Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong dế mèn phiêu lưu kí của tô hoài

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC
*************

ĐỖ THỊ THU HẰNG

NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT
TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƯU KÍ
CỦA TÔ HOÀI

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học thiếu nhi

HÀ NỘI, 2013
LỜI CẢM ƠN


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp: “Nghệ thuật xây dựng nhân vật
trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài” tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành
nhất tới các thầy cô giáo trong khoa Giáo dục Tiểu học trường Đại học Sư
phạm Hà Nội 2 đã giúp tôi trong suốt thời gian qua.
Đặc biệt tôi muốn gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới thầy giáo Nguyễn
Văn Mỳ, thầy đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ để tôi hoàn thành khóa luận này.
Qua đây tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè đã
luôn ở bên quan tâm, động viên, giúp đỡ tôi trong khi thực hiện đề tài khóa
luận này.
Để hoàn thành khóa luận này tôi đã cố gắng tìm hiểu, phát huy hết khả
năng của bản thân song thời gian và năng lực còn hạn chế nên không tránh
khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của thầy cô
giáo và các bạn để đề tài khóa luận này được hoàn thiện hơn.

Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 10 tháng 05 năm 2013
Sinh viên

Đỗ Thị Thu Hằng


LỜI CAM ĐOAN
Khóa luận tốt nghiệp của tôi được hoàn thành dưới sự hướng dẫn của
thầy giáo Nguyễn Văn Mỳ. Trong khi thực hiện khóa luận tôi đã sử dụng và
tham khảo các kết quả nghiên cứu của một số tác giả, các nhà khoa học.
Tôi xin cam đoan khóa luận: “Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế
Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi không
trùng lặp với bất kì kết quả nào trước đó.

Hà Nội, ngày 10 tháng 05 năm 2013
Sinh viên

Đỗ Thị Thu Hằng


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 4
3. Phạm vi nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu ............................................. 7
4. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 8
5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 8
6. Giả thiết khoa học ..................................................................................... 9
NỘI DUNG ................................................................................................. 10

Chương 1. Cơ sở lý luận............................................................................. 10
1.1. Tìm hiểu chung về nhân vật ................................................................. 10
1.1.1. Khái niệm nhân vật ............................................................................. 10
1.1.2. Vai trò của nhân vật văn học............................................................... 12
1.1.3. Phân loại nhân vật .............................................................................. 13
1.2. Quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật ........................................ 17
1.3. Thế giới nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài ................... 18
Chương 2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của
Tô Hoài ....................................................................................................... 24
2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua miêu tả ngoại hình nhân vật... 25
2.2. Nghệ thuật xây dựng tình huống truyện để cho nhân vật bộc lộ tính cách........34
2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ. .............................. 45
2.3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ người kể chuyện. 45
2.3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ nhân vật. ............. 52
KẾT LUẬN ................................................................................................. 59
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 61


MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài
1.1. Lí do khách quan
Tô Hoài tên thật là Nguyễn Sen. Ông sinh ra và lớn lên tại Nghĩa Đô,
huyện Từ Liêm, Hà Nội. Nhiều người biết đến ông là một người lao động cần
mẫn, ông đã làm rất nhiều nghề để kiếm sống: làm nghề bán hàng cho hãng
giày bata, rồi làm nghề phụ kế toán hiệu buôn. Nhưng đến năm 1941, sau khi
viết Dế Mèn phiêu lưu kí, một động lực lớn để ông chuyển hẳn sang nghề
làm báo viết văn. Ông đã từng giữ các chức vụ trong Hội Nhà văn Việt Nam
như là Tổng thư kí Hội Nhà văn Việt Nam, Giám đốc Nhà xuất bản Hội Nhà
văn Việt Nam,… Ông vào Đảng vào tháng 10 năm 1946 và được tặng thưởng

nhiều huân chương trong quá trình hoạt động văn học cách mạng.
Hơn nửa thế kỉ đã qua văn xuôi của Tô Hoài một nhà văn lớp trước,
một cây bút tài hoa, vẫn phát triển với tinh thần lao động cần mẫn và sáng tạo.
Ở mỗi chặng đường, thành tựu có thể khác nhau nhưng bao giờ Tô Hoài cũng
có một cách nhìn, một phong cách độc đáo. Ông đã có những đóng góp lớn
cho sự nghiệp văn học nước nhà với một số lượng tác phẩm đồ sộ. Tác phẩm
của ông rất phong phú về đề tài và đa dạng về thể loại. Từ truyện ngắn cho
đến truyện dài, tiểu thuyết, bút kí, truyện người lớn, truyện thiếu nhi gắn với
nhiều đề tài: Hòa bình và chiến tranh, miền núi và miền xuôi, thành thị và
nông thôn, lịch sử và hiện đại,… Ở đề tài nào, thể loại nào ông cũng gặt hái
được những thành công và để lại tiếng nói của mình.
Ông đến với nghệ thuật từ năm 1941 đến nay cũng được hơn 70 năm
viết văn, văn Tô Hoài có một mảng văn học đặc biệt dành cho lứa tuổi thiếu
nhi và ông là người có công lớn trong việc xây dựng nên ngôi nhà văn học
thiếu nhi hiện đại. Tô Hoài đến với tuổi thơ từ những trang viết đầu tay của

1


mình. Ở những tác phẩm viết cho thiếu nhi của ông chứa đựng nhiều tư tưởng
chân trời rộng mở. Lòng yêu cuộc sống và tạo vật bao la, tình yêu thương
những người nghèo khổ và bất hạnh, sự cảm phục những tấm gương anh hùng
trong chiến đấu,…
Song những tư tưởng biểu hiện nhất quán qua hàng mấy chục tác phẩm
thiếu nhi của Tô Hoài là lòng yêu thương và trân trọng con người và đối
tượng được ngưỡng mộ trước hết là những mầm nụ còn tươi non đang cần
được bồi đắp để bước vào đời. Đối với các em ngòi bút của Tô Hoài bộc lộ
nhiều phẩm chất mới lạ. Từ trang văn đầu tiên cho đến những trang viết gần
đây nhất của ông vẫn là tâm hồn tươi trẻ, ân cần và cảm thông, ông không chỉ
đến với các em ở một thời điểm nào đó của văn chương, mà ông đến với các

