tín ngưỡng thiên hậu tại nam bộ việt nam

TÍN NG

NG THIÊN H U T I NAM B
VI T NAM
TS. Nguy n Ng c Th
Tr

Khoa V n hóa h c
ng H Khoa h c Xã h i và Nhân v n Tp.HCM

Tín ng ng th Bà Thiên H u (Bà Ma
T , Bà Mã Châu) g c Hoa Nam đã theo b c di dân ng i Hoa đ n Nam B Vi t
Nam t cỡc th Ệ 17- 19, đã tr thành m t d ng tín ng ng th M u Ệhỡ ph
bi n t i đ ng b ng Nam B . T c th này cùng v i cỡc ho t đ ng v n hóa – ngh
thu t và cỡc Ệhía c nh v n hóa v t th g n ệi n v i nó đã s m tr thành m t “Ệho
tàng” v n hóa dân gian, đó ng i ta gìn gi ệinh h n c a truy n th ng, đ ng
th i c ng ệà m t Ệênh giỡo d c đ o đ c, ệ i s ng hi u qu và sâu s c c a ng i
Hoa nói riêng, c a cỡc t c ng i Nam B nói chung. Trong m i t ng quan v i
v n hóa dân gian cỡc t c ng i Vi t, Khmer và Ch m trong vùng, tín ng ng
Thiên H u đã góp ph n quan tr ng t o nét đ c tr ng mang b n s c ng i Hoa –
m t b ph n c a đ i gia đình cỡc dân t c Vi t Nam, ngày càng có giỡ tr ệ n ệao
trong quỡ trình dung h p đa v n hóa đ t o nên di n m o v n hóa Nam B Vi t
Nam trong su t 300 n m qua.


1. Ngu n g c, quá trình phát tri n và truy n bá đ n Vi t Nam
Tín ng ng Ma T - Thiên H u (Mazu – Tianhou) hình thành t i đ o Mi Châu, Ph
i n, Phúc Ki n (Meizhou, Putian, Fujian) vào th i T ng Trung Qu c. Bà tên th t là
Lâm M c (
Lin Mo) th ng đ c g i là Lâm M c N ng (
Lin Moniang),

sinh ngày 23 tháng 3 n m 960, là m t n shaman n i ti ng (Mã Th
i n, Mã Th Hi p
2006: 8-10). Bà v n là ng i n Dân (Tangka, còn g i là Long nhân (
ng i R ng),
Giao nhân (
) – m t nhánh h u du ng i Mân Vi t (
Minyue) c chuyên s ng
b ng ngh cá và trao đ i hàng hóa trên sông, bi n.
Th t ch Trung Qu c
i Thanh h i đi n s l , B Tát ngo i truy n, các sách đ a
ph ng chí v.v. có ghi chép: bà Lâm M c r t thông minh, tháo vát, giúp dân v t ho n
n n và d y dân cách s ng v n minh, thoát b nh t t. M t ngày n bà ng tr a, th y cha và
anh trai g p bão bi n, bà dùng n ng l c đ c bi t c u đ c anh trai. Trong khi đang c
g ng c u cha thì bà b m lay d y nên không c u đ c cha. V sau bà th ng dùng n ng
l c th n thánh c a mình đ c u giúp dân, bao g m d y dân dùng rau rong bi n c u đói,
c u m a, treo chi u làm bu m, hàng ph c hai th n Thu n Phong Nh và Lí Thiên Nhãn,
gi i tr th y tai – quái phong, thu ph c nh quái, ch a b nh c u dân, nh n bùa d i
gi ng, th ng thiên đ o Mi Châu v.v. (Phan Th Hoa Lý 2010). Bà qua đ i đ i ngày 9
tháng 9 n m 987 tu i 28. Ng i đ i tin r ng bà là con gái Ng c hoàng, ban đ u dân
đ o Mi Châu d ng mi u th bà, g i là mi u Ma T . T ng truy n bà th ng hi n linh
c u giúp ng i đi bi n nên dân gian ví bà là v h i th n([1]) (Chu Thiên Thu n 1990: 86;
Lý L L 1995: 19-23 ; La Xuân Vinh 2006: 1-4)).
n n m 1086, nhà Nam T ng chính th c c xúy cho tín ng ng này, nh v y ph m
vi nh h ng càng ngày càng m r ng. n th i Nguyên, Ma T đ c phong làm Thiên
phi (
, n m 1354), t đó tín ng ng Ma T phát tri n lên vùng h l u D ng T , bán
đ o S n ông. T th i Minh tr v sau do nhu c u giao th ng hàng h i v i khu v c
ông Nam Á, tín ng ng này truy n bá xu ng L nh Nam, ài Loan và ông Nam Á.
i Thanh Khang Hy 1682 , bà đ c gia phong Thiên H u Thánh m u. Tên g i đ c khu
hành chính Macau đ c cho là b t ngu n t danh t “Ma Các” (

= mi u Ma T ).
Cu n Ma T Cung T p Thành(
) ghi chép t i Trung Qu c có h n 450 huy n,
th , thành ph có mi u Thiên h u. Ng i Mân Nam (nam Phúc Ki n) và H i Nam thích
g i bà là i M uho c Ma T (
Mazu), ng i Qu ng ông g i là
c Bà hay Thiên
H u.
Tín ng ng Thiên H u t i Trung Qu c tr i qua g n 1000 n m l ch s , t n t i trong
m i dung hòa v i o giáo, Ph t giáo và quan h th a hi p v i Nho giáo, góp ph n t o
nên di n m o v n hóa Hoa Nam r t đ c s c (La Xuân Vinh 2006). Song xét v b n ch t,
t c th này c b n v n là tín ng ng dân gian, mang đ u đ các đ c tr ng truy n th ng
c a dòng v n hóa dân gian ph ng Nam g n g i, gi n d . m t ph ng di n nào đó,
ng i Nam Trung Hoa dùng tín ng ng Thiên H u cùng v i các tín ng ng th M u
khác([2]) làm đ i tr ng v i ki u v n hóa quan ph ng “nam tôn n ti” ph ng B c


(Nguy n Ng c Th 2011). i u đó có ngh a là, tín ng ng Thiên H u th m đ m các đ c
tr ng v n hóa ph ng Nam, đ c bi t và v n hóa Mân Nam – n i s n sinh ra nó.
Ng i Trung Qu c và ài Loan th Thiên H u, coi bà là th y-h i th n, là n th n h
m nh; n th n sinh sôi, n th n khai s n v.v., thi tho ng đ ng nh t v i Quan âm trong
Ph t giáo, Tây v ng Thánh m u trong o giáo, v i Lâm Th y phu nhân, Kim Hoa phu
nhân trong tín ng ng th M u vùng Hoa Nam.
Tín ng ng Thiên H u du nh p vào Nam B Vi t Nam theo dòng di dân ng i Hoa
vào th i Minh – Thanh, đ c bi t là cu i Minh – đ u Thanh.
t 1 vào kho ng th p niên
1660, có kho ng 7000 ng i Hoa Nam do D ng Ng n ch và Tr n Th ng Xuyên
(ng i Qu ng ông) d n đ u vào đ nh c t i
ng Nai,
Ng n (Ch L n) và M

