Bảo tồn tài nguyên thực vật phục vụ mục tiêu lương thực và nông nghiệp: Hiện trạng và thách thức

Bảo tồn tài nguyên thực vật phục vụ mục tiêu lương thực và nông nghiệp: Hiện trạng và thách thức

BẢO TỒN TÀI NGUYÊN THỰC VẬT PHỤC VỤ MỤC TIÊULƯƠNG THỰC VÀ NÔNG NGHIỆP: HIỆN TRẠNG VÀ THÁCH THỨCNguyễn Văn Đĩnh1, Nguyễn Thị Ngọc Huệ2, Nguyễn Ngọc Kính3, Phạm Văn Hiền4, Nguyễn Tất Cảnh1 và CTVdinhnguy envan2003@yahooo.com 1. Đặt vấn đề Việt Nam là một đất nước đa dạng sinh học nông nghiệp và là nơi sinh sống của các loài hoang dại thân thuộc của một số cây trồng quan trọng (bao gồm lúa, cây ăn quả v.v…). Trong nửa thế kỷ qua, Việt Nam đã trải qua một giai đoạn lịch sử phức tạp, hậu quả của chiến tranh đã ảnh hưởng to lớn đến đa dạng sinh học. Nhà nước Việt Nam đã có những nỗ lực to lớn để ngăn chặn suy giảm đa dạng sinh học nói chung và tài nguyên di truyền thực vật nói riêng. Một trong các biện pháp được ưu tiên đó là xây dựng các qui định pháp luật, nâng cao nhận thức của các bên liên quan. Những luật và các Hiệp ước phù hợp nhất mà Chính phủ Việt Nam kí kết với quốc tế là sự chấp thuận của Hiệp ước Đa dạng sinh học (CBD) năm 1994, kế hoạch hành động Việt Nam về bảo vệ đa dạng sinh học ban hành tháng 12/1995; sự chấp thuận kế hoạch hành động toàn cầu của FAO năm 1996 và sự chấp thuận của Chương trình nghị sự 21 đối với Việt Nam năm 2004. Trở thành thành viên chính thức thứ 150 của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) ngày 7/11/2006, sau 1 năm gia nhập WTO, hiện nay Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN & PTNT) và các bộ ngành khác khuyến khích mọi người hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp và PTNT cần am hiểu cặn kẽ những cam kết của ngành với WTO, những luật lệ của WTO mà Việt Nam phải thực hiện, trên cơ sở đó xây dựng các cơ chế chính sách, tổ chức quản lý ngành và định hướng hoạt động sản xuất kinh doanh phù hợp (Cao Đức Phát, 2007). 2. Bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật trên thế giới Nhận thức chung trên thế giới vệ bảo tồn đa dạng sinh học đã được đưa ra từ những năm 70 của thế kỷ trước. Để có thể bảo tồn và sử dụng hiệu quả đa dạng sinh học nông, lâm nghiệp trong đó tài nguyên di truyền thực vật (TNDTTV) là hạt nhân, Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ nhất về môi trường họp tại Stockholme, Thụy Điển, năm 1972, đã kêu gọi khẩn cấp nhiệm vụ bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật. Hai mươi năm sau, Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ hai họp tại Río de Janero, Brazin, năm 1992, đã thoả thuận Công ước đa dạng sinh học (CBD). Tháng 6/1996 FAO tổ chức Hội nghị kỹ thuật quốc tế lần thứ 4 về bảo tồn TNDTTV tại Lepzich (Đức) đã thống nhất định nghĩa TNDTTV phục vụ cho sản xuất lương thực và phát triển nông nghiệp bao gồm các loài và giống cây trồng, các đơn vị phân loại thực vật hoang dại có quan hệ gần gũi với cây trồng và các dạng TNDTTV khác có tiềm năng sử dụng hiện tại và trong tương lai cho mục tiêu sản xuất lương thực và sản xuất nông nghiệp (TNDTTVLN). Hội nghị Lepzig nêu rõ TNDTTVLN là cơ sở sinh học của sự an toàn lương thực thế giới và hỗ trợ cho sự sinh tồn