em bằng sự nhiệt huyết, nhiệt tình của cả cuộc đời. Ông là nhà văn của các em.
Đặc biệt, Tô Hoài rất thành công với truyện đồng thoại. Các tác phẩm
của ông xuất phát từ những gì gần gũi thân thuộc nhất. Thế giới nhân vật
trong truyện luôn gắn liền với cuộc sống xã hội loài người, với tuổi thơ với
muôn ngàn những tình cảm lạ, những tư tưởng kì ảo, những ham thích thiết
thực và phiêu lưu, có đấu tranh vì lí tưởng cao đẹp. Trong thế giới nhân vật
đó là những loài vật rất gần gũi, quanh quẩn xung quanh cuộc sống của chúng
ta chứ không phải là những gì xa vời mà các em không biết đến. Thế giới
nhân vật đó không có Cáo, Hổ, Báo, Phượng Hoàng, Sư Tử,… mà đó chính là
những chú Dế Mèn, anh Bọ Ngựa, anh Gọng Vó,… Những loài vật đó đều
chứa đựng những nhân vật lớn lao. Khát vọng vươn tới một tương lai tươi sáng.
Mỗi câu chuyện đều chứa đựng một bài học lí thú, mà tác giả muốn gửi
gắm tới các em. Ông trông đợi và tin tưởng ở các em những điều dặn dò.
Những câu chuyện đó lí thú dẫn các em vào thế giới của ước mơ, được đi xa
để mở mang tầm nhìn, sống chan hòa thân thiện với mọi người, biết sống và

2


đấu tranh vì lí tưởng cao đẹp: như anh Dế Mèn, như chú Chuột, như võ sỹ Bọ
Ngựa.
Dế Mèn phiêu lưu kí được viết vào năm 1941, là truyện đồng thoại
xuất sắc của Tô Hoài, được nhiều người trong và ngoài nước biết đến. Trong
thời kì đen tối của những năm tháng mà mỗi cuộc đời như bị thu hẹp và ngăn
chặn lại trong tù túng, bế tắc, thì cảm hứng giải thoát qua một hành trình
phóng khoáng, một chuyến phiêu lưu cũng có ý nghĩa tích cực và tác phẩm
Dế Mèn phiêu lưu kí ra đời trong hoàn cảnh đấy.
Tác phẩm đã khẳng định được tiếng nói đặc sắc cũng như vị trí văn học
của Tô Hoài trong nền văn học Việt Nam nói chung, văn học thiếu nhi nói
riêng. Khi đọc tác phẩm thiếu nhi sẽ bị lôi cuốn vào thế giới côn trùng đa

dạng giàu kịch tính, li kì pha trộn cả hiện thực và tưởng tượng: Có anh Dế
Mèn khỏe mạnh, giàu lí tưởng; có chàng Dế Choắt yếu ớt, còm nhom; có anh
Dế Trũi thủy chung, tài năng,…
Bằng ngòi bút tài tình ông đã lột tả hết được những nét đặc sắc của
nhân vật qua những chi tiết chân thực, nét vẽ cụ thể, điệu bộ tự nhiên cả thế
giới nội tâm của chúng thật gần gũi và ngộ nghĩnh đáng yêu biết bao. Ở Dế
Mèn phiêu lưu kí, từ sự quan sát bên ngoài đến nội dung bên trong của nhân
vật Dế Mèn chính là hình ảnh của Tô Hoài và cảnh sống của dân nghèo trong
hoàn cảnh xã hội đương thời Tô Hoài đã từng tâm sự: “Mọi chuyện loài vật
thực ra là vấn đề của nhân vật của con người. Chủ đề và triết lí của truyện
loài vật hoàn toàn là vấn đề của con người. Có điều đặc biệt là tôi đều dựa
trên thực tế chi tiết về từng con vật và sinh hoạt của con vật chứ không phải
tưởng tượng vu vơ” [7, 135].
Phong cách văn xuôi của Tô Hoài mở ra thiên bình diện sáng tạo, ông
là cây bút sắc sảo và tài hoa. Như một cây xum xuê nhiều cành lá. Các tác
phẩm của ông thuộc nhiều loại hình, gắn với nhiều đề tài và ở phạm vi nào

3


ông cũng có những thành tựu, bút lực của ông dồi dào và đang mở ra về phía
trước. Với Dế Mèn phiêu lưu kí là một giấc mộng của tuổi thơ biểu thị lòng
ham thích sự sống bay bổng nơi cao xa và một chí hướng muốn vượt khỏi
những “khuôn khổ bằng phẳng”.
1.2. Lí do chủ quan.
Dế Mèn phiêu lưu kí là một giấc mộng, một giấc mộng luôn hướng tới
một chân trời mới, một tương lai mới tốt đẹp hơn, tươi sáng hơn. Tôi yêu
thích tác phẩm này cũng vì tôi yêu thích cách xây dựng nhân vật của tác giả,
mỗi nhân vật có một tính cách khác nhau, cùng chung sống dưới một mái nhà
như một xã hội loài người thu nhỏ lại. Ở đó cũng có ước mơ bay xa, và những

khao khát cháy bỏng. Vì vậy tôi đã chọn nghiên cứu đề tài “Nghệ thuật xây
dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài”. Đề tài này giúp tôi
rất nhiều trong việc định hướng những bước đi tiếp trên con đường đầy chông
gai phía trước và đề tài này cũng giúp tôi có thể trau dồi thêm kiến thức phục
vụ cho công tác giảng dạy của tôi sau này.
Đó cũng là lí do đã thôi thúc tôi quyết định lựa chọn đề tài: “Nghệ
thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài” để thực
hiện khóa luận tốt nghiệp cho mình.
2. Lịch sử vấn đề
Tô Hoài chuyển hẳn sang nghề làm báo, viết văn từ năm 1941. Vậy là
Tô Hoài đã đến với nghệ thuật đến nay đã được hơn 70 năm, ông đã cống
hiến cho kho tàng văn học nước nhà với số lượng tác phẩm đồ sộ. Dõi theo
cuộc đời ông, từ tác phẩm đầu tay cho đến những trang viết gần đây nhất.
Người đọc luôn thấy được sự tươi trẻ, sáng tạo trong cách viết của ông.
Ông đến với con đường nghệ thuật sớm, là một cây bút tài hoa phát
triển với tinh thần lao động cần mẫn, ở mỗi chặng đường, ông đều có những
thành tựu nhất định, đều để lại trong lòng người đọc một dấu ấn, một tiếng