Tho.
t th 2 do M c C u d n đ u khai phá đ t Hà Tiên, sau phát tri n d n xu ng bán
đ o Cà Mau. T cu i th k 17 cho đ n đ u th k 20, nhi u dòng di dân ng i Hoa
ng i ti p t c đ n vùng Nam B , đ c bi t vào cu i th k 19, Vi t Nam làm thu c đ a
c a Pháp, các hi p c Pháp – Thanh n m 1885 và 1886 đã m ra nhi u c h i đ ng i
Hoa di dân đ n Vi t Nam. T đó tr đi, đ ng bào ng i Hoa đã chung s ng chan hòa
cùng các c ng đ ng b n đ a g m Vi t, Khmer và Ch m, cùng t o d ng v n hóa Nam B .
Hi n t i toàn Nam B có kho ng 800.000 ng i dân t c Hoa (2009), phân thành 5 nhóm
h dân Qu ng ông, Tri u Châu, Phúc Ki n, H i Nam và Khách Gia (còn g i là H ).
Ng i Qu ng ông t p trung ch y u Tp. H Chí Minh, ông Nam B và m t s
thành ph , th xã l n Tây Nam B ; ng i Tri u Châu c trú nhi u nh t bán đ o Cà
Mau (Sóc Tr ng, B c Liêu, Cà Mau); ng i Phúc Ki n và ng i H i Nam sinh s ng r i
rác kh p vùng mi n; ng i Khách Gia đ nh c r i rác Biên Hòa và khu v c hai bên
sông Ti n, sông H u, nhi u nh t là Long Xuyên. Ban đ u c 5 h dân cùng ph i h p nhau
d ng các Th t ph c mi u (Cù lao Ph , Tp. H Chí Minh, M Tho, V nh Long v.v.) ch
y u th Thiên H u, Quan Công, nh ng sau t ng nhóm tách riêng t xây c t các mi u cho
riêng mình.
Trên đ ng đi bi n, h th ng c u nguy n Bà hi n linh h tr . Khi đ nh c đ c bình
an t i vùng Nam B , di dân l p mi u trang tr ng th Bà, ng ng v ng và th t Bà v i
t m lòng bi t n đã giúp đ h đ c“thu n bu m xuôi gió”. Theo dòng di dân đ n kh p
n i Nam B , mi u Thiên H u c ng đ c d ng lên. V sau, ng i Hoa còn th Bà thêm
ch c n ng b o an, ban phát phúc l c, th nh v ng, đ c bi t là h m nh cho tr s sinh
(Tr n H ng Liên 2005). Chính vì th r i rác các th t , th tr n, thành ph t i vùng đ t
Nam B đ u có mi u Thiên H u v i nhi u tên g i Chùa Bà, Chùa Thiên H u, Thiên H u
Cung hay mi u Thiên H u. Vùng B c Liêu, Cà Mau còn g i Thiên H u là Mã Châu (
Mazu), do v y mi u Thiên H u còn g i là Chùa Bà Mã Châu
(t li u đi n dã
2011). Vùng Sóc Tr ng c ng g i là Ma T , phong cách tác t ng th mang nét nh
h ng t Macau và ài Loan, Ma T g ng m t đen v i tay c m l nh bài đ a ngang vai
(Tr n H ng Liên 2006).

2.Hi n tr ng tín ng

ng Thiên H u t i Nam B Vi t Nam

Nam B là m t trong sáu vùng v n hóa c a c n c (Tây B c, Vi t B c, đ ng b ng
B c B , ven bi n Trung B , Tr ng S n-Tây Nguyên và Nam B ), có th chia ti p thành


hai ti u vùng g m vùng ông Nam B (Tp. H Chí Minh, Tây Ninh, Bình D ng, Bình
Ph c,
ng Nai và Bà R a – V ng Tàu) v i ki u lo i hình kinh t - v n hóa l y r ng
cao su, cây công nghi p và l i s ng đô th - th ng m i làm tr ng tâm; và ti u vùng Tây
Nam B (g m 13 t nh thành đ ng b ng Sông C u Long là Tp. C n Th Long An, Ti n
Giang, B n Tre,
ng Tháp, V nh Long, Trà Vinh, An Giang, Kiên Giang, H u Giang,
Sóc Tr ng, B c Liêu và Cà Mau) v i các đ c tr ng l i s ng sông n c, l y kinh t nông
nghi p lúa n c và ngh nuôi tr ng th y h i s n làm ch đ o.
Nam B Vi t Nam là n i t p trung đ ng bào ng i Hoa đông đ o nh t (chi m g n
90% t ng s ng i Hoa), và do v y đây là n i có s mi u Thiên H u đông đúc nh t c
n c. H u h t các mi u t i đây đ c xây t th k 18 đ n gi a th k 19, đúng vào các
cao trào di c . D i đây là b ng t ng k t s các mi u Thiên H u t i các đ a ph ng Nam
B ([3]):
STT

T nh/thành ph

S
mi u

Tên g i/

Mi u Thiên H u Phú C
M t),

1

Bình D

ng

5

a ch
ng (TX. Th D u

Mi u Thiên H u t i P. Lái Thiêu (Thu n An),
Mi u Thiên H u t i Búng (Thu n An),
Mi u Thiên H u t i B ng C u,
Mi u Thiên H u t i th tr n D u Ti ng

2

3

Bà R a – V ng
Tàu
ng Nai

2

Chùa Bà Bà R a,

Mi u Bà Ng Bang Tp. V ng Tàu

2

Mi u Cây Qu n (B u Long, Biên Hòa),
Mi u Thiên H u Hòa Bình (Hòa Bình, Biên
Hòa)
Mi u Thiên H u (Tr n H ng
Ninh),

4

Tây Ninh

6

o, TX. Tây

Minh Ngh a h i quán,
Th t Ph Hòa An H u Minh h

ng h i,

Mi u Gia Gòn (Thanh i n, Châu Thành),
Mi u Thanh An (Thanh Ph
Mi u Nh Ph (Tr ng Bàng).

c, Gò D u),

5

Bình Ph

c

0
Mi u Tu Thành (710 Nguy n Trãi, Q.5),
Ôn L ng (12 Lão T , Qu n 5),
Hà Ch

ng (802 Nguy n Trãi Qu n 5),

Qu nh Ph (276 Tr n H ng

o Qu n 5),

Tam S n h i quán (116 Tri u Quang Ph c
Qu n 5),
6

Tp. H Chí Minh

13

Qu n Tân h i quán (2 Lý Th
V p),

ng Ki t, Gò

Mi u Thiên H u h i quán Qu ng Tri u (132
Nguy n T. Minh Khai Q.3),
Mi u Xóm Chi u (Q. 4),
H i quán Qu ng Tri u (122 B n Ch ng
D ng c , nay là i l ông Tây, Q. 1),
mi u Thiên H u Ch Quán,
mi u Thiên H u s 21 Lê Tr c (Bình Th nh),
mi u Thiên H u C n Th nh (C n Gi ),
chùa Bà Thiên H u Trung ông (Th i Tam
Thôn, Hóc Môn)
7

