Nguồn gốc căn bản và cơ chế truyền dẫn lạm phát trong các nền kinh tế chuyển đổi

w~~~~'[i1j
~

A'

\I

"

Il

A;'

I

NGUONGOCCAN'BANVACOCHETRUYENDANLAMPHAT
.

trongcaen6nkinhte'chuy'nd6i
rLtdCkhi chuyendoi, trangcac
nLtdcXHCN, I,?mphat b! kim
ham. C6 cau dU'thl1a nhLtng
tinhtr,?ngdLtcau khong chuy~nvao
. I~mpMt vi slJki~m soat gia, va I,?m
phatho~c sieu I,?mphat chi c6 th~
batdau khi gia ca dLtc;Jc
xac I$p m9t
eachtlJ do. Trang qua trinh chuy~n
doi, I,?m pMt b! kim ham da trd
thanhI,?mphat md khi cau tang len,
cungb! co I,?i,pM gia m,?nh,tham

h~ttai chinh da t'?onen slJmat can
doi nghiem trQng. Khi cac nLtdc
XHCN tien hanh chLtCJng
trinh on
d!nh, I,?mphat giam di, nhLtngsan
ILtc;Jng
da giam di nhanh ch6ng,
nguy cCJtai I~m phat van ton t~i.
Nguon goc can ban cua I~m phat
trang qua trinh chuy~n doi c6 th~
dLtc;Jc
tim thay trang SlJtham hl,!ttai
chinh bat nguontl1ho~td9ng khong
c6 hi$u qua cua cac doanh nghi$p
Nha nLtdC,tl1vi$c bao cap cua ngan
sach, tl1cac khoan chi tieu Idn cho
quand9i,thamnhOng,tham hl,!tcan
can thanh toan, nc;JnLtocngoai va
nc;Jnan day dLta gilia cac doanh
nghi$p. DlJa tren quan di~m cua
trLt<'1ng
phai cCJcau va trLt<'1ng
phai
tien t$, bai viet nay se phan tich chi
tiet nguon goc can ban va cCJche
truyen dan I~m phat trang cac nen
~h te chuy~n doi.

T

1. Thtlm hyt ngtln s6ch
Trang cac nLtocchuy~n doi, dau
tien va tren het, I,?mphat phat sinh
tl1tham hl,!ttai chinh ma nguongoc
sau xa cua tham hl,!t tai chinh 113do

tinh tr~ng ho~t d9ng kem hi$u qua
cua khu vlJc doanh nghi$p Nha
nLtdc.Vdi vi$c tiep c$n khongh,?n
che cua khu vlJc nay doi vdi cac
nguonIlJCtl1 ngan sachcua Chinh
phu va (ho~c) tl1 h$ thong ngan
hangd~tai trc;Jkhongchicacyeu

cauve vanchoho~td9ngma con
budapnhlingkhoanla. Cackhoan
T~ ClI1NcANtlANc- s6

2 NMI 2004

theratIdnvan6dagayapIlJCm~nh

Phan Th! U~ng Uai *

doi voi I~m pMt. Vi dl,!, trong nam
1993, d Nga cac khoantin dl,!ngbao
cap cua Nha nLtdcc6 lai suat 10
ho~c 25% nam, trang khi d6, I~m
phat nam 1992 la 2500% va nam
rat thap. SlJ bao cap dai d~ng nay 113 1993 da len tdi 8400%. Do d6,

10d6 van dLtc;JC
tai trc;Jbang vi$Ccap
bu la cua Chinh phu, bang cac
khoan tin dl,!ngvdi lai suat thap tl1
cac ngan hang va cac khoan thue

nhan to chinh thuc d~y I~m phat va
cOng 113m9t nhan to cho phep ton.
t~i cua cac doanh nghi~p ho~t d9ng
kem hi~u qua. Vi dl,!, d Nam TLt,
trang th<'1igian tl1 nam 1981 den
1988, la cua cac doanh nghi~p da
len tdi hCJn4% GDP, trang khi d61c;Ji
nhu$n cua doanh nghi~p c6 th~ ton.
t~i da giam di 7% cua GDP. Tong
ket I~i lc;Jinhu$n cua cac doanh
nghi~p da giam tl110,4% cua GDP
trang nam 1981 xuong - 1,0% vao
nam 19881. Trong nhling nam 80, d
Nam TLt, la cua cac doanh nghi~p
dLtc;Jctai trc;Jbang m9t so nguon.