của loài người trên trái đất. Vậy nên bảo tồn TNDTTVLN là vấn đề quan trọng mang tính thời sự quốc tế. Tại Hội nghị này đã thống nhất Kế hoạch hành động toàn cầu (Global Plant of Action, GPA) về bảo tồn quỹ gen cây nông nghiệp. Năm 2001 Đại hội đồng FAO đã thông qua Hiệp ước về Tài nguyên di truyền thực vật phục vụ mục tiêu lương nông (ITPGRFA). Hiệp ước bao gồm 7 chương với 35 điều và 2 phụ lục lớn. Mục tiêu của Hiệp ước là bảo tồn và sử dụng bền vững TNDTTVLN; chia sẻ lợi ích công bằng và hợp lý từ sử dụng TNDTTVLN trong sự thống nhất hài hoà với Công ước đa dạng sinh học (CBD) trên cơ sở thừa nhận bản chất đặc biệt của TNDTTVLN là tất cả các quốc gia ngày nay phụ thuộc lẫn nhau về TNDTTVLN. Có nghĩa là tất cả các quốc gia đều dựa vào cây trồng có nguồn gốc từ nơi nào đó cho lương thực và nền nông nghiệp của mình. Thành tựu chính của Hiệp ước là đề xuất được hệ thống tiếp cận và chia sẻ lợi ích đa phương, trong đó danh mục cây trồng được chọn dựa trên tầm quan trọng đối với an ninh lương thực và sự tương hỗ nhau; thoả thuận đa phương về luật đối với tiếp cận ưu tiên và chia sẻ lợi ích. Nhận thức được tầm quan trọng của TNDTTVLN nhiều nước trên thế giới đã tập trung cho bảo tồn ex situ, cho đến những năm 90 thì bắt đầu quan tâm nhiều đến bảo tồn in situ, hiện nay xu thế là kết hợp 2 phương pháp này thành chiến lược bảo tồn tương hỗ (complement strategy). Liên Xô cũ là nước đi tiên phong trong nhiệm vụ bảo tồn quỹ gen cây nông nghiệp: Thành lập Viện Nghiên cứu cây trồng liên bang năm 1924, đang lưu giữ 185.204 mẫu giống của 10.707 loài cây trồng. Mỹ đã xây dựng Ngân hàng gen cây trồng đa dạng di truyền nhất thế giới, đang bảo tồn 464.234 giống của 19.007 loài thực vật. Ấn Độ và Trung Quốc là hai nước có Ngân hàng gen cây trồng lớn nhất thế giới về số lượng giống. Trung Quốc đang bảo tồn 516.505 mẫu giống của 680 loài, Ấn Độ có 412.731 mẫu giống của 1807 loài. Vương quốc Anh hiện cũng có ngân hàng gen lớn về số lượng mẫu giống với 489.802 mẫu của 4368 loài. Ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan mới tiến hành nhiệm vụ bảo tồn quỹ gen cây nông nghiệp từ đầu những năm 1980, nhưng hiện là những nước và lãnh thổ có đầu tư lớn và có trình độ công nghệ tiên tiến trong bảo tồn quỹ gen. Hiện nay, 135 nước đã có Ngân hàng gen cây trồng Quốc gia. Ngân hàng gen cây trồng quốc tế đầu tiên do Nhóm Tư vấn về Nghiên cứu nông nghiệp quốc tế (CGIAR) của Liên hợp quốc quản lý là Ngân hàng gen lúa quốc tế của Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) tại Philippines, thành lập năm 1964. Sau Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ nhất về môi trường họp năm 1972, nhiều ngân hàng gen cây trồng của các Viện nghiên cứu nông nghiệp Quốc tế được thành lập. Đó là Ngân hàng gen Ngô và Lúa mỳ tại Trung tâm nghiên cứu quốc tế về ngô và lúa mỳ (CIMMYT), Mexico; Ngân hàng gen Sắn tại Trung tâm nông nghiệp nhiệt đới (CIAT), Colombia; Ngân hàng gen Khoai tây và Khoai lang tại trung tâm khoai tây Quốc tế (CIP), Peru; Ngân hàng gen Lạc, Kê và Cao lương tại Viện quốc tế về cây màu nhiệt đới (ICRISAT), Ấn Độ; Ngân hàng gen củ mỡ tại Viện quốc tế về nông nghiệp nhiệt đới (IITA), Nigeria