Long An

0
Mi u Thiên H u M Tho

8

Ti n Giang

3

Mi u Thiên H u Cai L y
Mi u Thiên H u Cái Bè (hi n b hoang)

9

ng Tháp

2

mi u Thiên H u Phúc Ki n (Sa éc)
mi u Thiên H u Qu ng ông (Sa éc)

10

B n Tre

mi u Thiên H u Gi ng Trôm,
mi u Thiên H u Ba Tri,
mi u Thiên H u Tp. B n Tre

11

V nh Long

2

Th t ph c mi u V nh Long
Mi u Thiên H u Ba Càng


Ph
12

Trà Vinh

3

c Minh cung (Tp. Trà Vinh)

Mi u Thiên H u Phong Phú (C u Kè),
Mi u Thiên H u Hi p Hòa (C u Ngang).

13

An Giang

2

mi u Thiên H u Khách Gia
mi u Thiên H u V nh M (Châu

c)

Mi u Thiên H u R ch Giá
14

Kiên Giang

3

Thiên H u Cung R ch Giá
Mi u Thiên H u Hà Tiên
H i quán Qu ng Tri u t i Ninh Ki u,

15

C n Th

3

Mi u Thiên H u Cái R ng,
Mi u Thiên H u Ô Môn

16

H u Giang

0

ch a th ng kê
Mi u Thiên H u Tp. Sóc Tr ng,
Mi u Thiên H u TX. V nh Châu,
H i Ph

17

Sóc Tr ng

5

c An T (V nh Châu),

Mi u Thiên H u M Xuyên,
Chùa Bà An Hi p (Châu Thành)
V nh Tri u Minh h i quán (Tp. B c Liêu),

18

B c Liêu

3

Mi u Thiên H u V nh Tr ch (Tp. B c Liêu),
Mi u Thiên H u Gành Hào (Gành Hào)
Mi u Thiên H u Tri u Châu (P.2, Tp. Cà Mau),
Mi u Thiên H u Phúc Lãnh (Tp. Cà Mau),
Tam H ng c mi u (ngo i vi Tp. Cà Mau),

19

Cà Mau

6

Mi u Thiên H u Sông

c (Tr n V n Th i),

Mi u Mi u Thiên H u xã Phú H ng (Cái
N c)
Mi u Thiên H u th tr n Th i Bình (Th i Bình)
T ng c ng

60


Có th th y có hai khu v c t p trung mi u Thiên H u đông đ o nh t, đó là vùng đô th

ông Nam B (Tp. H Chí Minh – Th D u M t – Biên Hoa) c a nhóm ng i Hoa g c
Qu ng ông; và hai là vùng bán đ o Cà Mau do nhóm ng i Hoa g c Tri u Châu và
Phúc Ki n xây d ng.
i v i đ ng bào ng i Hoa, mi u Thiên H u đ c coi là “ngôi nhà chung”, do v y
mi u th ng đ c xây d ng b th , trang trí công phu. Nói v các h i quán Hà Ch ng,
Ôn L ng c a ng i Phúc Ki n, nhà th Nguy n Liêm Phong trong Nam K phong t c
nhân v t di n ca (1909) đ th :
Hà Ch

ng H i quán ai bì

Ôn L ng th t ph h ng nhì, h ng ba.
Các chùa còn l m xa hoa,
Th ông Ph

c

c, th bà Thai Sanh.

Thiên h u thánh m u r t linh,
Quan công thánh đ l ch xinh t

ng hình...

T i h u h t các mi u Thiên H u ngoài đ i t ng đ c th
chính đi n thì ng i ta
còn ph i th nhi u v th n khác. Ch ng h n t i mi u Tu Thành (710 Nguy n Trãi, Q.5
Tp. H Chí Minh) ngoài chính đi n th 3 t ng Thiên H u([4]), hai bên t h u th Kim
Hoa phu nhân([5]) và Long m u n ng n ng([6]). Mi u Thiên H u t i đ ng Tr n
H ng

o, TX. Tây Ninh c ng ph i th nh v y. Mi u Thiên H u Bình D ng th
Thiên H u, Ng hành n ng n ng và Phúc
c chính th n. Mi u Thiên H u t i Tp.
V nh Long thì th Thiên H u và Kim Hoa phu nhân.
mi u Ông L ng (12 Lão T ,
Qu n 5, Tp. H Chí Minh), ngoài th Thiên H u Thánh m u còn th Ph c
c chính
th n, bà chúa Thai sanh, Ng c hoàng th ng đ , ph t Quan âm (Guanyin
), Bao
Công (Bao Gong
), Thành hoàng (Cheng Huang shen
). T i H i quán Qu ng
Tri u (122 B n Ch ng D ng) ngoài Thiên H u còn th thêm 22 đ i t ng khác([7]).
Ngoài ra, m t s mi u th Quan Công hay B c
c ng có ph i th bà Thiên H u,
ch ng h n t i mi u Ông B c (th B c ) và mi u Quan Công thành ph Long Xuyên,
t nh An Giang (t li u th c t 2012).
T i ti u vùng Tây Nam B có hi n t ng ng i dân (k c ng i Hoa và ng i Vi t)
th Thiên H u gia đình, ch ng h n t i th xã V nh Châu (Sóc Tr ng), m t s c dân đ a
ph ng ph i th Thiên H u Thánh m u cùng v i t tiên gia đình. Ngoài ra, trong m t s
c s tín ng ng th các v th n khác nh ng v n ph i th Thiên H u, ch ng h n t i H i
quán Ngh a An (đ ng Nguy n Trãi, F. 11, Q. 5, Tp. H Chí Minh) ngoài th chính là
Quan Công còn th Thiên H u.
H u h t các mi u Thiên H u đ u m h i vía bà trong tháng ba, l vía chính th ng
di n ra trong hai ngày 22 và 23 tháng ba âm l ch. Ngày 22 ng i ta t ch c l m c d c (
Bathing) đ t m t ng, thay xiêm y m i và chu n b các công tác c n thi t cho đ i
l ngày hôm sau. Ngày 23 tháng ba, m i ng i t ch c l r c bà, th nh t ng vào ki u