Nguon dau tien den tl1vi~c chuy~n
m9t cach tlJ nguy~n tl1 ngLt<'1i
t'?o lc;Ji
nhu$n sang ngLt<'1ib! la, tinh tr,?ng
nay da tich IOync;Jnan day dLta gilia
cac doanh nghi~p va gay ap IlJcdoi
vdi ngan hang d~ tai trc;Jnhling

khoan nc;Jd6. Nguon th(f hai den tl1
nhling khoan tin dl,!ng bao cap cua
ngan hang. T~i Nam TLt, vi$c t~o
tien d~ tai trc;Jcho cac khoan bao

capdalentdi4 va5%cuaGDPmai
nam tl1 gilia nhling nam 80 tn1 di, va
11% trong nam 19892.
Ben c,?nh d6, tham nhOng cOng
113m9t

nguyen nhan chinh gay I~m

phat d cac nU'ocDong Au. Nha nLtdc
yeu va do d6, tham nhOng m~nh c6

th~ ton t~i. Nhling

ngLt<'1ilanh

d~o

khu vlJCdoanh nghi~p Nha nLtdc da
gay ap IlJCrat m~nh bU9CNha nLtdc

phai cap cac khoan tin dl,!ng bao
cap, trc;Jcap va d~c quyen trang
ngo~i thLtCJng
thong qua m9t lo~t
giay phep nh$p kh~u va quota.

Tong c9ng cac khoan baocapd6co

nhling khoan tin dl,!ng nhLt v$y thlJc
slJ 113nhling m6n qua cua Nha nLtdc

cho nhling ke giau va c6 quan h~
toP.
Tham hl,!tngan sach d Nga cung
phat sinh tl1 chi phi qua Idn cho
quan d9i, trang ngan sach nam
1989, cac khoan chi tieu cho quoc
phbng da tang len 77,3 ty Rubles
ho~c 8,4% cua GNP (ho~c 12% cua
thu nh$p quoc dan). Them vao d6
nhling nam 70 va 80, nhling khoan
chi tieu rat Ion cho cac chLtCJngtrinh

lien quan den phong thu nhLtvi~n
trc;Jcho cac nLtdcb~nbeva chLtCJng
trinh vOtrl,!.Trong nam 1991, tham
hl,!t ngan sach 11316% cua GNP4.

Ganh n~ng bao cap cho cac
doanh nghi~p Nha nU'oc(DNNN)da
tang len lam tham hl,!t ngan sach
tram trQng d Trung Quoc. M~c du c6

nhling bU'oc khdi dau m~nh me
trong cai to DNNN, nhLtng cac
DNNNvan nam trong slJdieu khi~n

cua Chinh phu va phai mang ganh
n~ng xa h9i nhLt thu n~p m9t IlJC
ILtc;Jng
laDd9ng dLtthl1ava cung cap
cac d!ch vI,! lien quan den hang hoa
cong c9ng nhLt hau het cac nLtdC
khac. Do d6, hQ tiep tl,lC dLtc;Jcquyen

bao cap tl1 Chinh phu. Trong thlJC
.te, m9t phan trc;Jgiup cua Chinhphu
dLtc;JC sa

dl,!ng d~ bu dap cho nhling

ho~t d9ng khong hi~u qua cua
DNNN. Cac khoan bao cap cong
khai ho~c khong cong khai cua
Chinh phu cho nhling DNNN

b! la

dLtc;JcLtdCtinh khoang 3,5% cua

.