4


nói hoặc một phong cách riêng. Tô Hoài đến với văn chương với tuổi trẻ khao
khát hành động, tìm một lẽ sống tốt đẹp. Ông luôn cần mẫn, trăn trở tìm tòi và
điều đó được thể hiện ở ý thức sáng tạo nghệ thuật. Điều đó được khẳng định
trong các sáng tác của ông. Cho đến nay ông đã có trên dưới 150 tác phẩm
văn xuôi với nhiều thể loại, trong đó có 50 sách cho trẻ em.
Nghiên cứu mảng văn dành cho thiếu nhi đặc biệt là những câu chuyện
về loài vật của Tô Hoài, các nhà văn, nhà phê bình văn học đều ít nhiều khẳng
định Tô Hoài là một nhà văn của thiếu nhi. Ông như một người bạn tâm tình
với tuổi thơ, ông đem đến cho các em những niềm vui mới, những ước mơ hi

vọng, những bài học ân cần và những lời gợi ý dặn dò hết sức nhẹ nhàng.
Những lời tâm tình ấy thật tươi trẻ và đầm ấm. Giữa ông và các em như
không có khoảng cách, tâm hồn ông như hòa quyện cùng tuổi thơ, cùng chung
nhịp đập thổn thức vì ông viết cho các em bằng chính trái tim và cảm xúc
chân thành.
Tô Hoài có sở trường viết truyện loài vật (còn gọi là truyện đồng thoại),
hiện nay truyện của ông đã được tuyển chọn in thành 2 tập (Nhà xuất bản Văn
học năm 1996). Theo ông “Bất kì thể loại nào viết cho các em cần đẹp cần
vui. Như vậy, đồng thoại là loại truyện có nội dung tung hoành, về mặt đó vốn
đồng thoại đã lạ, lại càng hấp dẫn, càng đẹp, càng gợi cảm, càng thơ”. Điều
dễ nhận thấy tác phẩm về loài vật ông viết cho thiếu nhi là một thế giới nhân
vật đa dạng về chủng loại, phong phú về màu sắc, tính cách. Điều đó đã được
nhiều giới nhà văn, nhà lí luận phê bình văn học nghiên cứu. Có thể kể đến
các tác giả Trần Đăng Huyền, Nguyễn Lộc, Đỗ Quang Lưu, Hà Minh Đức,
Vân Thanh,…
Nhà nghiên cứu văn học Vân Thanh đã nói: “Thế giới loài vật là một
nội dung đặc sắc và độc đáo trong văn xuôi Tô Hoài, sáng tác một nhân vật
trong thế giới của các nhân vật nhỏ bé giữa thiên nhiên. Ở ngoài tuổi 20, Tô

5


Hoài bộc lộ khả năng đột xuất về nhiều mặt. Đó là khả năng hóa thân vào sự
sống của nhân vật và đồng thời đưa lại thế giới nhân vật sự sống của con người”
[13, 13].
Còn theo tác giả Vũ Ngọc Phan lại khẳng định: “Những truyện nhi
đồng của ông có cái đặc sắc là linh động và dí dỏm”.
(Nhà Văn hiện đại - Tập 2 - NXB Khoa học xã hội, 1989).
Tác phẩm của nhà văn Tô Hoài không chỉ hay, đặc sắc bởi thế giới loài
vật sinh động mà còn bởi bút pháp nghệ thuật đặc sắc của tác giả,… Viết cho

tuổi thơ, Tô Hoài luôn chú ý đến nghệ thuật miêu tả và kể chuyện. Và đây
cũng là vấn đề luôn nhận được nhiều sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu,
phê bình.
Khi nhận định về nghệ thuật kể chuyện của Tô Hoài nhà phê bình văn
học Hà Minh Đức lại nhân định: “Trong các truyện kể, ông luôn chú ý cả về
ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ người kể chuyện. Trong tác phẩm của Tô
Hoài linh hoạt nhiều màu vẻ. Ông chủ động trong câu chuyện kể, kết hợp kể
chuyện và miêu tả tạo nên sự diễn biến uyển chuyển và linh động của mạch
truyện” [5, 10].
Còn nhận xét nghệ thuật kể chuyện của Tô Hoài nhà văn Bùi Hiển đã
phát biểu: “Nghệ thuật kể chuyện của Tô Hoài thiên về thị giác, một thứ thị
giác tinh nhạy, đầy màu sắc và ấn tượng, cảm xúc, nói rộng ra hơn nữa là
thiên về cảm giác, về cảm nhận trực quan cụ thể, về biểu hiện các sắc thái
tình cảm gần gũi, thầm kín và bởi vì tất cả những cái đó đều xuất phát từ một
tình yêu gắn bó đối với cuộc sống, chiến đấu của dân tộc, sáng tác của anh
tỏa một nguồn sáng ấm áp và phảng phất lung linh nhiều sắc độ, đó là một
trong những bí quyết thành công của anh”.
(Tô Hoài phác họa - Hướng về đầu văn học - NXB Hội Nhà văn, Hà
Nội 1996, tr 35).

6


Thành công nhất khi xây dựng nhân vật bằng nghệ thuật miêu tả và kể
chuyện không thể không nhắc tới tác phẩm Dế Mèn phiêu lưu kí. Tác phẩm
đã để lại ấn tượng khó phai trong lòng người đọc. Tác giả Nguyễn Đăng Điệp
đã nhận định: “Dế Mèn phiêu lưu kí là truyện viết cho thiếu nhi nhưng cũng là
truyện viết cho người lớn vì ẩn chứa trong tác phẩm này là bài học nhân sinh
sâu sắc. Với Dế Mèn phiêu lưu kí Tô Hoài thực sự là cây bút hàng đầu về
nghệ thuật miêu tả thế giới loài vật - biệt tài ấy còn được Tô Hoài sắc mãi về

