c bi n có th l n sâu vào đ t li n
làm cho đ t b nhi m m n, nh h ng đ n ngu n n c ng t.

CÁC HO T

NG CHÍNH

1. Kh i đ ng

ng não – Các lo i thiên tai
Giáo viên h i h c sinh ho c cho h c sinh thi li t kê
nh ng lo i thiên tai mà các em bi t.

Th i gian: 10’

Giáo viên vi t tên các lo i thiên tai do các em nêu lên
b ng và t ng k t v các lo i hình thiên tai: áp th p nhi t

đ i và bão, l l t, h n hán, s t l đ t/đá, dông và sét,
l c, sóng th n, đ ng đ t, cháy r ng, xâm nh p m n.

Chu n b : Tài li u phát tay
t 1.1-1.8
Giáo viên có th s u t p
thêm tranh v thiên tai
Vi t Nam

2. Tìm hi u v n đ
Th i gian: 30’
Chu n b : Tài li u phát tay
t 1.1-1.4

c đi m m t s lo i thiên tai ph bi n t i Vi t Nam

2.1

Giáo viên chia c l p thành nh ng nhóm nh (4 ho c 8
nhóm). Giáo viên ch n 4 tranh v các thiên tai ph bi n
t i đ a ph ng. Giáo viên phát cho m i nhóm 1 b c
tranh, yêu c u các nhóm th o lu n trong 15 phút:
-

B n đ Vi t Nam

ây là thiên tai gì?

-

Thiên tai đó có th gây ra nh ng thi t h i gì?

-

V i c p trung h c c s , giáo viên có th h i thêm:
Thiên tai đó có th x y ra vùng nào t i Vi t Nam?
Nh ng đi u ki n nào góp ph n hình thành lo i
thiên tai đó?

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

13


Giáo viên g i đ i di n các nhóm lên trình bày. M i
nhóm có 3 phút trình bày. Các nhóm khác l ng nghe và
b sung. Sau m i ph n thuy t trình, giáo viên b sung
và gi i thích v : đ c đi m c a các lo i thiên tai, đi u
ki n hình thành và thi t h i có th gây ra (Ph n 1 - Ki n
th c dành cho h c sinh).
Giáo viên ch trên b n đ Vi t Nam nh ng vùng b nh
h ng b i các thiên tai khác nhau (Ph n 2 - Thông tin
cho giáo viên, Ch đ 1). Tùy theo trình đ c a h c
sinh, giáo viên có th gi i thi u v thiên tai và nhân tai
(các lo i hi m h a do con ng i gây ra), và các thiên
tai khác nh đ ng đ t, sóng th n, cháy r ng...

Th i gian: 10’

2.2 Các lo i thiên tai t i đ a ph

ng

T các hi n t ng thiên tai nói trên, giáo viên d n d t
đ n các lo i thiên tai t i đ a ph ng. Giáo viên h i c
l p:
ng x y ra t i đ a ph

+

Lo i thiên tai nào th

ng mình?

+

Th

+

Nh ng thi t h i do thiên tai đó gây ra đ i v i gia đình
và làng xóm c a các em?

ng x y ra vào th i gian nào?

Giáo viên m i m t vài em phát bi u, sau đó t ng k t l i
nh ng thiên tai ph bi n t i đ a ph ng và nh ng thi t
h i do thiên tai đã t ng x y ra.

3. C ng c bài h c

Câu h i g i ý

Th i gian: 10’

Câu 1: Ch n 01 ph
sau:

ng án đúng nh t cho các câu h i

1. S c gió m nh nh t đ t t c p m y tr lên thì g i là
bão?
a. 6.
b. 7.
c. 8.
d. 9.
2. L
Vi t Nam có th hình thành do các đi u ki n
nào d i đây?1
a. M a l n trên đ u ngu n.
b. V h , v đ p n
1

H i Ch Th p
Vi t Nam,
2005. Gi i thi u v phòng ng a
th m h a cho h c sinh ti u h c.
Nhà xu t b n Thanh niên.

14

TÀI LI U H

c.

N

c.

c bi n dâng.

d. T t c các ph

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

ng án trên.