và cung nghinh ki u đi quanh ph ph ng. Ng i giàu mua heo quay, b đ l , đ n a

trang b ng kim lo i dâng cúng. Ng i nghèo h n thì cúng gà và trái cây. Ngày 23 tháng
ba th ng có hát Tri u
, hát Qu ng
hay bi u di n Côn Khúc
. Riêng mi u
Tu Thành (Tp. H Chí Minh) ngày 28 tháng ch p h ng n m có thêm l khai n và phát
n cho dân đ c u mong “qu c thái dân an
”, “nh ý cát t ng
”,
“h p gia bình an
” v.v. (Tr n H ng Liên 2005). Ng i Hoa và ng i Vi t có
t c “vay ti n” bà Thiên H u vào ngày r m tháng Giêng (t t Nguyên tiêu ng i Hoa, t t
Th ng nguyên ng i Vi t) và “tr ti n vay” vào các tháng cu i n m.
Trong l h i ng i Hoa tr c đây t ch c r t nhi u nghi th c, trong đó không th
thi u nghi th c cung nghinh Thánh m u d o ph ph ng([8]). a s các mi u t ch c
múa lân – múa r ng cung nghênh. c bi t t i mi u Thiên H u Bình D ng, ng i Hoa
Phúc Ki n có t ch c múa h u. ây là nét v n hóa đ c đáo duy ch có Bình D ng,
trong khi đó Hoa Nam ng i ta không còn múa h u n a. u con h u là m t chi c m t
n tròn r t hung t n, đ c v nhi u màu s c, quanh đ u râu ria x m xàm, thân ph m t
t m v i màu vàng r c, đuôi th ng làm b ng đuôi trâu ho c bò. Múa h u khác v i múa
lân, hay múa r ng, không đ c trèo leo hay nhún nh y vui nh n, mà ph i nghiêm trang,
đ u r n lên cao, xoay m t qua l i, lúc thì co l n, tr n dài, l n tròn xu ng đ t. Khi t
ch c r c Thiên H u du xuân, múa h u đi tr c đê d n đ ng (Lý Phát,
Ti n: www.sugia.vn).


Múa h u

Bình D

ng

Xét theo chi u dài l ch s , tín ng ng Thiên H u có m t t i Nam B Vi t Nam đã 300
n m nay, song ch kho ng hai th p niên cu i th k 20 và nh ng n m đ u th k 21 này
thì m i quan h giao l u v n hóa Hoa – Vi t th hi n qua t c th này m i phát tri n đ n
đ nh cao. Su t th i Nguy n, th i Pháp thu c và th i ch ng M , tín ng ng Thiên H u
t n t i âm th m trong c ng đ ng ng i Hoa, tuy ng i Vi t có tham gia các ho t đ ng
cúng bái song không mang tính ch t h th ng. K t sau khi đ t n c c i cách m c a,
n n kinh t th tr ng đã làm cu c s ng c dân Nam B đ i thay, ti n b thì ng i Vi t
t i đây b t đ u ti p nh n nhi u h n và tham gia nhi u h n vào các ho t đ ng tín ng ng
th Thiên H u. Vào các d p t t Xuân, R m tháng Giêng, L vía bà tháng 3, R m tháng 7,
R m tháng 10 v.v., r t nhi u ng i Vi t theo nhi u tôn giáo khác nhau tham gia vi ng Bà
hay “vay ti n” Bà. Có th nói, hi n r t khó có th phân bi t tách b ch s c thái Hoa và


Vi t qua các ho t đ ng l h i b i s dung h p hài hòa sâu s c gi a hai dòng v n hóa này.
Qua b c đ u kh o c u, chúng tôi cho r ng hi n t ng tham gia ngày càng sâu s c h n
c a c ng đ ng ng i Vi t trong tín ng ng Thiên H u t i Nam B b t ngu n t nhi u
nguyên nhân, trong đó có:
1. (1)Truy n th ng th n th n v n r t ph bi n trong v n hóa Vi t t o ti n đ đ ng i
Vi t d dàng ti p nh n t c th Thiên H u khi phù h p (gi ng nh tr ng h p tích h p
v n hoá Vi t-Ch m-Khmer trong các t c th Linh S n Thánh M u (Bà en) và Bà
Chúa X t i Nam B );
2. (2)Qua g n 300 n m t n t i, ng i Vi t th ng ch ngh r ng Thiên H u là m t v phúc
th n, v thánh m u ban phát phúc lành, th nh v ng, sung túc h n là m t v h i th n[9];
và do v y vi c ti p nh n t c th hoàn toàn phù h p v i nguy n v ng đ i s ng v n hóa
tâm linh;
3. (3)Truy n th ng đa th n c a ng i Vi t cùng v i tính cách m - thoáng c a ng i Vi t
Nam B đã giúp h s n sàng đón nh n m t v n th n m i;
4. (4)M t b ph n ng i Hoa đô th làm th ng m i, d ch v tr nên giàu có, nhi u

ng i Vi t cho r ng Thiên H u Thánh m u đã ban phúc lành y, do v y m t b ph n
ng i Vi t có xu h ng ti p nh n phong cách v n hóa tín ng ng c a ng i Hoa;
5. (5)Sau chi n tranh, v n hóa ng i Hoa h i nh p sâu r ng h n vào dòng v n hóa ch l u
c a ng i Vi t t i Nam B .
6. (6)Có hi n t ng ng i Vi t ti p nh n Thiên H u qua l ng kính c a Ph t giáo, t c coi
Thiên H u là/ho c t ng đ ng m t v Ph t bà hay B tát.
7. 3. c tr ng v n hóa tín ng ng Thiên H u t i Nam B Vi t Nam
a. Nam B là m t vùng v n hóa đa t c ng i, đa v n hóa chung s ng chan hòa, gi a
các t c ng i có s giao thoa v n hóa sâu r ng, tuy nhiên m i t c ng i đ u mang nh ng
nét đ c tr ng mang tính b n s c riêng bi t. Ngoài ng i Vi t là ch th v n hóa chính thì
ng i Khmer có th k đ n h th ng v n hóa, phong t c – t p quán xoay quanh Ph t giáo
Nam Tông (Theravada Buddhism), ng i Ch m v i Islam và ng i Hoa v i h th ng tín
ng ng th Thiên H u và Quan Công[10]. m t ch ng m c đ nh, đó là nh ng s l a
ch n v n hóa (cultural selection) có tính l ch s c a ng i Hoa.
Th t v y, tín ng ng th Thiên H u là m t trong nh ng h t nhân ph n ánh b n s c
v n hóa Hoa t c trong đ i gia đình v n hóa Nam B . Nh c đ n ng i Hoa, ng i ta nh c
đ n Bà Thiên H u, ng c l i khi nh c đ n Bà Thiên H u ng i ta nói đ n ng i Hoa.
Tr ng h p Quan Công thì khác bi t, b i l trong truy n th ng v n hóa ng i Vi t trong
h n m t ngàn n m qua đã có t c th Quan Công, t c th này theo chân l u dân ng i
Vi t vào đ t Nam B .
C ng đ ng ng i Hoa m n t c th Thiên H u đ th c hi n ch c n ng giáo d c
truy n th ng, đ nh h ng c ng đ ng mình v nhân cách, đ o đ c s ng cao đ p. Thông
qua tín ng ng này, ng i Hoa gìn gi đ c tr ng v n hóa t c ng i mình, nh t là các y u
t thu n phong m t c c a đ ng bào ng i Hoa. Trong t c th này có th th y ng i ta t
l theo nghi th c Nho giáo, ng i t l m c trang ph c ch nh t , có phân cao th p tôn ti.