sau” [3, 113].
Các tác phẩm của Tô Hoài luôn mở ra những khám phá mới, phát hiện
độc đáo, lôi cuốn người đọc cũng như các nhà phê bình, nhà nghiên cứu. Khi
nói về tác giả Tô Hoài và truyện loài vật của Tô Hoài các nhà phê bình, các
nhà nghiên cứu đã đưa ra các nhận định ở nhiều khía cạnh, nhiều phương diện
khác nhau: Đặc sắc trong nội dung sáng tác cho thiếu nhi của Tô Hoài, nổi bật
là thế giới loài vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí. Qua đó khẳng định được tài
năng nghệ thuật độc đáo, tiêu biểu là nghệ thuật xây dựng nhân vật của ông
trong tác phẩm viết về loài vật nói chung và trong Dế Mèn phiêu lưu kí nói
riêng. Tác giả đã thành công xây dựng một thế giới nhân vật, đa dạng về
chủng loại và phong phú về tính cách. Chính điều đó đã tạo được sự lôi cuốn,
kì thú, hấp dẫn cho người đọc.
3. Phạm vi nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu.
3.1. Phạm vi nghiên cứu.
Tô Hoài là nhà văn của thiếu nhi. Các tác phẩm ông viết cho các em
chính bằng sự cần mẫn, sáng tạo, say sưa nhiệt huyết của cả cuộc đời. Khi
nghiên cứu về Tô Hoài ta có thể xem xét nghiên cứu ở nhiều khía cạnh, nhiều
vấn đề khác nhau: nội dung về đề tài, giá trị nhận thức, giá trị giáo dục, phong
cách kể chuyện, thế giới nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật. Song trong

7


khuôn khổ của một khóa luận tốt nghiệp tôi tập trung nghiên cứu về “Nghệ
thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài”.
Cơ cấu khóa luận gồm:
Mở đầu
Nội dung chính
Chương 1: Cơ sở lí luận
Chương 2: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu

kí của Tô Hoài
Kết luận
Tài liệu tham khảo
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài “Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong
Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài” thực chất là ta đi tìm hiểu về nghệ thuật
xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài để hiểu sâu sắc về
hơn về Tô Hoài cây bút tài hoa, miêu tả tinh tế, sống động.
4. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài này tôi đã hiểu rõ hơn về thể loại truyện đồng thoại
về loài vật - truyện viết cho thiếu nhi nhằm mục đích giải trí lành mạnh của
Tô Hoài đặc biệt là truyện đồng thoại đặc sắc nhất Dế Mèn phiêu lưu kí. Qua
đó sẽ giúp tôi hiểu sâu sắc hơn những nét đặc sắc của thế giới nhân vật và
việc xây dựng nhân vật của tác phẩm. Việc nghiên cứu đề tài này giúp ích tôi
rất nhiều trong việc trau dồi kiến thức là hành trang cho công việc giảng dạy
sau này.
5. Phương pháp nghiên cứu
Với đề tài này tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu là:
Phương pháp đọc sách, tài liệu tham khảo.
Phương pháp thống kê, so sánh.

8


Phương pháp phân tích, tổng hợp.
6. Giả thiết khoa học
Nếu phát hiện ra nét đặc sắc của nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế
Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài sẽ giúp tôi nâng cao hiểu biết, trau dồi ngôn
ngữ văn chương, phát triển tư duy lôgíc, sáng tạo, tưởng tượng, từ đó rèn
luyện cho tôi khả năng cảm thụ văn học được tốt hơn. Qua đó giúp ích tôi rất

nhiều cho việc giảng dạy phân môn tập làm văn sau này.

9


NỘI DUNG

Chương 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN
1.1.

Tìm hiểu về nhân vật

1.1.1. Khái niệm nhân vật
Tô Hoài đã cho rằng: “Nhân vật là nơi duy nhất tập trung hết thảy,
giải quyết hết thảy trong một sáng tác”. Đúng vậy, nhân vật giữ vai trò đặc
biệt quan trọng trong tác phẩm văn học. Nó là mắt xích cơ bản xâu chuỗi, kết
dính các yếu tố, sự kiện và là nơi chủ yếu để nhà văn thể hiện tư tưởng của
mình. Việc xây dựng nhân vật vì vậy mà trở thành công việc quan trọng, đòi
hỏi sự sáng tạo độc đáo. Đọc một tác phẩm văn học cái để lại ấn tượng sâu
sắc trong lòng người đọc không phải là gì khác mà chính là số phận, tình cảm,
cảm xúc, suy tư của những con người được nhà văn thể hiện, hay chính là
hiện tượng nhân vật. Muốn hiểu được giá trị tác phẩm thì chúng ta phải bắt
đầu từ hình tượng nhân vật trong tác phẩm. Để tìm hiểu nghệ thuật xây dựng
nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí trước hết chúng ta phải có những hiểu
biết chung về nhân vật.
Thông qua việc tìm hiểu các tài liệu tham khảo có rất nhiều định nghĩa
khác nhau về nhân vật.
Theo nghĩa rộng: “Nhân vật” là khái niệm không chỉ được dùng trong
văn chương mà còn nhiều lĩnh vực khác nhau. Theo Từ điển Tiếng Việt của

Hoàng Phê thì nhân vật là khái niệm được hiểu theo hai nghĩa:
Thứ nhất: Nhân vật là đối tượng (thường là con người) được miêu tả
thể hiện trong tác phẩm văn học.
Thứ hai: Đó là người có vị trí nhất định trong xã hội.

10


Tức thuật ngữ nhân vật được dùng ở nhiều mặt cả trong đời sống xã
hội, đời sống nghệ thuật lẫn đời sống sinh hoạt hàng ngày.
Nhưng trong phạm vi nghiên cứu của khóa luận tốt nghiệp tôi chỉ đề
cập tới khái niệm nhân vật theo nghĩa hiểu thứ nhất.
Theo nghĩa hiểu thứ nhất thì tác giả Phương Lựu và Trần Đình Sử
cho rằng: “Nói đến nhân vật văn học là nói đến con người được miêu tả, thể
hiện trong tác phẩm bằng phương tiện văn học” [9, 277].
Còn theo tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi thì lại
cho rằng: “Nhân vật văn học là những con người cụ thể được miêu tả trong
tác phẩm văn học, nhân vật văn học có thể có tên riêng hoặc không có tên
riêng. Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ không thể
đồng nhất nó với con người thật trong đời sống” [6, 235].
Trong cuốn Lí luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên có định nghĩa
về nhân vật văn học như sau: “Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật
mang tính ước lệ, đó không phải là sự sao chụp đầy đủ mọi chi tiết biểu hiện
của con người mà chỉ là sự thể hiện con người qua những đặc điểm điển hình
về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách,…” [4, 126].
Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về nhân vật. Định nghĩa nào cũng
cho ta thấy những ưu điểm riêng của nó. Nói chung lại nhân vật văn học là
một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của một nhà văn,
một khuynh hướng, trường phái hoặc một phong cách.
Nhân vật văn học chính là hiện tượng nghệ thuật về con người, một

trong những dấu hiệu của sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật
ngôn từ,… và chú ý thêm một điều thực ra khái niệm nhân vật thường được
quan niệm với phạm vi rộng hơn nhiều, đó không chỉ là con người, những con
người có tên hoặc không tên, được khắc họa sâu đậm hoặc chỉ xuất hiện
thoáng qua trong tác phẩm, mà còn có thể là những sự vật, loài vật khác ít