3. Ch t phá cây r ng có th
t ng thiên tai nào?2

d n đ n nh ng hi n

a. S t l đ t.
b. H n hán.
c.

L l t.

d. T t c các ph

ng án trên

4. S chuy n đ ng c a v Trái
đ n lo i thiên tai nào?
a.

t th

ng liên quan

ng đ t.

b. Bão.
c.

L l t.

d. L c xoáy.
ng đ t hay đ a ch n là s rung chuy n hay chuy n đ ng
lung lay c a m t đ t.
ng đ t th ng là k t qu c a s
chuy n đ ng c a các t ng đ a ch t hay nh ng b ph n đ t
gãy trên v c a Trái
t (Wikipedia).
Bão, l l t và l c xoáy đ u là hi n t
t ng th y v n.
Câu 2.

ng có ngu n g c khí

i n vào ch tr ng trong câu sau:

Tháng b y heo may, chu n chu n bay thì…
a. bão.
b. m a.
c.

gió.

d. dông.

CÁC HO T
G I Ý KHÁC

NG

1. Ho t đ ng: Tôi là ai?
(dành cho h c sinh THCS)
Th i gian: 10-15’
Chu n b : Tranh các lo i
thiên tai, nhân tai (Tài li u
phát tay 1.1-1.8), ho c th ghi
tên t ng lo i thiên tai
2

H i Ch Th p
Vi t Nam,

2005. Gi i thi u v phòng ng a
th m h a cho h c sinh ti u h c.
Nhà xu t b n Thanh niên.

Giáo viên l n l t m i kho ng 1-2 c p h c sinh tình
nguy n lên tham gia trò ch i Tôi là ai - oán tên c a
thiên tai (bão, l t, s t l đ t /đá, h n hán, dông và sét,
l c, đ ng đ t, núi l a, cháy r ng).
Hai em v trí đ ng/ng i đ i di n v i nhau: M t em
đ c nhìn th y 1 tranh minh h a thiên tai dán sau
l ng b n mình. Em không nhìn th y tranh đ t câu h i
“Tôi là ai?” Em nhìn th y tranh mô t nh ng đ c đi m,
tác đ ng c a thiên tai trong tranh nh ng không đ c
nói tên c a thiên tai. Em không đ c nhìn th y tranh
ph i đoán và nói ra chính xác tên lo i thiên tai đó. Giáo

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

15


viên có th qui đ nh th i gian đoán tên c a m i c p là
3 phút. G i ý h c sinh mô t v đ c đi m, tác đ ng c a
thiên tai.
T ch c c l p ch i theo c p.

2. Chi u phim “Xã Thu n”
Th i gian: 15’

Chu n b : Máy chi u
Phim “Xã Thu n”
(xem ph n đ u)

Phim “Xã Thu n”: B phim do t ch c Plan th c hi n
theo ph ng pháp làm phim có s tham gia c a tr em
(child participatory video), trong đó tr em đóng vai trò
ch đ ng trong toàn b quá trình: t đánh giá tác đ ng
và xác đ nh r i ro do thiên tai và B KH, xây d ng k ch
b n và đ c ng, đ n quay phim, truy n thông, chia s
cho c ng đ ng và các b n h c sinh c ng nh v n đ ng
chính sách.
Tr c khi chi u phim, giáo viên yêu c u c l p quan
sát và ghi chép nh ng chi ti t sau:
+

Trong phim các b n h c sinh đã nêu lên nh ng
hi n t ng thiên tai nào?

+

Có nh ng thay đ i gì v các hi n t
đó?

ng thiên tai

Chi u phim ph n đ u – v các lo i thiên tai và tác đ ng
c a thiên tai đ n tr em.
Sau khi chi u phim, giáo viên m i kho ng 5 em tr l i
câu h i và các em khác b sung ý ki n.

Giáo viên t ng k t nh ng lo i thiên tai trong phim.

3. S u t m các câu
ca dao t c ng

Giáo viên có th cho h c sinh chu n b và thi đua chia
s theo nhóm v các câu ca dao t c ng v th i ti t,
thiên tai.