Ngan hang C6ng thuong Vi$t Nom

67

TOI

CHiNH

w£~~~TI11
GDps.
Trong khi cac khoan chi tieu
tang len, ve phan thu, thu nh~p cua
Chinh phu cac mfoc XHCN phl,J
thu(>c n$ng ne VaG vi~c ki~m soat
gia va sa hG'u cac DNNN d~ .tc;tO
va
sau d6 la thu nhU'ngkhoan th$ng dLi
Ion tli khu vLJCcong nghi~p. Khi tLJ
do h6a bat dau, phan tai san cong
nghi~p thu(>c sa hG'ucua Chinh phu
bat dau giam xuong, them VaGd6,
vi~c tLJdo h6a gia ca va cc;tnhtranh
cong nghi~p tli cac nguon ILJCtrong
nLioc va ngoai nLioc di:i lam giam lc;1i
nhu~n bien cua tat ca cac doanh
nghi~p cong nghi~p cho du doanh
nghi~p d6 c6 thu(>c sa hG'u Nha
nLioc hay khong. Ket qua la thu
nh~p cua Chinh pM (tinh bang %
cua GDP) di:i giam xuong nhanh
ch6ng, vi dl,J,thu nh~p cua Chinh
phu Trung Quoc di:i giam tli 34,8%
trong nam 1978 xuong 18,5% trong
nam 1991, tham hl,Jttai s;hinh di:i len

toi 10% trong nam 19916. Vi~c giam
ngan sach cua Chinh phu, den ILic;1t
n6 lam tram trQng tham hl,Jt ngan
sach trong hau het cac nLioc XHCN
va gay ap ILJCIc;tmphat.
2. Me) ,')ng tin dyng
Khi nen kinh te thLJChi~n tLJdo
h6a gia ca va ty gia hoi doai, gia
dau VaGtang len, d$c bi~t gia hang
nh~p khau tang rat mc;tnh, nhieu
DNNN phai dLiCJngdau voi nhU'ng
kh6 khan d~ dieu chinh ngay I~p tUc
theo tinh hinh moi va bi thi~t hc;tirat.
nhieu. Nhin chung, cac chinh phu
khOng muon d~ cac DNNN sl,JPd6
vi ca 19do chinh tr! va 19do kinh te,
do d6, van phai duy tri bao cap cua
ngan sach. D~ bao v~ DNNN khoi
pha san, thong qua h~ thong ngan
hang, Chinh phu di:i cung cap khong
hc;tnche cac khoan tin dl,Jngvoi li:ii
suat am cho DNNN di:i lam tang rat
Ion ILic;1ng
tien trong ILiUthong. Vi dl,J,

thanh cong trong vi~c ki~m soat cac
khoan vay ngan hang.

GDP, gan voi muc trung binh cua
Dong A va Thai Binh DLiong la

Trong cac nLioc Dong Au, cac
ngan hang trung LiCJngphai tiep tuc
trc;1giup cac DNNN dLioi hinh th~c
cho vay li:ii suat thap hoac tai tai trCJ
cac khoan nCJnan day dva gilia ca~

102,4% va 30,7%1°. Hau hat n9
nLioc ngoai cua khu vLJCkinh te ILl
nhan Trung Quoc dLic;1c
chuy~n vao
thong qua cac trung gian tai chfnh
dLic;1C
chi dinh hoc;ttd(>ngnhLila "cac

doanh nghi~p trong khi cac ngan
hang khong th~ huy dong dLiCJc
von
voi hai 19do. ThO nhat;li:iisu<1tthLic
te am di:i khong khuyen khich ti~n
gLti cua d~n chung; thO hai, tien
ILiCJng
thLJCte giam rat mc;tnhtrong
hau het cac nLioc trong qua trinh
chuy~n d6i, do d6, tien gLtitiet ki~m

cU'as6" vay nLioc ngoai. Khi cac
DNNN dLic;1c
tLJchu hCJn,cac nha
chuc trach se phai chiu trach nhi$m

ve vi~c tang nhanh ch6ng nhLing
khoan nc;1nLiac ngoai cua h9. N9
nLiocngoai se gay ap ILJC
Ic;tmphat
tro~gt~CJng
lai ~his~ dl,Jngkemhi$u
qua nhLingkhoan von vay.

cua h(>gia dinh la m(>tphan doanh
so ban h~di:i giam di nhanh ch6ng,
vi du,
nam 1991 xuong
; tli 60% trong
.
',-, ~
'
khoa ng 25°/
/0 vaGglua nam 1992 va
'
thLic sLi b len mat vaG CUOInam d0 CJ
OA'

"

'

,.-.