v.v . Cho đến nay trên thế giới đang bảo tồn ex-situ trên 6.000.000 nguồn gen cây nông nghiệp, trong đó 87,0% ở các Ngân hàng gen cây trồng cấp quốc gia, 11,0% ở các Ngân hàng gen cấp quốc tế và 2% của các tổ chức phi chính phủ và tư nhân. Hiện nay Chiến lược bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật là kết hợp hài hoà hai phương pháp ex-situ và in-situ. Để khắc phục những khiếm khuyết của phương pháp bảo tồn ex-situ đối với việc duy trì quá trình tiến hoá tự nhiên của các loài và giống cây trồng được phát hiện từ thập kỷ 80 của thế kỷ trước, từ đầu thập kỷ 90 các nghiên cứu toàn cầu bắt đầu tập trung vào bảo tồn in-situ, từng bước khôi phục lại vấn đề tiến hoá tự nhiên ở cây trồng như đã có trước thời kỳ Cách mạng xanh. Bảo tồn in-situ các loài và giống cây nông nghiệp ngắn ngày tức là bảo tồn các loài và giống đó trên đồng ruộng của nông dân nên còn được gọi là bảo tồn nông trại. Các nước kinh tế phát triển đã hình thành đầy đủ cơ sở vật chất của bảo tồn ex-situ nên đang quan tâm nhiều đến bảo tồn in-situ. Ngược lại, các nước đang phát triển chưa tạo lập được ngân hàng gen thích hợp để giữ cho không mất nguồn gen của mình nên phải ưu tiên đến bảo tồn ex-situ. Cũng như nhiều nước đang phát triển khác, nước ta cần ưu tiên đầu tư cho bảo tồn ex-situ để lưu giữ an toàn và ngăn chặn mất mát nguồn gen đang diễn ra rất nhanh, đồng thời xúc tiến bảo tồn in-situ để hỗ trợ cho bảo tồn ex-situ trong việc duy trì quá trình tiến hóa tự nhiên của cây nông nghiệp. Có hai tổ chức chuyên môn quốc tế về bảo tồn quỹ gen cây nông nghiệp là Viện Tài nguyên di truyền thực vật quốc tế (IPGRI), thành lập năm 1972 do CGIAR quản lý có chức năng tư vấn kỹ thuật cho các nước, chủ yếu là các nước đang phát triển; Hai là Uỷ hội Tài nguyên di truyền thực vật phục vụ mục tiêu lương nông của FAO thành lập năm 1982, làm diễn đàn chung cho các nước đàm phán tất cả các vấn đề liên quan tới đa dạng sinh học nông nghiệp, TNDTTVLN và các công nghệ sinh học liên quan. Ngoài ra còn có Tổ chức sở hữu trí tuệ quốc tế (WIPO), là tổ chức liên chính phủ được thành lập năm 1967 nhằm xúc tiến sở hữu trí tuệ toàn cầu. Tháng 3 năm 1998, Ban điều hành của WIPO đã phê chuẩn một chương trình về các vấn đề sở hữu quốc tế toàn cầu bao gồm đa dạng sinh học, quyền con người và sở hữu bản địa được thực hiện thông qua các hoạt động nghiên cứu, xuất bản và tư vấn. WIPO cũng có Uỷ ban liên chính phủ về kiến thức truyền thống, tài nguyên di truyền và văn hoá dân gian. 3. Đa dạng tài nguyên di truyền thực vật lương nông ở Việt Nam Đông Nam Á là một trong ba khu vực phong phú nhất thế giới về tài nguyên di truyền thực vật. Ngoài những nét chung của khu vực, do đặc điểm về các điều kiện tự nhiên, lịch sử và văn hoá, tài nguyên di truyền thực vật của Việt Nam có sự phong phú riêng so với các nước Đông Nam Á khác là ngoài các loài cây nhiệt đới còn bao gồm nhiều loài cây cận nhiệt đới và ôn đới (Nguyễn Đăng Khôi, 1995). Diện tích lãnh thổ không lớn nhưng Việt Nam là một trong 15 quốc gia đa dạng và giàu có nhất thế giới về tài nguyên di truyền thực vật, với dự tính có thể có 20.000-30.000 loài thực vật chiếm 6,5% số loài có