11


nhiều mang bóng dáng, tính cách của con người, được dùng là những phương
thức khác nhau để biểu hiện con người. Đó là nhân vật Dế Mèn, võ sỹ Bọ
Ngựa, con mèo lười trong truyện thiếu nhi của Tô Hoài, là vầng trăng, bông
hoa hồng trong thơ Bác,… Cũng có khi đó không phải là những con người, sự
vật cụ thể, mà chỉ là một hiện tượng về con người hoặc liên quan tới con
người được thể hiện nổi bật trong tác phẩm: Chẳng hạn nói nhân dân là nhân
vật chính trong chiến tranh và hòa bình, thời gian là nhân vật chính trong sáng
tác của Sê Khốp,…
Tuy không phải là những con người, những sự vật cụ thể, nhưng những
hiện tượng đó đều mang dáng dấp, tính cách, phẩm chất, phương thức sinh
hoạt của con người,… Nhân vật văn học là đơn vị nghệ thuật mang tính ước
lệ không thể đồng nhất với con người thật, ngay khi tác giả xây dựng nhân vật
với những nét rất gần nguyên mẫu có thật. Nhân vật văn học là sự thể hiện
quan niệm nghệ thuật của nhà văn về con người nó có thể xây dựng chỉ dựa
trên những quan niệm ấy. Ý nghĩa của nhân vật văn học chỉ có được trong hệ
thống một tác phẩm cụ thể.
1.1.2. Vai trò của nhân vật văn học trong tác phẩm văn học
- Nhân vật văn học có vai trò đặc biệt quan trọng trong các tác phẩm
văn học. Các tác phẩm văn học không thể thiếu nhân vật được. Nhân vật văn
học có vai trò là phương tiện cơ bản để nhà văn khái quát hiện thực một cách
hình tượng. Nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của mình về một

cá nhân nào đó, về một loại người nào đó, về một vấn đề nào đó của hiện thực.
Nhân vật là công cụ để nhà văn tạo nên nghệ thuật của tác phẩm. Nhân
vật là chìa khóa để khám phá, mở rộng đề tài theo sự phát triển của số phận
nhân vật.

12


Nhân vật là công cụ để tái hiện con người với số phận và tính cách.
Tính cách là sự thể hiện các phẩm chất xã hội lịch sử của con người. Nó là
vấn đề cốt yếu của nhân vật.
Nhân vật là công cụ để nhà văn khái quát hơn bản chất và quy luật của
cuộc đời.
Với ý nghĩa như vậy, Phêđin nói điều này khi bàn về tác phẩm sống lại
của L.Tônxtôi: “Nhêkhliuđốp là một công cụ tinh vi, sắc bén - ngoài
Nhêkhliuđốp ra, không ai có thể vạch ra tốt hơn những bí mật của bọn người
nhà nước đang nắm giữ chính quyền, cũng như những bí mật của tâm hồn
người Nga đang bị bóp nghẹt dưới chế độ Nga hoàng…Hãy thay thế
Nhêkhliuđốp bằng một nhân vật khác, và như vậy sống lại cũng mất theo”.[4, 127]
- Nhân vật là phương tiện cốt yếu để thể hiện tư tưởng của tác phẩm.
Nhân vật văn học là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo gắn với ý đồ tư tưởng
của nhà văn trong việc nêu lên những vấn đề của hiện thực cuộc sống. Theo
B.Brecht cho rằng: “Các nhân vật của tác phẩm nghệ thuật không đơn giản
là bản dập của những con người mà là những hiện tượng được khắc họa phù
hợp với ý đồ tư tưởng của tác giả”.
- Nhân vật là phương tiện có tình huống của tác phẩm. Nhân vật quyết
định phần lớn vừa cốt truyện, vừa việc lựa chọn chi tiết, ngôn ngữ, kết cấu,
các biện pháp nghệ thuật thể hiện.
- Nhân vật với tính cách của nó còn mang tính lịch sử. Mỗi thời đại lại
có một chuẩn mực để đánh giá đạo đức con người, có thể trong thời đại này

tính cách đó được tôn vinh nhưng trong thời đại khác lại bị coi thường, hạ thấp.
1.1.3. Phân loại nhân vật
Nhân vật văn học là một hiện tượng hết sức đa dạng. Những nhân vật
được xây dựng thành công từ xưa đến nay bao giờ cũng là sáng tạo độc đáo,
không lặp lại. Tuy nhiên xét về mặt nội dung, tư tưởng, kết cấu, chất lượng

13


miêu tả,… có thể thấy những hiện tượng lặp đi lặp lại tạo thành các nhân vật
khác nhau. Để nắm bắt được thế giới nhân vật đa dạng, phong phú có thể tiến
hành phân loại chúng ở nhiếu góc độ khác nhau.
1.1.3.1. Xét theo góc độ nội dung tư tưởng, về quan hệ đối với lí tưởng xã hội
của nhà văn
Có thể nói tới nhân vật chính diện (còn gọi là nhân vật tích cực) và
nhân vật phản diện (còn gọi là nhân vật tiêu cực).
- Nhân vật chính diện: Thường được tác giả đề cao và khẳng định đó là
nhân vật mang lí tưởng, quan điểm tư tưởng và đạo đức tốt đẹp của tác giả,
của thời đại. Khi nhân vật này có ý nghĩa mẫu mực cao độ cho lối sống của
một tầng lớp, một giai cấp, một dân tộc thì nó được gọi là nhân vật lí tưởng.
Còn nhân vật anh hùng cũng hiểu như nhân vật lí tưởng nhưng chỉ là một
trong những tác phẩm phản ánh các thời kì đấu tranh chinh phục, cải tạo tự
nhiên hoặc đấu tranh xã hội lớn lao gây ra những chuyển biến lịch sử dữ dội
có tính chất đánh dấu thời đại.
- Nhân vật phản diện: Đó là những nhân vật mang phẩm chất xấu xa,
trái với đạo lí và tư tưởng, đối lập về tính cách với nhân vật chính diện. Nhân
vật phản diện được tác giả nhìn nhận, miêu tả với thái độ phê phán, phủ định.
Trong quá trình phát triển của văn học trong mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau,
việc xây dựng lên các loại nhân vật trên cũng khác nhau. Nếu như trong thần
thoại chưa có sự phân biệt rạch ròi giữa nhân vật chính diện và nhân vật phản