Th i gian: 15’

4. Ô ch

thiên tai

Ngang

(dành cho h c sinh THCS)

1. Hi n t ng đ t, đá chuy n đ ng r t nhanh t các s
d c khu v c đ i, núi.

Th i gian: 15’

2. Hi n t ng t nhiên b t th
đ ng đ t, ...

n

ng nh bão, l , ng p l t,

3. L a bùng phát do ho t đ ng c a con ng i ho c do
n ng nóng kéo dài m t n i có nhi u cây.
4. Hi n t ng thi u n
c n và n t n .

16

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

c trong th i gian dài, đ t đai khô


D c
5. Hi n t ng thiên tai xu t hi n vùng ven bi n, có th
x y ra sau nh ng tr n đ ng đ t m nh ho c núi l a
phun d i đáy bi n, có s c tàn phá m t vùng r ng l n.
6. Hi n t ng m t đ t rung chuy n, có th làm đ đ c
trong nhà l c l .

5
1
2

6

3
4

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

17


Ch đ 2: M t s khái ni m c b n v thiên tai
M c đích:

Sau khi h c ch đ này, h c sinh có th :
Li t kê đ c các r i ro thiên tai t i tr
đ i s ng hàng ngày.

ng/l p h c và trong

Gi i thích đ c “n ng l c” và “tình tr ng d b t n th
c a b n thân, gia đình và c ng đ ng.

Th i gian c n thi t:

30-45 phút

Tài li u h tr :

Ph n 2 - Thông tin cho giáo viên, Ch đ 2
Tài li u phát tay 2.1, 2.2, 2.3; S
màu, bút, b ng dính

đ tr

ng”

ng/l p h c; th

KI N TH C DÀNH CHO H C SINH
Giáo viên có th đ t tên bài này là M i nguy hi m khi thiên tai x y ra, và tùy theo trình đ
c a h c sinh, giáo viên có th ch n l c các khái ni m đ gi i thi u đ y đ , ho c giúp các em
hi u đ n gi n nh sau:
R i ro thiên tai: Là thi t h i mà thiên tai có th gây ra.
N ng l c phòng, ch ng thiên tai: đi m m nh, ngu n l c, kh n ng.
Tình tr ng d b t n th

ng: đi m y u, đi m thi u, đi m ch a có.

Thiên tai:
Là hi n t ng t nhiên b t th ng có th gây thi t h i v ng
đi u ki n s ng và các ho t đ ng kinh t - xã h i.

i, tài s n, môi tr

ng,

Các lo i hình thiên tai bao g m: bão, áp th p nhi t đ i, l c, sét, m a l n, l , l quét,
ng p l t, s t l đ t do m a l ho c dòng ch y, s t lún đ t do m a l ho c dòng ch y,
n c dâng, xâm nh p m n, n ng nóng, h n hán, rét h i, m a đá, s ng mu i, đ ng
đ t, sóng th n và các lo i thiên tai khác.
R i ro thiên tai:
Là thi t h i mà thiên tai có th gây ra v ng

và ho t đ ng kinh t - xã h i.

i, tài s n, môi tr

ng, đi u ki n s ng

Ví d : R i ro thiên tai mà bão có th gây ra là nhà c a b t c mái ho c s p đ ; ng i
dân b thi t m ng ho c th ng tích; thuy n đánh cá b phá h ng; cây tr ng b qu t ngã,
mùa màng th t thu...
Tình tr ng d b t n th

ng:

Là nh ng đ c đi m c a m t c ng đ ng, h th ng ho c tài s n làm cho c ng đ ng, h
th ng ho c tài s n đó d b nh h ng c a các tác đ ng b t l i t thiên tai.

18

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI


Ví d : Thi u các d ch v c b n (y t , tr ng h c, v sinh); b nh t t; không đoàn k t
và ít tham gia các ho t đ ng c ng đ ng; s ng neo đ n.
N ng l c:
Là t ng h p các ngu n l c, đi m m nh và đ c tính s n có trong c ng đ ng, t ch c,
xã h i có th đ c s d ng nh m đ t đ c các m c tiêu chung nh GNRRTT.
Ví d : có trang thi t b đ y đ ; s c kh e t t; có ki n th c, k n ng; có t ch c c ng
đ ng, hàng xóm đoàn k t và quan tâm…

R i ro thiên tai s t ng lên n u thiên tai tác đ ng đ n m t c ng đ ng d b t n th ng và có
n ng l c h n ch . Do đó, đ có th gi m nh r i ro thiên tai, cá nhân, gia đình và c ng đ ng
có th ti n hành nhi u ho t đ ng khác nhau nh m gi m tình tr ng d b t n th ng và nâng
cao n ng l c c a mình.