Ngoài m t s ít hình th c b n đ a hóa thì h u h t các b c ti n hành v n gi nguyên s c
thái có t Nam Trung Hoa. Thông qua các ho t đ ng tín ng ng, ng i Hoa còn l u gi
nhi u lo i hình v n hóa phi v t th nh di n x ng, ca múa dân gian, múa lân-s -r ng,

múa h u, các lo i hình th thao gi i trí v.v.. Các c s tín ng ng nh mi u, đình v i
phong cách ki n trúc truy n th ng đ c s c đã góp ph n giáo d c các th h tr ngu n g c
v n hóa t c ng i mình.
L h i mi u bà Thiên H u có giá tr v nhi u m t trong đ i s ng v n hóa c ng đ ng
ng i Hoa Nam B . L h i vía Bà còn là d p đ bà con g p g nhau, th t ch t tinh th n
c k t c ng đ ng, y u t không th thi u trong xã h i Á ông x a và nay.
ng góc đ kinh t , b n s c v n hóa truy n th ng cùng v i giá tr tâm linh c a t c
th Thiên H u t r t s m đã tr thành c s cho s phát tri n du l ch v n hóa – hành
h ng.
b. Tín ng ng Thiên H u t i Nam B Vi t Nam có xu h ng Ph t giáo hóa. Hi n
t ng này v n d đã b t ngu n t lâu đ i, r t có th t th i còn Hoa Nam (Phúc Ki n,
Qu ng ông, ài Loan). Tuy nhiên, t i Nam B , xu h ng y càng sâu s c h n. Mi u
Thiên H u đ c g i là “Chùa Bà” (The Temple/ Pagoda of Goddess), t ng t mi u
Quan Công th ng g i là “Chùa Ông”. Trong suy ngh a c a nhi u ng i Vi t, Thiên H u
v a là thánh m u v a là Ph t Bà. i n hình nh t là ngôi Thiên H u t
s 21 Lê Tr c,
Qu n Bình Th nh (Tp. H Chí Minh), v a th Thiên H u v a th Ph t bà Quan âm, các
nghi th c cúng t th c hi n theo c hai phong cách Ph t giáo và tín ng ng, và vì th m i
g i là Chùa Thiên H u
. Mi u Bà Thiên H u ch Ph (Phong Phú, C u Kè, Trà
Vinh) chuy n d ch l vía Bà t ngày 23 tháng 3 thành ngày R m tháng 3 âm l ch (Phú
V n H n 2011). Ng c l i, t i m t s chùa Ph t giáo có hi n t ng ph i th Thiên H u,
nh
chùa H i Ph c An Sóc Tr ng (Tr n H ng Liên 2005). Không riêng gì t c th
Thi n H u, tín ng ng Bà Chúa X và Bà en trong khu v c c ng có xu h ng t ng
t ([11]).


Thiên H u T t i 21 Lê Tr c, Bình Th nh, Tp.H Chí Minh
Trong suy ngh c a ng i Hoa, Thiên H u Thánh m u là h i th n, v th n đã giúp t

tiên h v t bi n c gian nan đ đ n b n b m i an toàn. T v trí m t v h i th n, Thiên
H u đã tr thành th n b o h cho c ng đ ng mình, mang đ y đ ý ngh a c a m t v B
tát. Tuy nhiên, trong con m t c a ng i Vi t và ng i Khmer, Thiên H u tr c h t là
v phúc th n (Bebevolent Goddess), là m t Thánh M u linh thiêng nh các Thánh M u
khác trong truy n th ng nh Li u H nh, Bà Chúa Kho, Thiên Y Yana Ponagar, Bà Chúa
X v.v.. V i v trí m t phúc th n, Thiên H u đ c ng i Vi t ti p nh n theo ng Ph t
giáo. Trong t t ng ng i Vi t, mi u th Thiên H u là “nhà chùa” (Chùa Thiên H u),
và Bà Thiên H u hi n linh nh Ph t B tát v y.


c. Tín ng ng th Thiên H u t i Nam B Vi t Nam là m t bi u t ng c a s giao l u
v n hóa Hoa – Vi t – Khmer - Ch m, ph n ánh sinh đ ng tính ch t dung h p v n hóa đa
t c ng i, đa v n hóa c a vùng v n hóa Nam B . T c th Thiên H u nhìn chung mang
tính m , s n sàng giao l u v n hóa đa t c ng i. Tín ng ng Thiên H u h p th v n hóa
Vi t, Khmer, Ch m; và ng i l i các t c ng i Vi t, Khmer, Ch m ti p nh n Thiên H u
v i t m lòng thành kính.
(*) u tiên là hi n t ng Vi t hóa m t s khía c nh c a tín ng ng Thiên H u m t
s đ a ph ng. N i dung và hình th c cúng t bà hiên H u có d u n Vi t hóa. Cúng c u
an hoàn toàn theo l i ng i Vi t di n ra h u h t các mi u Thiên H u. Khi đánh tr ng
trong các d p l h i, ng i Vi t luôn gióng 3 h i, các mi u Thiên H u c ng gióng 3 h i,
trong đó g m 2 h i gióng theo quy c chung c a ng i Hoa và 1 h i đ t n đ t n c
và con ng i Vi t Nam đã c u mang h (Tr n H ng Liên 2006).
T i h i quán Ngh a Nhu n và đình Minh H ng Gia Th nh, các bu i cúng t đ u ti n
hành nghi l trong trang ph c truy n th ng c a ng i Vi t, đ c bi t ch l m c chi c áo
th ng màu xanh d ng ki u Vi t. Nghi th c và v n t c ng đ c đ c b ng ti ng Vi t.
Sau cúng t th ng có di n tu ng, song các v di n th ng b ng ti ng Vi t (tr các mi u
Thiên H u Tp. H Chí Minh) và di n theo phong cách Vi t k ch dù n i dung tu ng có
g c tích t Trung Qu c. T i Hà Tiên, l vía Thiên H u có hát Ti u hát Qu ng di n theo
phong cách ng i Vi t và b ng ti ng Vi t (Tr n H ng Liên 2006; Võ V n Hoàng 2009).
T ng t , chùa Bà Thiên H u (ph ng 2, TP Cà Mau) có ban nh c

ng Tâm nghi p d
Âm nh c xã c a ng i Hoa bi u di n các tu ng tích, hát H Qu ng… thu hút đông đ o
đ ng bào ng i Hoa và c ng i Vi t, ng i Khmer đ n tham d (tindulich.vn).
L khai n t i mi u Thiên H u t i Nam B Vi t Nam th ng di n ra tr c t t v i hy
v ng chuy n ti p t n m c sang n m m i đã có đ c s phò tr c a bà Thiên H u, giúp
cho n c đ c th nh, dân đ c yên trong n m m i, hoàn toàn gi ng v i tâm t ng i
Vi t (Tr n H ng Liên 2005).
V m t ch th , m t s mi u Thiên H u t i đ ng b ng sông C u Long b t đ u có s
d ch chuy n t c ng đ ng ng i Hoa Phúc Ki n, Tri u Châu sang c ng đ ng ng i lai
Hoa – Vi t (còn g i là Minh H ng). Ch ng h n, Ph c Minh Cung c a ng i Mân Nam
Trà Vinh d n dà tr thành n i th t c a nh ng ng i Phúc Ki n lai Vi t do c ng đ ng
này dung hòa khá nhanh vào c ng đ ng ng i Vi t. V nh Tri u Minh h i quán B c
Liêu c ng là tr ng h p t ng t đ i v i c ng đ ng ng i Tri u Châu lai Vi t. Thiên
H u mi u Cái R ng tuy không l n nh ng là m t công trình v n hóa c kính tiêu bi u
cho v n hóa ng i Hoa C n Th nói riêng và Nam B nói chung. ây là n i sinh ho t
tín ng ng c a c c ng đ ng ng i Hoa và bà con ng i Vi t, ng i Khmer
(livecantho.com). M t b ph n ng i Hoa g c Phúc Ki n và Tri u Châu t đ t Nam B
Vi t Nam sang đ nh c t i Los Angeles (California) nh ng th p niên cu i th k 20 c ng
xây mi u Thiên H u, các tín đ ng i Phúc Ki n, Tri u Châu đây đ i đa ph n nói ti ng
Vi t, nghi th c cùng t th c hi n b ng ti ng Vi t (t li u th c t 2009).
M t s n i ng i ta ph i th Thiên H u v i các v th n ng i Vi t. T i mi u Thiên
H u (qu n 3, thành ph H Chí Minh), Bà Chúa X đ c đ a vào đi n th chung v i


Thiên H u. T ng t , các v th n g c ng i Vi t nh T Ban, H u Ban, Ti n Vãng, H u
Vãng v.v. c ng đ c ph i th
m t s mi u r i rác Nam B ([12]).
Hình th c ki n trúc và nguyên v t li u xây d ng c ng mang nhi u d u n b n đ a hóa.
Theo th i gian, nh ng ch t li u b ng g th ng có tu i th th p, thêm vào đó b thiên
nhiên và bàn tay con ng i tàn phá, nên trong quá trình trùng tu, s a ch a, h ph i thay

b ng các ch t li u m i có s n t i đ a ph ng. Nh ng chi ti t trang trí ban đ u trên các di
tích th ng là nh ng đ án c đi n c a Trung Hoa nh : bát tiên, bát b u, long mã hà đ ,
l ng long tranh châu, l ng long tri u nh t, ch ng th ng bút, mâm b ng l hoa, qu
đào, qu l u, qu ph t th , hoa cúc, hoa m u đ n, r ng ph ng, liên áp, lân giáo t ; các
tích truy n c a Trung Qu c nh : Phong Th n, Tam Qu c Di n Ngh a, v.v…, d n d n
c ng thay đ i ho c có thêm nhi u môtíp trang trí m i, g n li n v i thiên nhiên, con
ng i, đ ng v t, th c v t c a mi n đ t Nam B trù phú nh c y trái, chim muông, dây
b u, mãng c u, hàng d a, b i tre, khóm trúc, chi c c u tre, chi c xu ng ba lá, cánh đ ng,
ao sen và c b y v t tr i v.v.. Tiêu bi u có th th y mi u Qu nh Ph (Tp. H Chí
Minh), ngoài các hoa v n trang trí k trên còn có 6 b c s n mài miêu t hình nh L c
Vân Tiên c i ng a, tay c m g y giao chi n v i Phong Lai, trên đó có 12 câu th l c bát
b ng ti ng Vi t c a Nguy n ình Chi u (Võ V n Hoàng 2009). Hình nh các anh hùng
dân t c nh Hai Bà Tr ng, Lê L i c ng đ c đ a vào làm n n trang trí cho các ngôi
mi u x a nh Ngh a Nhu n h i quán (qu n 5, Tp. H Chí Minh) ch ng h n.
Ngoài ti p nh n v n hóa Vi t, t c th Thiên H u còn th m th u v n hóa Khmer và
Ch m. Trong mi u Thiên H u ch Ph (Phong Phú, C u Kè, Trà Vinh), Bà Thiên H u
đ c ph i th v i Naek Ta và Tr nh Hòa (Phú V n H n 2011). T i vùng V nh Châu (Sóc
Tr ng), n i c ng c Vi t – Hoa – Khmer, nhi u gia đình Khmer khi l p đàn th Naek Ta
(th n
t) thì có thêm bài v kh c ch Th n b ng ti ng Hán trên trang th . Ng c l i
trong mi u Thiên H u M Xuyên (Sóc Tr ng), gi a sân có th th th n b ng phi n đá
ph v i đ có ghi ba ch “Th ch th n cung
”, chính là th Naek Ta c a ng i
Khmer (Tr n H ng Liên 2006). Trong tâm th c c a nhi u c dân Nam B , Thánh m u
trong truy n th ng có t đ t B c cùng k t h p v i hình nh Thánh m u c a ng i Ch m
(Bà Chúa Ng c, Bà Thiên Y Yana) và Bà Thiên H u, đ u là nh ng v M u cao quý, luôn
ban phúc lành cho dân chúng. Chính vì th , hình nh Bà Chúa X (núi Sam, Châu
c), ng i ta th y c hình nh M u Thiên Y Yana c a ng i Ch m và Bà Thiên H u
c a ng i Hoa. Bên c nh đó, bóng r i – m t hình th c ngh thu t dân gian Ch m, đã b t
đ u xu t hi n trong l vía Thiên H u t i m t s khu v c đ ng b ng sông C u Long, đ c

bi t là t i An Giang (Phú V n H n 2011).
(2) Bên c nh đó là hi n t ng m t b ph n ng i Vi t, Khmer trong khu v c ti p
nh n và th c hi n các nghi th c cúng t Thiên H u nh ng i Hoa([13]). Mi u Thiên
H u Gi ng Trôm (B n Tre) do chính ng i Vi t l p ra đ th Bà. Trong m t vài ngôi
chùa ng i Vi t Nam B , bên c nh th Ph t, ng i ta đã b t đ u đ t ng u t ng bà
Thiên H u cùng th , ch ng h n chùa V nh Ph c An Sóc Tr ng. Ngh a Nhu n h i
quán, m t ngôi chùa ng i Vi t th Thành hoàng b n c nh, ng i ta còn ph i th c
Thiên H u Thánh M u và Quan Công (Nguy n
c Hi p 2011). Chùa T thành ph