trên thế giới. Nhóm sinh vật vi tảo ở vùng nước ngọt được xác định là 1.438 loài, chiếm 9,6% so với thế giới (số loài có trên thế giới là 15.000), các loài thực vật bậc cao có 11.373 loài chiếm 5% số loài của thế giới (số loài trên thế giới 220.000 loài) và 826 loài nấm (Đánh giá thực hiện Công ước đa dạng sinh học ở Việt Nam giai đoạn 1995-2005). Theo số liệu hiện nay, hệ thực vật Việt Nam có trên 14.000 loài thực vật bậc cao. Nếu so sánh với Bắc Mỹ bao gồm Hoa Kỳ và Canada diện tích gần 20 triệu km2, cả châu Úc diện tích 7 triệu km2 cũng chỉ có tương ứng là 12.000 và 8.000 loài. Điều quan trọng khác là tỷ lệ các loài cây bản địa của Việt Nam cao, đến 40%, là tỷ lệ mà ít nước có. Như đối với cây lúa, cây trồng truyền thống của Việt Nam, Nguyễn Hữu Nghĩa và Lê Vinh Thảo (2007) đã mô tả các loại hình phong phú và chất lượng thơm ngon đặc biệt cũng như có chứa nhiều chất khoáng quan trọng đối với cơ thể con người và đã dẫn các số liệu cho thấy trong tổng số 464 giống lúa đại diện ở miền Bắc Việt Nam đưa vào phân loại dựa trên mẫu Isozyme có 147 giống đặc sản chiếm 36,68%. Nhiều nguồn gen thực vật quý của Việt Nam đã góp phần tạo nên thắng lợi của Cách mạng xanh và sẽ đóng góp lớn cho thành tựu nông nghiệp của cả nhân loại trong tương lai. Nguồn gen kháng bệnh Đạo ôn lúa của nhóm giống lúa chiêm Tẻ tép là một trong những nguồn gen kháng Đạo ôn chủ lực trên thế giới, có mặt trong các giống lúa kháng sâu bệnh tổng hợp nổi tiếng như IR36, IR64 . Nguồn gen của loài lúa hoang dại Oryza rufupogon thu thập tại Điện Biên Phủ và Đồng Tháp Mười được Viện Nghiên cứu lúa quốc tế đánh giá là kháng bệnh Vàng lụi và chịu chua phèn nhất thế giới. Cả hành tinh có ba nhóm giống lúa thơm là Basmati ở Ấn Độ, Pakistan; Khaodak Mali ở vùng trung và hạ lưu sông Cửu Long và Tám thơm ở đồng bằng sông Hồng, tức là Việt Nam có hai nhóm lúa thơm. Đáng chú ý lúa Tám thơm là lúa Japonica. Đây là vấn đề có ý nghĩa khoa học lớn, mở ra hướng lai tạo các giống lúa thơm ở vùng ôn đới là nơi chỉ có lúa Japonica nhưng lại không có nguồn gen lúa thơm. Nhiều giống của nhiều loài cây thức ăn gia súc trước đây là cây hoang dại được người Pháp di thực từ Việt Nam sang các nước thuộc địa khác, sau đó được các cơ quan nghiên cứu hải ngoại của Pháp và một số cơ quan nghiên cứu nông nghiệp quốc tế phục tráng thành những giống cây thức ăn gia súc quan trọng đang phổ biến ở nhiều nước trên thế giới. Nguồn gen dưa chuột của Việt Nam tham gia vào việc tạo ra các giống dưa chuột chống chịu với điều kiện bất thuận ở Liên Xô cũ, góp phần đáng kể vào việc mở rộng diện tích trồng dưa chuột ở Liên Xô trước đây và các nước SNG ngày nay. Số liệu điều tra ban đầu đã cho thấy Việt Nam có sự phong phú và đa dạng cao về TNDTTVLN, phân bố ở các hệ sinh thái, nhất là tại các vùng rừng núi trên khắp đất nước. Việt Nam được biết đến như là một trung tâm phát sinh nhiều loài cây trồng như lúa gạo, khoai môn sọ, chuối, mít, xoài, dừa, chè, hành ta và các giống cây ăn quả có múi. Con số đáng kể các loài mới được phát hiện gần đây đã một lần nữa khẳng định sự phong phú và đa dạng nguồn tài nguyên di truyền thực vật của đất nước. Theo số liệu điều tra ban