~

?

..

-

.

CMEA
trong,?,nhLfngnam 1990 - 91
-,
,
d~ g~y ra rr:,Qtphan ling day ~huy~n
v~ cang. :!am t~Qng hCJnk~~ ngay
ca~g nh~eu n~CJc trong hl~p ~91

pha hong h~ thong ngan hang va

kh,ong ~on kha n~ng }hanh?toan.

day nhanh lam phat

Cac nLidc XHCN bat dau phal mua
nguyen Ii~u thO theo gia the gioi cao

.

a Nga.

3. Nq nUffcngoal trdm tr9ng

Nc;1
tram trQngdLic;1c
ket hc;1P
voi
vi~c chuy~n cac nguon ILJcIon gay
them ap ILJC
tham hl,Jtngan sach va
sau d6 la lam phat Nam TLi va Ba
Lan. Ba L~n voi hCJn45 ty USD nc;1
nLioc ngoai va Nam TLi voi 18 ty
USD di:i lam mat di uy tin cua hQ:
cac khoan nc;1thLiCJngmc;ticua hQ

a

dLfc;1C
trao d6i tren thi trLiong thu cap

voi gia ratthapso voigiatri trenbe
m$t cua n6. Hungary voi 20 ty USD
nc;1nLioc ngoai sau m(>t nam 1989
di:itang them hCJn2 ty USD, bat dau
giam di chut it VaG dau nam 1990
dLic;1C
ban Ic;tiVaG cuoi nam 1990.
Nga voi khoan nc;1rang 30 ty USD,
Bulgaria tren 10 ty USD, khong can

a

68

,??,.-.
.
SLi sup do cua khol thLiCJngmal

Nga8. Them vaod6, h~ thong ngan
hang tLi nhan dang n6i len va hoc;tt
d9ng kem hi~u qua di:i g6p phan

kh~ n~ng ~LJa,v~o cac ngu~n von
ch~y vao~de ~?uda~ SLJ~uy gl~m thu
nh~p ho~c gl~m bd; ga,nh n,c;tngn?
(CQng hoa ~an ch,~ ~IlC ~~ 1o~ty
Trung Quoc, khoan vay moi tli
USD n~ n~~c .~?goal~ao gl~~ na,m
ngan hang di:i tang tli 18 ty NDT
1~909tc;tlthCJIdiem thong nhat nLidc
trong nam 1978 len 378 ty NDT DIlC) .
trong nam 19917.Dieu nay di:i gay
Trung Quoc t6ng so nc;1nLioc
ap ILJCIc;tmphat rat mc;tnhva day ngoai k~ ca ngan hc;tnva dai hc;tn
cOngla m(>tchi so kh~ng d!nh rang tang len 83,6 ty USD VaGcuoi nam
cac nha chuc trach trong linh VLJC 1993, tliCJng dLiCJngvoi 95% hang

tien t~ cua Trung Quoc di:i khong

4. Tham hyt can can thanh

toan

xuat khau va dich VI,Jho$c 22% CU{I

~

hCJnso voi gia bao cap cua Lien Xc.
Nhling nLioc d6 di:i dLiCJng
dau voi
vi~c giam "chi so gia xuat nh~p
khau" voi ben ngoai va cOng mat
kim ngc;tchxuat khau trong khu vLJc.