CÁC HO T

NG CHÍNH

1. Kh i đ ng
Th i gian: 10’
Chu n b : Tài li u phát tay
2.1

Bài t p tình hu ng – i u gì có th x y ra
Giáo viên đ a ra m t tình hu ng thiên tai t i đ a
ph ng, ví d t i m t vùng núi nh sau: Theo thông
tin d báo th i ti t, m t đ t m a to có th x y ra và
kéo theo là l , s t l đ t. M t s ng i dân đ a ph ng
đang s ng d i chân núi và ven các con su i.
Giáo viên cho các nhóm đóng vai ng
(có th t p k ch):

i dân đ tr l i

+

i u gì có th x y ra v i c ng đ ng đ a ph
c n l đ n b t ng ?

+

Thi t h i l n nh t có th x y ra là gì? Có th làm gì
đ tránh thi t h i đó?

ng khi

Giáo viên d n d t đ n bài h c hôm nay:
+

Khi thiên tai x y ra, n u c ng đ ng và xã h i có
chu n b t t thì s tránh ho c gi m thi u đ c các
thi t h i. Ví d : Ng i dân hai bên sông đ c thông
báo tr c là l có th x y ra, h c sinh nào ph i đi
thuy n qua sông đ đ n tr ng đ u đ c ngh h c
ho c đ c trang b áo phao và đi trên thuy n to ch c
ch n, nh v y s tránh ho c gi m m c đ thi t h i
do l gây ra.

+

Ng c l i, n u c ng đ ng và xã h i không có kinh
nghi m hay ngu n l c t t đ
ng phó thì thiên tai
s d n t i các thi t h i l n. Ví d : Do ng i dân
không nh n đ c thông báo là l đang tràn v , nên
h c sinh v n đi h c b ng thuy n qua sông và b l
cu n, tài s n c a ng i dân b phá h y, m t mát.

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

19


2. Tìm hi u v n đ

i u gì có th x y ra khi thiên tai đ n:

2.1

(dành cho h c sinh THCS)

Giáo viên cho c l p xem l n l t các c p tranh t
2.1.1 đ n 2.1.4 (a và b) và yêu c u h c sinh mô t :

Th i gian: 15’

+

i u gì có th x y ra

+

i u gì đã x y ra

Chu n b : Tài li u phát tay
2.1

b c tranh th nh t (a)?

b c tranh th hai (b)?

T ng h p ý ki n c a các em, giáo viên d n d t đ n
khái ni m “Thiên tai” và “R i ro thiên tai”:
+

Thiên tai là hi n t ng t nhiên b t th ng có th
gây ra thi t h i v ng i và tài s n. Ví d : l sông
có th dâng lên nhanh và làm ch t ng i.

+

R i ro thiên tai là thi t h i mà thiên tai có th gây
ra v ng i, tài s n, môi tr ng, đi u ki n s ng và
ho t đ ng kinh t - xã h i. (Ph n ki n th c dành
cho h c sinh - Ph n 1, Ch đ 2).

Giáo viên cho c l p li t kê các thi t h i có th x y ra
khi thiên tai đ n (tài s n, con ng i, ho t đ ng s n xu t
kinh doanh, sinh ho t...). Và h i h c sinh đ gi i thi u
ph n ti p theo: Có th làm gì đ tránh thi t h i đó?
Th i gian: 15’
Chu n b : Tài li u phát tay
2.2

2.2 Phân bi t “n ng l c” và “tình tr ng d b t n th

ng”

Giáo viên d n d t: Bây gi chúng ta s xem xét m t
ngôi làng mà c dân r t đa d ng g m: Th , gia đình
Dê, ch B m, anh Chu t, ông Ki n, ông bà Bò và gia
đình ch. Ngôi làng này có m t s v t d ng và ho t
đ ng khác nhau.
Giáo viên chia c l p thành các nhóm 5-6 em. Giáo
viên phát cho m i nhóm Tài li u phát tay 2.2. Các
nhóm nghiên c u thông tin trong 15 phút và s p x p
th theo 2 nhóm sau:
+

Nhóm 1: Nhóm “d b t n th ng” bao g m nh ng
con v t nào có hành đ ng gây nguy hi m cho b n
thân khi thiên tai x y ra.