diện thì trong truyện cổ tích, các truyện thơ nôm các nhân vật thường được
xây dựng thành hai tuyến rõ rệt có tính chất đối kháng quyết liệt. Ở đây hễ là
nhân vật chính diện thì thường tập trung những đức tính tốt đẹp còn nhân vật
phản diện thì hoàn toàn ngược lại.
- Nhân vật chính diện và nhân vật phản diện đều thuộc phạm trù lịch
sử, chúng tương ứng với khuynh hướng xã hội và quan niệm đạo đức của

14


từng thời đại do đó không nên xem xét, phân loại chúng một cách máy móc,
áp đặt.
Giữa nhân vật chính diện và nhân vật phản diện có một nhân vật văn
học trung gian là nhân vật trung gian.
1.1.3.2. Xét về vị trí và vai trò nhân vật trong tác phẩm
Xét về vai trò và vị trí nhân vật trong tác phẩm, có thể nói tới nhân vật
chính, nhân vật phụ và nhân vật trung tâm.
- Nhân vật chính là nhân vật giữ vai trò quan trọng trong việc tổ chức
triển khai tác phẩm. Nhân vật chính thường xuất hiện nhiều lần trong tác
phẩm, được nhà văn tập trung miêu tả khắc họa đầy đủ tỉ mỉ từng chi tiết từ
ngoại hình, nội tâm, quá trình phát triển tính cách của nhân vật. Và đặc biệt
quan trọng trong việc thể hiện tập trung đề tài, chủ đề, tư tưởng của tác phẩm.
Nhân vật chính có thể có nhiều hoặc ít tùy thuộc vào dung lượng hiện thực và
những vấn đề đặt ra trong tác phẩm. Trong Truyện Kiều có nhiều nhân vật
chính đó là Thúy Kiều, Kim Trọng, Từ Hải, Thúc Sinh, Hồ Tôn Hiến,…
Trong số những nhân vật chính của tác phẩm lại có thể có nhân vật
được thể hiện đặc biệt nổi bật, có ý nghĩa tư tưởng - thẩm mĩ sâu sắc nhất, đó
là nhân vật trung tâm,… Ở Truyện Kiều, nhân vật trung tâm là Thúy Kiều, ở
Tắt Đèn là Chị Dậu, ở Dế Mèn phiêu lưu kí là Dế Mèn,…
- Nhân vật phụ là nhân vật giữ vị trí thứ yếu so với nhân vật chính trong

diễn biến của cốt truyện, trong quá trình triển khai đề tài, thể hiện tư tưởng
vào chủ đề của tác phẩm.
Nhiều khi nhân vật phụ được nhà văn miêu tả chi tiết tỉ mỉ sống động
cả về ngoại hình đến tính cách nhưng tất cả những điều đó chỉ góp phần bổ
sung, hỗ trợ cho nhân vật chính thêm sinh động, hấp dẫn lôi cuốn người đọc
chứ không làm mờ nhạt đi hình tượng nhân vật chính.

15


1.1.3.3. Xét về góc độ thể loại gồm có nhân vật trữ tình, nhân vật tự sự, nhân
vật kịch
- Nhân vật trữ tình chính là con người được nhà thơ miêu tả qua một số
sự kiện nhất định, qua những dung cảm và suy tưởng của nhà thơ. Nhân vật
trữ tình là con người “đồng dạng” của tác giả - nhà thơ hiện ra từ văn bản của
kết cấu trữ tình như một con người có đường nét hay một vai sống động có số
phận cá nhân nhất định hay có thế giới nội tâm cụ thể đôi khi có cả nét vẽ
chân dung. Tuy nhiên không được đồng nhất giản đơn nhân vật trữ tình với
tác giả.
- Nhân vật tự sự: Chỉ những loại nhân vật được triển khai sâu rộng, đa
dạng và phong phú, ít bị hạn chế của không gian và thời gian.
- Nhân vật kịch: Theo nghĩa chặt chẽ chỉ xuất hiện ở trong kịch. Nhưng
nhân vật có tính chất kịch theo nghĩa rộng thì có xuất hiện ở hầu hết các thể loại.
1.1.3.4. Xét từ góc độ chất lượng nghệ thuật tổng hợp, khám phá, khái quát
biểu hiện
Có thể phân loại nhân vật thành 3 cấp độ: Nhân vật (chưa có tính cách),
tính cách (nhân vật có tính cách), điển hình.
Nhân vật là những con người nói chung được miêu tả trong tác phẩm.
Khi đã có ý thức con người như tiêu điểm của tác phẩm nhưng nếu nhà văn
chỉ dừng lại ở việc mô tả ngôn ngữ, cử chỉ hành động cũng như quan hệ và

hoàn cảnh thì con người trong tác phẩm mới chỉ đạt đến mức độ nhân vật thôi.
Tính cách là khi nào nhân vật được khắc họa chiều sâu bên trong, nó
như một điểm quy tụ mà từ đó có thể giải thích được mọi biểu hiện muôn
màu, muôn vẻ sinh động bên ngoài. Và tính cách đã đạt đến độ thực sâu sắc là
sự thống nhất giữa cái chung và cái riêng, cái khái quát, cái cụ thể…thì gọi là
điển hình.