đầu, nguồn gen giống cây trồng hiện đang sử dụng trong sản xuất nông nghiệp từ 16 nhóm các loại cây trồng khác nhau: cây lương thực chính, cây lương thực bổ sung, cây ăn quả, cây rau, cây gia vị, cây lấy sợi, cây làm nước uống, cây thức ăn gia súc, cây bóng mát, cây lấy gỗ với tổng số trên 800 loài cây trồng với hàng ngàn giống khác nhau phổ biến tại các hệ sinh thái nông nghiệp khác nhau trên cả nước, trong đó phổ biến nhất bao gồm 41 loài cây tinh bột làm lương thực, 95 loài cây thực phẩm không tinh bột, 105 loài cây ăn quả, 55 loài rau, 44 loài cây lấy dầu, 16 loài lấy sợi, 12 loài làm đồ uống, 181 loài làm thuốc, 39 loài làm gia vị, 29 loài làm cây che phủ chống xói mòn, 50 loài cây cảnh, 49 loài cây lấy gỗ, và 5 loài cây bóng mát. Số lượng các loài thực vật có quan hệ họ hàng với cây trồng là khoảng trên 1.300 loài, trong đó có nhiều loài đã và đang bị lãng quên. Ngoài ra còn rất nhiều loài thực vật có giá trị nông nghiệp chưa được khai thác sử dụng nhiều. Kết quả điều tra cũng cho thấy số loài cây bị đe doạ rất nhiều và ngày càng xuất hiện nhiều trong Sách đỏ Việt Nam (IUCN, 2006). Hiện nay tại Ngân hàng gen cây trồng Quốc gia đang bảo tồn hơn 12.300 giống của 115 loài cây trồng. Đó là tài sản quí, phần lớn không còn trong sản xuất và trong tự nhiên nữa. Một bộ phận quan trọng của của số giống này là nguồn gen bản địa với nhiều đặc tính quí mà duy nhất chỉ có ở Việt Nam. 4. Sự xói mòn tài nguyên di truyền thực vật lương nông ở Việt Nam Do ảnh hưởng của chiến tranh, thiên tai như lũ lụt, hạn hán và do khai thác bừa bãi và một phần bị lạm dụng bởi các tổ chức và cá nhân nước ngoài, hàng năm có khoảng 300-400 giống tại các địa phương có nguy cơ cao bị xói mòn nguồn gen, trong đó có nhiều giống địa phương quí hiếm (ví dụ: Năm 1996 số loài bị đe doạ mất là 356, năm 2003 đã là 450). Nhiều giống lúa quí của Việt Nam có giá trị rất cao trong việc lai tạo giống lúa thơm thương mại hiện nay không thể tìm thấy tại Việt Nam mà chúng đã thuộc quyền sở hữu của một số quốc gia khác. Một ví dụ về sự mất mát nguồn gen theo Averyanov et al. (2003), Trần Thị Hoà (2007) về khai thác kiệt loài lan quí Paphiopedilum hangianum thuộc chi lan hài, đến năm 2001, sau 2 năm thu mua bùng nổ tất cả các quần thể được biết hầu như bị tuyệt diệt ngoài thiên nhiên. Từ những thông tin phân tích cho thấy TNDTTVLN ở Việt Nam đã và đang bị suy giảm nghiêm trọng do tác động của các yếu tố kinh tế, yếu tố văn hoá, xã hội và yếu tố sinh học. Các yếu tố chính bao gồm: - Áp lực tăng dân số, và nghèo đói, - Tàn phá hệ sinh thái bao gồm nạn phá rừng và khai thác rừng không hợp lý dẫn đến thoái hoá đất, mất hệ thống canh tác truyền thống dẫn đến mất dần cây trồng bản địa. - Sử dụng giống mới năng suất cao làm thay đổi cơ cấu giống cây trồng, Du nhập các loài ngoại lai. - Thiên tai, sâu bệnh và các điều kiện ngoại cảnh bất lợi; - Môi trường thay đổi dưới áp lực của công nghiệp hoá, đô thị hoá, tăng mạnh sử dụng phân hoá học và thuốc trừ sâu. - Kinh tế thị trường- Nhận thức về bảo tồn của các bên liên quan yếu; Quản lý lỏng lẻo, không chặt chẽ . Tất cả những vấn đề nêu trên cho thấy biện pháp tổ chức và quản lý hợp lý nhiệm vụ bảo tồn để phục vụ cho khai thác, sử dụng có hiệu quả tài nguyên cây nông nghiệp là nhiệm vụ khoa học cấp bách của nước ta hiện nay. 5. Những nỗ lực bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật lương nông ở Việt Nam Nhiệm vụ bảo tồn tài nguyên di truyền cây nông nghiệp ở nước ta được tiến hành từ sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất. Lúc bấy giờ Đông Dương là xứ xuất khẩu gạo quan trọng. Để xúc tiến khai thác thuộc địa và xuất khẩu lúa gạo, người Pháp đã tiến hành thu thập và lưu giữ nguồn gen lúa để chọn lọc ra các giống có năng suất và phẩm chất thích hợp. Cũng trong thời gian này người Pháp nhập nội và thiết lập các đồn điền cao su và cà phê, từ đó kéo theo việc nghiên cứu đánh giá quỹ gen hai loài cây này. Sau Hiệp định Geneve, bảo tồn quỹ gen cây nông nghiệp được tiến hành ở cả hai miền Nam, Bắc. Ở miền Bắc, từ năm 1952 (Viện Khảo cứu trồng trọt), năm 1955 (Học viện nông lâm), và bắt đầu từ năm 1956 (Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp Việt Nam - VASI) đã chú trọng thu thập, đánh giá một số tập đoàn giống cây trồng, trong số đó nhiều giống được lưu giữ trong ngân hàng gen cho tới ngày nay. Các tập đoàn quỹ gen cây ăn quả và cây công nghiệp đầu tiên được tạo lập tại Phú Hộ, tỉnh Phú Thọ và Phủ Quỳ, tỉnh Nghệ An. Công việc bị chiến tranh và những khó khăn kinh tế thời hậu chiến kéo dài làm gián đoạn. Đến năm 1987, sau khi Uỷ ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước, nay là Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành Quy chế lâm thời về bảo tồn nguồn gen, nhiệm vụ từng bước được tiến hành chính quy. Từ năm 1985-1992 Với sự giúp đỡ của Bộ Nông nghiệp và Viện Hàn lâm nông nghiệp Liên Bang Nga đã tiến hành thu thập và lưu giữ hàng vạn mẫu giống thuộc 72 loài cây trồng khác nhau (Trần Đình Long, 2007). Năm 1989 Ngân hàng gen cây trồng Quốc gia được hình thành, có phương tiện để bảo quản giống trong kho lạnh, duy trì đồng ruộng và bảo tồn in vitro. Ngân hàng gen cây trồng Quốc gia được chia thành 2 nhóm chịu sự quản lý của 2 bộ: Cây lâm nghiệp, cây trồng, vật nuôi, vi sinh vật và thiên địch, nguồn gen thủy sản do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn quản lý; và nguồn gen cây dược liệu do Bộ Y tế quản lý. Mỗi nhóm có một hệ thống các ngân hàng gen trải dài trên đất nước để bảo tồn các nguồn gen. Hàng năm nhà nước tăng ngân cho các hoạt động này qua các năm. Năm 1996, thành lập Trung tâm Tài nguyên di truyền thực vật thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS), là đầu mối của Hệ thống bảo tồn quỹ gen cây nông nghiệp của cả nước. Một vấn đề đang mang tính thời sự là nguồn gốc xuất xứ và thương hiệu nông sản hàng hoá. Nguồn gốc xuất xứ nông sản gắn liền với hàm lượng nguồn gen bản địa có trong giống cây trồng sản xuất ra nông sản đó. Hàm lượng cao nhất là giống địa phương sử dụng trong sản xuất, tiếp đến là sự tham gia của nguồn gen bản địa ở các mức độ khác nhau vào việc tạo ra giống mới. Như vậy muốn khẳng định được nguồn gốc xuất xứ nông sản, chúng ta phải khẳng định chủ quyền và bảo tồn có hiệu quả tài nguyên di truyền thực vật của mình. Dưới đây là một số kết quả đáng khích lệ về