Th D u M t, t nh Bình D ng, v n là m t ngôi mi u th T ngh c a ng
ta ph i th Thiên H u Thánh M u (Võ V n Hoàng 2009).

i Vi t, ng

i

Trong b t kì ho t đ ng l h i nào di n ra các mi u Thiên H u, ng i Vi t đ u tham
gia v i t t c lòng cung kính, nhi t thành. Và vì th , đ ph c v đông đ o các tín đ
ng i Hoa và ng i Vi t, nhi u mi u Thiên H u ng i ta t ch c t l và hát tu ng
b ng ti ng ph thông – ti ng Vi t (Võ V n Hoàng 2009). T i Tp. H Chí Minh và ông
Nam B , hi n t ng đi vi ng chùa Bà Thiên H u t i Bình D ng nh ng ngày đ u n m
m i âm l ch đã tr thành m t phong t c quan tr ng trong n m. Trong nh ng ngày y, s
thi n nam tín n ng i Vi t đ n vi ng chi m đ i đa s , m i ngày có đ n hàng ngàn
ng i, náo nhi t h n h n nh ng c s tín ng ng – tôn giáo c a chính ng i Vi t.
c ng đ ng Khmer Nam B vùng V nh Châu và nhi u n i khác bán đ o Cà Mau, ng i
ta cung kính th Thiên H u t i gia đình cùng v i t tiên mình (Tr n H ng Liên 2006).
Trong các l h i g n li n v i mi u Thiên H u t i đ a ph ng, ng i Khmer c ng tham
gia nhi t tình nh ng i Hoa và ng i Vi t.

K t lu n
Tín ng ng th Thiên H u g c Hoa Nam đã theo b c dân ng i Hoa đ n Nam B
Vi t Nam t các th k 17, 18, 19, đã tr thành m t d ng tín ng ng th M u ph bi n
t i Nam B . T c th này cùng v i các ho t đ ng v n hóa – ngh thu t và các khía c nh
v n hóa v t th g n li n v i nó đã s m tr thành m t kênh gìn gi , l u truy n v n hóa
truy n th ng, c ng là m t kênh giáo d c đ o đ c, l i s ng hi u qu và sâu s c ng i
Hoa. Trong m i t ng quan v i v n hóa các t c ng i Vi t, Khmer và Ch m trong vùng,
tín ng ng Thiên H u đã góp ph n quan tr ng t o nét đ c tr ng v n hóa mang tính b n
s c c a t c ng i Hoa – m t b ph n c a đ i gia đình các dân t c Vi t Nam.
Cùng sinh s ng trên vùng đ t tích h p đa v n hóa, ng i Vi t và ng i Khmer t i
Nam B ti p nh n t c th Thiên H u qua kênh tín ng ng th M u và kênh Ph t giáo
B c Tông, theo đó, trong tâm th c c a h , Thiên H u tr thành m t v Phúc th n, m t v
Thánh m u t bi và linh hi n hay m t v Ph t bà đ y huy n bí. Tín ng ng Thiên H u t
đó đã chuy n đ i ch c n ng c a mình.
Cùng v i quá trình dung h p v n hóa đa t c ng i trong su t ba tr m n m qua, tín
ng ng Thiên H u d n dà h p th các y u t v n hóa khác t các c ng đ ng Vi t,
Khmer, Ch m đ làm giàu thêm phong t c c a mình, đ ng th i bi n t c th Thiên H u
thành m t bi u t ng giao l u v n hóa sinh đ ng t i Nam B . Hi n t ng giao thoa v n
hóa Hoa, vi t, Khmer và Ch m qua t c th Thiên H u có th đ c xem là m t m u hình
c a s chung s ng chan hòa và g n bó các t c ng i nh m h ng t i s phát tri n mang
tính b n v ng t i vùng đ t Nam B Vi t Nam.
TÀI LI U THAM KH O


Ti ng Vi t
1. 1.Phan An-Phan Y n Tuy t-Tr n H ng Liên-Phan Ng c Ngh a 1990: Chùa Hoa Thành
ph H Chí Minh, NXB TP.HCM ,1990
2. 2.Phan An ch biên (1990), Ng i Hoa qu n 6 thành ph H Chí Minh, M t tr n T
qu c Vi t Nam qu n 6 thành ph H Chí Minh
3. 3.Phan An 2002: “T c th cúng Bà Thiên H u c a ng i Hoa thành ph H Chí

Minh”, T p chí Nghiên c u Tôn giáo, s 3-2002, tr. 54-57
4. 4.Phan An, Tr n i Tân, L u Kim Hoa, Lê Qu c Lâm 2006: Góp ph n tìm hi u v n
hóa ng i Hoa Nam b , H i V n h c ngh thu t các dân t c thành ph H Chí Minh,
Nxb V n hóa-thông tin
5. 5.Toan Ánh 1992: Tín ng ng Vi t Nam, quy n th ng, NXB Tp.HCM.
6. 6.Ban Qu n tr h i quán H i Nam (2006), Qu nh Ph h i quán Tp. H Chí Minh - H i
quán chùa Bà H i Nam.
7. 7.Võ Thanh B ng (2005), Tín ng ng dân gian c a ng i Hoa Nam B , Lu n án Ti n
s , Vi n Khoa h c xã h i vùng Nam B .
8. 8.Châu H i 1992: Các nhóm c ng đ ng ng i Hoa Vi t Nam, NXB Khoa h c xã h i,
153 tr.
9. 9.Phú V n H n 2011: “Tín ng ng th M u đ ng b ng sông C u Long”, tài li u đánh
máy c a tác gi .
10. 10.Nguy n
c Hi p 2011: “Ch L n: l ch s đ a lý, kinh t và v n hóa”,
www.diendan.org
11. 11.Nguy n Duy Hinh 2004: “M u trong tín ng ng Trung Qu c c đ i”, o M u và
các hình th c shaman trong các t c ng i Vi t Nam và châu Á, NXB KHXH.
12. 12.Võ V n Hoàng 2008: “Thiên H u thánh m u trong tín ng ng c a c ng đ ng ng i
Hoa H i An”, V n hoá bi n mi n Trung và v n hoá bi n Tây Nam B ,Nxb. T
đi n bách khoa, Hà N i.
13. 13.Võ V n Hoàng 2009: “Ti p xúc và giao l u v n hóa c a c ng đ ng ng i Hoa
Nam B ”, />14. 14.T ng Qu c H ng (2009), “C ng đ ng ng i Hoa – Minh H ng th ng c ng H i
An”, T p chí Nghiên c u ông Nam Á, s 3.
15. 15.Tr n Khánh 1992: Vai trò c a ng i Hoa trong n n kinh t các n c ông Nam Á,
Vi n Khoa h c Xã h i, Hà N i.
16. 16.V Ng c Khánh, Mai Ng c Chúc, Ph m H ng Hà 2002: N th n và thánh m u Vi t
Nam, NXB Thanh Niên, Hà N i.
17. 17. ng Hoàng Lan 2011: “Khai thác giá tr ho t đ ng du l ch trong l h i vía Bà Thiên
H u c a ng i Hoa thành ph H Chí Minh”,