16


Ở đây khi nghiên cứu về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn
phiêu lưu kí tôi xem xét theo cách phân loại nhân vật theo tiêu chí: “Vị trí và
vai trò của nhân vật trong tác phẩm”. Nhân vật trong tác phẩm Dế Mèn
phiêu lưu kí được chia làm: nhân vật chính, nhân vật phụ, nhân vật trung tâm.
1.2. Quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật
Tô Hoài, một nhà văn của lớp trước, một cây bút tài hoa sắc sảo. Ở mỗi
chặng đường sáng tác văn thơ mặc dù thành tựu có thể khác nhau nhưng ông
luôn để lại trong lòng người đọc những tiếng nói, cách nhìn, phong cách rất
riêng, độc đáo. Tác phẩm của ông luôn vươn tới giá trị của nghệ thuật ngôn từ.
Đặc biệt trong tác phẩm Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài, tác giả đã
vẽ ra một thế giới côn trùng sinh động, lôi cuốn người đọc bằng chính nghệ
thuật xây dựng nhân vật độc đáo của tác giả. Để hiểu rõ hơn về điều này tôi
đã lựa chọn đề tài khóa luận tốt nghiệp là tìm hiểu về nét đặc sắc của nghệ
thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài. Để hiểu
hơn về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài
trước hết tôi tìm hiểu quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật - Đó chính
là nói đến việc nhà văn sử dụng các phương tiện của hình thức vào việc xây
dựng nhân vật. Vậy trước hết ta phải hiểu thế nào là hình thức.
Hình thức của tác phẩm được hiểu là một phương thức biểu hiện hình
tượng, nội dung tác phẩm; là cách thức tổ chức sắp xếp các yếu tố trong tác

phẩm sao cho chúng có mối liên hệ chặt chẽ trong một chỉnh thể, có thể bộc
lộ sâu sắc và chính xác nhất ý đồ sáng tạo của nhà văn. Không có hình thức
đơn thuần là hình thức mà là sự biểu hiện phù hợp với nội dung.
Theo quan điểm triết học thì hình thức chính là cái bao bọc bên ngoài,
vì vậy khi nói đến hình thức người ta thường chú ý đến cái bên ngoài như từ
ngữ, cách miêu tả,… Nhưng nó cũng có các yếu tố bên trong khó nhận thấy
hơn đươc toát lên nhờ mối liên hệ, sự liên tưởng, tưởng tượng, móc nối các

17


chi tiết. Những yếu tố bên ngoài hợp thành ngôn ngữ; các biện pháp nghệ
thuật, các yếu tố bên trong hợp thành kết cấu tình huống.
Cũng như theo quan điểm ý nghĩa của triết học thì mọi sự vật hiện
tượng trên vũ trụ đều có nội dung và hình thức của chúng. Giữa chúng có mối
quan hệ biện chứng tác động qua lại với nhau. Do đó để tác giả xây dựng
được hình tượng các nhân vật thì cần có hình thức nghệ thuật. Từ ngữ, cách
miêu tả… là những phương diện cơ bản của hình thức. Mỗi một phương diện
đó đều có vai trò, nhiệm vụ riêng, nếu thiếu đi một yếu tố nào đó của hình
thức thì hình tượng nghệ thuật sẽ không được khắc họa một cách rõ nét. Bởi
vì, mỗi hình tượng nghệ thuật đều được khắc họa rõ nét bằng sự thể hiện, sự
kết hợp đầy đủ của các phương diện cơ bản của hình thức, tuy các phương
diện đó được sử dụng với mức độ đậm nhạt là khác nhau, điều đó phụ thuộc
vào khả năng và dụng ý sử dụng của tác giả.
Với Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài bằng ngòi bút sắc sảo, tinh tế
của mình ông đã vẽ ra một thế giới côn trùng vô cùng sinh động hấp dẫn lôi
cuốn người đọc. Với tác phẩm này chúng ta có thể tìm hiểu được rất nhiều nét
đặc sắc thú vị từ mọi khía cạnh của tác phẩm. Tuy nhiên do giới hạn của khóa
luận tốt nghiệp và do khả năng hiểu biết có hạn của mình, tôi chỉ xem xét tìm
hiểu một số yếu tố mà tôi cho là đặc sắc của nghệ thuật xây dựng nhân vật

trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài: Nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân
vật, nghệ thuật xây dựng tình huống truyện cho nhân vật bộc lộ tính cách,
nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ (ngôn ngữ nhân vật và
ngôn ngữ người kể chuyện).
1.3. Thế giới nhân vật trong Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài
Tô Hoài là nhà văn của thiếu nhi. Ông đến với thiếu nhi từ những trang
viết đầu tay cho đến những trang văn gần đây nhất. Ở mỗi chặng đường, tác
phẩm của ông luôn để lại trong lòng người đọc một phong cách rất riêng, một

18


tiếng nói riêng mà độc đáo. Tô Hoài là cây bút xuất sắc trong nền văn học
dành cho thiếu nhi Việt Nam, đặc biệt ông được mệnh danh là người có biệt
tài viết truyện đồng thoại về các loài vật. Ông như người bạn thân tình, sớm
tối trò chuyện với thiếu nhi, các tác phẩm của ông không chỉ có thiếu nhi Việt
Nam yêu thích mà thiếu nhi trên toàn thế giới đều yêu thích tác phẩm của ông.
Bởi vì các em có thể nhìn thấy chính mình qua các nhân vật trong truyện. Đặc
biệt truyện đồng thoại thành công nhất về loài vật của Tô Hoài chính là Dế
Mèn phiêu lưu kí, tác phẩm ra đời năm 1941.
Từ khi Dế Mèn phiêu lưu kí ra đời đến nay đã được hơn 70 năm, đã
trinh phục được biết bao trái tim của những độc giả nhỏ tuổi trong và ngoài
nước. Tác phẩm đã được dịch ra 37 tiếng trên thế giới bởi thế giới loài vật hấp
dẫn sinh động. Nói đến thế giới loài vật là đề tài từng hấp dẫn bao thế hệ nhà
văn trong và ngoài nước. Trên thế giới chúng ta đã gặp thế giới côn trùng
trong các tác phẩm của La Phông-ten, Anđecxen, L.Tônxtôi,… và ở Việt
Nam có Kim Lân, Võ Quảng, Phạm Hổ,… và đặc biệt Tô Hoài - một biệt tài
viết truyện đồng thoại về loài vật. Mỗi nhà văn lại có một cách nhìn, một cách
thể hiện riêng khi viết về thế giới loài vật. Ai cũng biết đến La Phông-ten, nhà
thơ ngụ ngôn nổi tiếng, thế giới loài vật cũng đến với trẻ thơ qua các bài thơ

ngụ ngôn giàu ý nghĩa, còn đối với Phạm Hổ thế giới loài vật là những con
vật đáng yêu gần gũi ở vùng quê Việt Nam. Ông luôn lấy chủ đề tình bạn để
đưa những điều tâm sự, gửi gắm đến với bạn đọc, còn Tô Hoài lại đến với thế
giới loài vật trong cảm quan đặc biệt - cảm nhận thế giới loài vật như cuộc
sống của con người.
Thế giới nhân vật được Tô Hoài xây dựng trong Dế Mèn phiêu lưu kí
là thế giới côn trùng phong phú về chủng loại, đa dạng về tính cách. Thế giới
côn trùng đó là thế giới của những con vật nhỏ bé mà gần gũi với các em
thiếu nhi. Đó là Dế Mèn, Dế Trũi, Dế Choắt, anh Gọng Vó, chị Cào Cào, bác