bảo tồn và sử dụng TNDTTVLN trong thời gian qua. Bảo tồn và phát triển ngoại vi tài nguyên di truyền lương nông nghiệp Trong hơn 20 năm qua, kể từ khi Kế hoạch hành động đa dạng sinh học quốc gia được thông qua (1995) bảo tồn ex-situ và phát triển TNDTTVLN đã được chú ý đầu tư đáng kể. Duy trì bền vững các tập đoàn ngoại vi (ex situ) hiện có: Có 30 đơn vị tham gia triển khai nội dung này (Trần Đình Long, 2007) Tổng số khoảng 40.000 nguồn gen cây trồng, thuộc khoảng 200 loài đã được thu thập và bảo tồn ngoại vi tại các vườn tập đoàn, tập đoàn trong ống nghiệm, hoặc tập đoàn hạt, bao gồm cả những vật liệu di truyền có giá trị kinh tế cao. Nhiều mẫu giống lưu giữ đã được sử dụng hiệu quả trong công tác cải tiến giống cây trồng. Đặc biệt là tại Ngân hàng gen cây trồng quốc gia, (VAAS), hơn 12.300 nguồn gen của 115 loài, bao gồm cả các giống địa phương, giống truyền thống và loài họ hàng hoang dại đang được lưu giữ. Các tập đoàn đồng ruộng lưu giữ tại Trung tâm Tài nguyên Thực vật và tại các cơ quan khác trong hệ thống TNDTTV bao gồm khoai môn sọ, chuối, khoai lang, từ vạc, cây có múi, xoài, nhãn, .v.v cũng là những vật liệu và là nguồn gen có giá trị lớn đối với công tác chọn tạo giống. Hàng năm có khoảng 1.000 nguồn gen từ các tập đoàn ngoại vi được sử dụng vào các mục đích nghiên cứu chọn tạo giống và công nghệ sinh học. Phục hồi các mẫu giống bị đe doạ trong các tập đoàn: có 41 tập đoàn ngoại vi bị đe doạ đã được phục hồi bằng các phương pháp nhân mới, cứu phôi, thu thập lại tại 19 cơ quan nghiên cứu. Kết quả đạt được trong lĩnh vực này còn rất hạn chế và chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tế. Hỗ trợ việc thu thập và nhập nội TNDTTVLN theo kế hoạch và có mục tiêu: Có khoảng 28 chương trình, dự án hoạt động trong lĩnh vực này nhằm kiểm kê, thu thập, nhập nội, mô tả, đánh giá và xây dựng các tập đoàn ngoại vi của các các cây như lúa, chuối, sắn, khoai lang, từ vạc, khoai môn sọ cây rau, đậu, các cây ăn quả có múi và nhiều cây khác. Trong vòng 15 năm trở lại đây, Việt Nam đã nhập nội hàng vạn giống, dòng các loại cây trồng từ Trung Quốc, Đức, Úc, Hà Lan, Thái Lan, Hàn Quốc và từ các tổ chức Quốc tế khác như AVRDC, CIRAD, IRRI, CIP, ICRISAT .Tuy nhiên do thiếu đội ngũ nhân viên kỹ thuật, do hạn chế về tài chính và thiếu phương pháp thích hợp, do thiếu thông tin về điều tra và thống kê TNDTTV, các kế hoạch đôi khi chưa thật sự tốt, có khi bị trùng lặp và một số hoạt động không đúng mục tiêu, chẳng hạn, đầu tư đã tập trung vào các giống nhập ngoại trong khi các giống địa phương, truyền thống và các vật liệu bị đe doạ lại chưa được quan tâm đúng mức. Mở rộng các hoạt động bảo tồn ngoại vi Đã có những nỗ lực nhằm mở rộng các hoạt động bảo tồn ngoại vi, như việc phân công trách nhiệm cho nhiều cơ quan/tổ chức và khuyến khích sự tham gia của cộng đồng và các cấp chính quyền địa phương. Hiên nay hệ thống bảo tồn TNDTTVLN gồm có các đơn vị đầu mối sau: Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam bảo tồn quĩ gen cây nông nghiệp; Viện nghiên cứu Cao su bảo tồn nguồn gen cây cao su; Viện khoa học Lâm nghiệp bảo tồn nguồn gen cây rừng. Áp dụng phương pháp “Bảo tồn thông