Cac nLiocDong Au bi thi~t hc;tinhieu
nhat trong nhU'ngcu soc nay.Vi dl,J,
tc;tiUkraine gia nh~p khau dau va
gas trong nam 1993 tinh tren danh
nghia la khoang 1.080 Ian va cao

gap565Ianso voi gia nam 199111.
Day la nhan to quan trQng tc;tOra sLJ
mat can doi Iontrong can can thanh
toan cua Ukraine. Them VaG d6,
giam cau xuat khau trong Lien bang
Xo Viet (cO) cOng tc;tOra m(>t SLJbat
lc;1idang k~ cho kim ngc;tch xuat
khau cua Ukraine.
M$t khac, can can thLiCJngmc;ti
toi t~ di trong suot nhU'ng nam dau
cua qua trinh chuy~n d6i trong cac
nLioc XHCN phan nao phan anh

thLJCte rang m9t khi nh~p khau
khong bi ki~m soat, khong phai tat
ca hang nh~p khau dLic;1cdLia VaG
danh cho vi~c san xuat hang xuat
khau hO$c cho cac doanh nghi~p
san xuat. M(>t phan tang len dLic;1C
danh cho hang tieu dung. Tc;ti
Hungary, hang tieu dung chI chiem

'------

T~ CIJiNCAA
IIANC - s6 2 NAM2004


TAl

CHiNH

w£~~~TI11
12,5%trong tong tri gia hang nh~p
kh§unam 1989 nhU'ngda tang len
22,7% vao dau nam 1991.
Ba
Lan,trong 8 thang dau nam 1991,
hangtieu dung.'trong hang nh~p
kh§udi:itang tCt18,8% len 31:6%.
Tinhtren ty I~ tang tnrdng, doi vai
Bulgaria,Czechoslovakia,Hungary,
Poland,Romania,va Lien Xo (cG),

hangtieu dung co xu hLfangtang
nhanh nhat trong tong so hang
nh?pkh~u nam 1992,tren ca cong
ngh~va tLfli~u san xuat12.

a

D~ doi pho vai tinh tr~ng chay
nguen Il,J'Cra ben ngoai trong nhU'ng

nam80 bu()c Chinh phu Nam TLf

phaithl,J'Chi~n cac bi~n phap rat

(4)

lam nhLf v~y, gan nhLf h9 dLfgc thanh

doanhnghi'p
Ng nan day dLfagi[(a cacdoanh
nghi~pphat sinh do 2 nguyennhan.
Tha nhat, trong h~ thong cG, cac
DNNN da rat m~t moi d~ dap ltQg
cac chi tieu dLfgcgiao. Khi h9 da

"General

(5) China, Macroeconomic Stability
in a Decentralized Economv, The World
Bank, 1995,trang xiv.

(6) Mckinnon, Ronald I" Financial
Growth and Macroeconomic Stabilitvin
China 1978 -1992, Imolications for Russia
and Other Transitional Economies.
Journal of comparative economics,
Josef C" Barada (ed.), Vol. 18, 1994,
trang 438.
(7) On KitTam, Financial Reform in
~trang
32.
(8) Mckinnon, Ronald I. "Financial
Growth and Macroeconomic Stabilityin
China, 1978- 1992:Implicationsfor Russia

and Other Transitional Economies",

Journal oof Comparative Economics,
Vol. 18,1994, trang 463.
(9)
Nut;,
Domenico
Mario,
"Stabilization and Sequencing in the

Reformof SocialistEconomic", in Simon

Commander (ed.), Mana9in9 Inflationin
Socialist Economics in Transition The
World Bank, 1991.trang 136.
(10) China. Macroeconomic Stabilitv

in a Decentralized Economv. The World
Bank, 1995,trang 16.
(11) McCarthy, F. Desmond (et 01),
External Shocks and Performance
Resoonses durina Svstem Transition.The
Case of Ukraine. Policy Research
WorkingPaper No. 1361,TheWorldBank,
1994.
(12) Amsden, Alice H" The Market
Meets its Match, Restructurina the
Economies of Eastern Eurooe. Hcward
UniversityPress, 1994,trang 102.

Word Bank, 1991. trang 2.
(2) Amsden,

Micheal.