+

Nhóm 2: Nhóm “n ng l c” bao g m nh ng con v t
nào có hành đ ng an toàn cho b n thân và nh ng
con v t xung quanh; và nh ng v t d ng, đ a đi m
nào có th giúp chúng s ng an toàn khi có thiên tai.

Giáo viên g i các nhóm trình bày. N u có s khác
nhau gi a các nhóm, giáo viên yêu c u gi i thích.
áp án:

20

TÀI LI U H

+

Nhóm 1: Th , ch B

+

Nhóm 2: Dê m , Dê con, anh Chu t, Voi, ông
Ki n tr ng thôn, b m ch và ch con; loa phát
thanh, radio, b n đ thoát hi m, di n t p s tán,
đ a đi m s tán t p trung.

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

m, ch con, ông bà Bò.


Giáo viên t ng h p ý ki n và nêu ph n ki n th c dành
cho h c sinh (Ph n 1 - Ki n th c dành cho h c sinh,
Ch đ 4):
+

Nhóm 1: ây g i là nhóm “D b t n th ng” –
nhóm có nh ng đ c đi m khi n cho h có th g p
nguy hi m và d b thi t h i khi thiên tai x y ra.
Nguyên nhân là do h có th ch t y u h n ng i
khác, thi u ki n th c, không có c h i ti p c n
thông tin ho c không đ c tr giúp, h có xu
h ng có thái đ tiêu c c ho c có nh ng hành
vi g p r i ro cao... Ví d : tr em, ng i già, ng i

khuy t t t.

+

Nhóm 2: ây g i là nhóm “N ng l c” - nhóm có
nh ng đ c đi m giúp h an toàn và ít ch u thi t
h i khi thiên tai x y ra. H có ki n th c, có k n ng
phòng ng a và gi m r i ro thiên tai. N u h đ c
h tr và đ c chu n b t t, h có th giúp nh ng
ng i khác trong c ng đ ng s ng sót. Ví d : Các
em nh đ c h c v thiên tai truy n đ t nh ng
ki n th c này cho ng i l n trong gia đình và trong
làng đ h bi t cách ng phó v i thiên tai và gi m
nh r i ro do thiên tai. Bên c nh đó, nhóm “n ng
l c” còn là các ngu n l c, có th bao g m các
ph ng ti n v t ch t, c s h t ng… mà cá nhân,
gia đình, c ng đ ng có th s d ng đ gi m nh r i
ro thiên tai, giúp c ng đ ng s ng an toàn khi thiên
tai x y ra.

Giáo viên cho c l p th o lu n:
+

Khi thiên tai x y ra, b n thân em, gia đình và c ng
đ ng n i các em s ng, có các y u t /đ c đi m d
b t n th ng nào?

+

Khi thiên tai x y ra, b n thân em, gia đình và c ng

đ ng n i các em s ng có kh n ng nh th nào đ
gi m nh thi t h i do thiên tai gây ra?

Giáo viên ghi l i lên b ng theo 2 nhóm “D b t n
th ng”, “N ng l c” và h i h c sinh c n ph i t ng,
gi m các nhóm nào đ s ng an toàn tr c thiên tai.
T ng k t:
+

R i ro thiên tai s l n h n n u thiên tai x y ra t i
khu v c ng i dân có nhi u đ c đi m d b t n
th ng và có ít kh n ng ng phó v i thiên tai.

+

Do đó, đ gi m thi u tác đ ng c a thiên tai, c n
nâng cao n ng l c ng phó v i thiên tai và gi m
tình tr ng d b t n th ng c a b n thân, gia đình
và c ng đ ng.

TÀI LI U H

NG D N D Y VÀ H C V GI M NH R I RO THIÊN TAI

21