18. 18.V Lê 2004: “V n hóa ng i Hoa Tp. H Chí Minh”, T p chí V n hóa ngh thu t,
12/2004.
19. 19.Tr n H ng Liên 2005: V n hóa ng i Hoa Nam b , Nhà xu t b n Khoa h c Xã
h i


20. 20.Tr n H ng Liên 2005: “T c th cúvà l h i truy n th ng c a Bà Thiên H u Vi t
Nam trong quá trình h i nh p qu c t ”, Tham lu n H i th o Folklore Châu Á, Vi n
V n hóa dân gian.
21. 21.Tr n H ng Liên 2007: “T c th cúng và l h i truy n th ng c a bà Thiên H u Vi t
Nam”, Giá tr và tính đa d ng c a folklore châu Á trong quá trình h i nh p, Nxb. Th
gi i.
22. 22.Tr n H ng Liên ch biên 2007: Góp ph n tìm hi u v n hoá ng i Hoa thành ph
H Chí Minh, Nxb. Khoa h c xã h i, Hà N i.
23. 23.Phan Th Hoa Lý 2010: “Truy n thuy t Thiên H u
Trung Qu c và Vi t
Nam”,
24. 24.Lê H ng Lý (1999), “H i đ n Thiên H u”, T p chí Nghiên c u ông Nam Á, s 2.
25. 25.Lý Phát,
Ti n: “B c đ u tìm hi u v c ng đ ng ng i Hoa Phúc Ki n ph ng
Chánh Ngh a, Th D u M t, Bình D ng”, www.sugia.vn.
26. 26.Nguy n Ng c Th 2009: Goddess beliefs in Chinese Ling’nan area, www.harvardyenching.org
27. 27.Nguy n Ng c Th 2011: “Tín ng ng th M u Hoa Nam”, T p chí Phát tri n
khoa h c và công ngh , t p 14: 42-60.
28. 28.Nguy n C m Thúy 2000: nh c c a ng i Hoa trên đ t Nam b (t th k 17 đ n
n m 1945), Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i
29. 29.Tsai Maw Kuey (1968), Ng i Hoa mi n Nam Vi t Nam, B Qu c gia Giáo d c.
30. 30.Ph m V n Tú (2008), “Thiên H u thánh m u - v n th n bi n kh i và s thâm nh p
c a tín ng ng này vào vùng bi n phía Nam”, V n hoá bi n mi n Trung và v n hoá
bi n Tây Nam B , Nxb. T đi n Bách khoa, Hà N i.

31. 31.Nguy n Th Thu Trúc 2007: T ng và qu n th ti u t ng g m c a ng i Hoa Sài
Gòn, tr ng h p mi u Thiên H u – h i quán Tu Thành (Tp.HCM), Lu n v n Th c s ,
290 tr.
32. 32.Ph m V n Tú 2011: Tín ng ng dân gian Vi t Nam Cà Mau, NXB Khoa h c xã h i,
147 trang.
33. 33.Nguy n Th Thanh Xuyên (2008), Tín ng ng Thiên H u qu n 5 thành ph H
Chí Minh, Lu n v n t t nghi p đ i h c, ngành Nhân h c, tr ng i h c KHXH & NV
thành ph H Chí Minh.
Ti ng Anh
1. 34.Edward H. Schafer 1967: The vermilion bird – T’ang images of the South, University
of California Press.
2. 35.Hellen Hye-Sook Hwang 2008: “Issues in studying Mago, the great goddess of East
Asia: primary sources, gynocentric history, and nationalism”, The Constant and
changing faces of the goddess: Goddess traditions of Asia (etd by Deepak Shimkhada
and Phyllis K. Herman), Cambridge Scholars Publishing, pgs. 10-32
3. 36.Laurance G. Thompson 1973: “The Cult of Matsu”, The Chinese way in religion,
Dickenson Publishing Company.


4. 37.Paul Reid-Bowen 2007: Goddess as nature: towards a philosophical thealogy,
Ashgate Publishing Limited.
5. 38.Tran Hong Lien 2006: “Integration of chinese community in Vietnam”, trong
sá“Cultural Encounters between people of Chinese Origin and Local people: case
studies from the Phlippines and Vietnam.”. Edited by Yuko Mio. Research Institute for
Languages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA). Tokyo University of Foreign
Studies. pp.87-95.
6. 39.Wolfram Eberhard, The local cultures of South and East China, translated from
German by Alide Eberhard, Leiden E.J. Brill, 1968
Ti ng Trung
1. 40.Chu Thiên Thu n 1986: Ngu n g c tín ng ng Ma T và quá trình truy n bá th i

T ng, H c báo H h Môn kì 2 (
1986
).
2. 41.Chu Thiên Thu n 1990: Tín ng ng Ma T nên hòa h p cùng xã h i đ ng
th i, H c báo
i h c H Môn, kì 4, trang 86-89 (
1990
4
86-89
.
3. 42.Chu Thiên Thu n: Y u t xã h i ch y u tác đ ng đ n quá trình truy n bá tín
ng ng Ma T th i kì Nguyên – Minh (
).
4. 43.Hoàng Tú Lâm 2005: “Di n ti n và thuy t m i v tác d ng v n hóa xã h i c a tín
ng ng Ma T ”, TC V n S L nh Nam, kì 2: 55-58 (
2005:
,
, 2 : 55-58 ).
5. 44.La Xuân Vinh 2006: Nghiên c u v n hóa Ma T , NXB C t ch Thiên Tân (
2006
)
6. 45.Lâm M Dung 2005: Tín ng ng Ma T và xã h i ng i Hán (
2005
).
7. 46.Lý L L 2003: Th n v n Ma T , NXB H c Ph m (
2003
).
8. 47.Mã Th
i n, Mã Th Hi p 2006: Toàn t ng Ma T , NXB M thu t Giang Tây (
2006

).
9. 48.Trung ài Loan (
2006
)
10. 49.Tr ng Tu n 2005: V n hóa Ma T : tuy n t p các bài vi t v tín ng ng Ma T
ài Loan (
2005
)
11. 50.Viên Chung Nhân 1998: V n hóa L nh Nam, NXB Giáo d c Liêu Ninh (
1998
).
12. 51.“16 Truy n thuy t cu c đ i Ma T ”, T p chí ài Thanh, tháng 6/2004 (
16
,
; 2004 06 ).


13. 52.“18 truy n thuy t hi n linh c a Ma T ”, T p chí ài Thanh, tháng 6/2004 (
18
,
2004
06 ).
Tài li u m ng
1. 53. />22a659%2Daebe%2D41ba%2Daa8a%2D5b48611a1e11&;ID=7
2. 54. />3. 55. />4. 56. />