(ed.), Economic Transition in Eastern
Eurooe. Blackwellpublichers, 1995,trang
23.

m~nhd~ can bang cancanthanh
toan.ChLfelngtrinh dieu chinh bao
gempha gia rat m~rih va, trLfactien
la giam m~nh hang nh~p kh~u.
ThOngqua cac bi~nphap dod~lam
tang th~ng dLf can can vang lai,
trongthl,J'C
te, hau nhLfngay sau do,

(1) Roe, Alan, ''Managing Inflation in
in Simon
ho~td(mg kinh te suy thoai va I~m Socialist Economies ",
Commander (ed.), Managing Inflation in
phatda tang len nhanh chong.
Socialist economies
in Transition, The

5. Nq n&n day duo giita e6e

Ellman,

Aspects of Transition
", in P.H.Admiraal

toan tll di?ngva Nha nLfacdam bao
vi~c thanh toan cuoi cung cho h9.
Trong qua trinh chuy~n doi, rat
nhieu DNN~ da ngU'ngthanh toan
cho ngLfCJi
cung cap, ho~c vi h9
thieu tien ho~cvi h9 thayco Igi khi
cac bi~n phap ph~t khong co hi~u
IIICva vi~cch~mtn~thanhtoan56
lam giam gia tri thl,J'Cte cua cac
khoan thanh toan trong mi?t moi
trLfCJng
I~m phat cao. Tha hai, chinh
sach tien t~ that ch~t da dLfgccac
nLfac XHCN ap dt:mg trong cac

chLfelngtrinh on dinh, di:i khuyen
khich cac doanh nghi~p tim kiem
cac nguon tai trg phi ngan hang do
do, lam tang ng nan gi[(a cac doanh
nghi~p.Cac khoan ng nan gi[(a cac
doanh nghi~p ngay cang tang gay
ap IIICcho Chinh phu va Ngan hang
TrungLfelngphai tai tai trg maden
ILfgtno gay ap Il,J'C
I~m phat.8

Alice H (eds.) The Market

Meets its Match
Restructurina
the
Economies of Eastern Eurooe, Harvard
University Press, 1994, trang 31
(3) Aslund, Anders, "lessons of the First
Four Years of Systemic Change in Eastern
Europe",
Journal
of Comparative
Economics, Vol. 19, 1994, trang 26.

Kinhnlhiem
.. mol so n.oc Ironl viee
. nanl cao nanll.c. lai chinh
va ~ha nanl canh
Iranhcua nlan hanllh.onl

.

L

':;;T1lhenao de tang von tl,J'co

luon la mi?t van de quan tr9ng
d~t ra doi vai cac ngan hang
thLfelng m~i (NHTIy1),day la Cd Sd
quan tr9ng nhat d~ tang kha nang
c~Qh tranh va bao dam ho~t di?ng
ngan hang c6 hi~u qua. Hi~n nay,
theo NHNN thi ty I~ an toan von
dLfgc phan anh qua ty I~ von tl,J'co
tren tong nguon von tinh binh quan
cua cac NHTM Nha nLfac chi d~t
3,72%, rat thap so vai chu~n ml,J'c
quoc te la 8%1.

TS. D6 Van Due *

cac NHTM nay theo tieu chuan
quoc te, . kho.angmi?t ty USD,cM
NhLf v~y, cung vai nhU'nggiai yeu bang cach phat hanh trai phieu
phap doi mai quan Iy, doi mai va ap d~c bi~t cua Bi?Hi chinh. Cho den
dyng cong ngh~ hi~n d~i, xuly ng tMi di~m nam 2003, Chinh pM da
ton d9ng,... tang von tl,J'co la mi?t cap bo sung cho 4 ngan hang nay
dieuki~ncanthietd~ chu<'3n
b! cho 7.750 ty dong tren tong so tien
h~ thong ngan hang cua nLfacta

10.740 ty dong cho giai do~n tCt
bLfacV80 qua trinh hi?i nh~p. Hi~n 2002 - 2005. 80i vai cac ngan hang
nay, Chinh phu dang co gang thl,J'C thLfelng/m~i co phan (NHTMCP),
hi~n chu trLfelngtU'ngbLfOC
tang von Mn hanh celcau I~ithee hLfangsap
dieu I~ cho bon NHTMNha nLfacd~
* Hoc vien Ng an han g
tang cLfCJng
hang Il,J'C
tai chinh cua
'\

T.w em NGANMNG - &6 2 NXM2004

mai
I

"

'--

69