19


Xiến Tóc, chị Nhà Trò, võ sỹ Bọ Ngựa, Nhện, thầy đồ Cóc, đại vương Ếch
Cốm, lão Chim Trả,... Bằng khả năng kể chuyện dí dỏm cũng như năng lực
quan sát và miêu tả thế giới loài vật của ông, ông đã làm cho người đọc như
được nhìn thấy, được chứng kiến cuộc sống của những con vật nhỏ bé đáng
yêu đó. Và ẩn sau thế giới loài vật ấy chính là cuộc sống của con người. Thế
giới ấy như một xã hội loài người thu nhỏ lại, người xấu có, người tốt có
nhưng quan trọng họ luôn ý thức được những điều không hay, không phải của
mình để tự hoàn thiện và phấn đấu xây dựng một cuộc sống tốt đẹp. Qua câu
chuyện của chú Dế Mèn cùng các bạn, tác giả đã bày tỏ lòng tin vào điều
thiện, vào cuộc sống hòa bình, nêu cao tư tưởng “muôn loài cùng nhau kết
thành anh em”. Chính từ những kinh nghệm sống của mình, Mèn và các bạn
cùng nhau đi tới lí tưởng trên và họ đã bắt tay vào việc tuyên truyền cho nó.
Tuy lí tưởng của Mèn và các bạn còn mơ hồ và ít nhiều có tính chất không
tưởng, nhưng xét đến cùng phải thấy đó là niềm khao khát và ước mơ chân
chính của họ.
Trong tác phẩm Dế Mèn phiêu lưu kí ta có thể thấy được một số nhân
vật chính, giữ vai trò then chốt của cốt truyện đó là Dế Mèn, Dế Trũi, bác

Xiến Tóc,… và rất nhiều nhân vật phụ được nhắc đến như anh Gọng Vó, chị
Cào Cào, chị Cốc, bọn Nhện, Bọ Muỗm, Ếch Cốm, mẹ của Mèn, Nhái Bén,
cá Diếc,… nhưng trong đó nhân vật giữ vị trí trung tâm của truyện chính là
Dế Mèn. Bởi vì Dế Mèn là nhân vật chính quan trọng nhất, xuyên suốt toàn
bộ câu chuyện. Các nhân vật hỗ trợ, bổ sung cho nhau để làm nổi bật nên tính
cách, lí tưởng của nhân vật trung tâm - Dế Mèn. Lí tưởng của tác phẩm là lí
tưởng của Dế Mèn, của Dế Trũi, của các bạn trong thế giới ấy và đặc biệt đó
cũng chính là lí tưởng của tác giả.
Thế giới loài vật ấy như xã hội - xã hội loài người thu nhỏ lại nên nó
chứa đựng nhiều mối quan hệ xã hội: mối quan hệ với gia đình, bạn bè, xã

20


hội,… Đó là mối quan hệ mẹ con Mèn, anh em ruột thịt của Mèn, mối quan
hệ với hàng xóm láng giềng nơi bờ ruộng mà Mèn sinh sống, đặc biệt tác giả
ca ngợi tình bạn bè, sinh tử có nhau của Mèn và Trũi và các bạn trong thế giới
ấy. Mối quan hệ ấy xuất phát từ việc cùng chung hoài bão, cùng chung lí
tưởng và mục đích sống.
Dế Mèn phiêu lưu kí ra đời năm 1941 là thời kì xã hội đang rối ren,
cuộc đời như bị thu hẹp và ngăn chặn lại trong tù túng, bế tắc thì cảm hứng
giải thoát qua một hành trình phóng khoáng, một chuyến phiêu lưu cũng có ý
nghĩa tích cực. Và tác phẩm Dế Mèn phiêu lưu kí đã ra đời trong hoàn cảnh
ấy. Do đó các nhân vật trong truyện là đại diện cho nhiều loại người, nhiều
giai cấp, tầng lớp khác nhau trong xã hội lúc bấy giờ. Những số phận yếu
đuối, nhút nhát, hay bị kẻ mạnh hơn ức hiếp, bắt nạt đó là Dế Choắt, chị Nhà
Trò, anh hai Dế Mèn, anh Gọng Vó, chị Cào Cào,… những nhân vật đó phần
nào khắc họa nên hình ảnh người nông dân trước cách mạng tháng Tám, thấp
cổ bé họng, luôn phải chịu cảnh áp bức bóc lột, sống trong tăm tối và khổ sở,
luôn phải chịu cảnh áp bức bất công, luôn bị kẻ mạnh hơn đe dọa tới cuộc

sống vốn bình yên của họ. Xã hội luôn tồn tại những phe đối lập nhau, có
người bị chà đạp, chèn ép thì sẽ có thế lực cậy quyền, ức hiếp người khác,
trong Dế Mèn phiêu lưu kí thì bọn Nhện gồm có nhện mẹ, nhện già, nhện trẻ,
nhện nước, nhện tường, nhện võng, nhện cây, nhện đá, nhện ma,… đủ họ nhà
nhện là đại diện điển hình cho thế lực cậy quyền ức hiếp người nghèo, đại
diện cho giai cấp phong kiến đã bóc lột chà đạp cuộc sống của người nông
dân Việt Nam vào đường cùng của sự khổ cực và đói khát.
Bên cạnh đó còn có người nhút nhát, sợ hãi không dám làm những việc
mình thích như ông anh hai Dế Mèn; rồi còn cổ hủ, lạc hậu, không tiếp thu sự
tiến bộ của xã hội như ông anh cả Dế Mèn; không những thế còn có những kẻ
không biết tự lượng sức mình, thích khoe khoang, khoác lác như thầy đồ Cóc,

21