qua sử dụng”, khá nhiều các giống địa phương đã được phổ biến trở lại sản xuất cho nông dân bảo tồn và phát triển. Ghi nhận tầm quan trọng của bảo tồn ngoại vi, trong soạn thảo kế hoạch 5 năm 2006- 2010 Nhà nước đã ưu tiên thu thập và thành lập các tập đoàn trong ống nghiệm, tập đoàn đồng ruộng và tập đoàn hạt của những nguồn gen cây trồng quan trọng, bao gồm cả việc xây dựng năng lực và nâng cấp cơ sở vật chất cho các tổ chức và cơ quan hữu quan. Bảo tồn và phát triển nội vi tài nguyên di truyền thực vật lương nông Điều tra và kiểm kê TNDTTVLN Nhận thức được tầm quan trọng của việc nghiên cứu toàn diện TNDTTVNN, Chính phủ Việt Nam đã đưa vào tầm nhìn đa dạng sinh học quốc gia đến năm 2020 và kế hoạch hành động 5 năm 2006-2010 ưu tiên điều tra tài nguyên di truyền thực vật nói chung và tài nguyên di truyền thực vật nông nghiệp nói riêng, nhằm xác định những loài cần ưu tiên bảo tồn và để xây dựng chiến lược bảo tồn và phát triển chúng cho sử dụng bền vững. Hỗ trợ việc quản lý và phát triển trên đồng ruộng TNDTTVLN: Có hơn 20 hoạt động, triển khai bởi 16 cơ quan với sự tham gia của khoảng 15.000 lượt cán bộ địa phương và nông dân. Dưới đây là một số dự án liên quan: “Tăng cường cơ sở khoa học về bảo tồn trên đồng ruộng đa dạng sinh học nông nghiệp” thông qua 3 mục tiêu cụ thể: (1) hỗ trợ xây dựng cơ sở lý luận phục vụ quá trình ra quyết định của nông dân về bảo tồn nội vi đa dạng sinh học nông nghiệp; (2) tăng cường năng lực của các cơ quan trong việc lập kế hoạch và triển khai các chương trình bảo tồn TNDTTVNN; và (3) mở rộng việc sử dụng TNDTTVLN, và thúc đẩy sự tham gia của các cộng đồng nông dân và các tổ chức, ngành nghề khác trong công tác bảo tồn TNDTTVLN. Thông thường, vùng là các huyện và tiểu vùng là các xã, thôn bản với những đặc tính về nông nghiệp, xã hội, kinh tế và điều kiện tự nhiên, vừa đặc trưng vừa đại diện cho vùng sinh thái được lựa chọn để nghiên cứu các khía cạnh về sinh học, kinh tế và xã hội liên quan và xây dựng các mô hình bảo tồn trên đồng ruộng. Các hoạt động đã đạt được một số những kết quả đáng kể, các mô hình bảo tồn trên đồng ruộng của hộ gia đình đã được thiết lập cho lúa và khoai môn sọ tại các điểm đã lựa chọn, bao gồm 7 điểm thuộc 5 vùng sinh thái (Vùng núi phía Bắc: huyện Đà Bắc, Hoà Bình; Huyện Sapa, Lào Cai; Vùng bán sơn địa: huyện Nho Quan, Ninh Bình; Vùng châu thổ sông Hồng: huyện Nghĩa Hưng, Nam Định; Châu thổ sông Cửu Long: huyện Trà Cú, tỉnh Trà Vinh; Vùng Tây Nguyên: huyện Krông Nô, tỉnh Đắc Lắc Huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên - Huế. Kết quả là những giống cây trồng cổ truyền có giá trị không những được duy trì mà còn được phục hồi và phát triển; một số đáng kể các giống địa phương của các loài cây trồng như lúa, ngô, rau và đậu đỗ với những đặc tính quý và được ưa chuộng đã được phục tráng và trồng trong sản xuất với qui mô lớn đáp ứng nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng. Kiến thức bản địa liên quan đến bảo tồn và phát triển TNDTTV cũng được quan tâm nghiên cứu tại các điểm đã lựa chọn. “Tăng cường vai trò của vườn gia đình trong việc bảo tồn nội vi TNDTTVNN” thông qua: (1) tư liệu hoá đa dạng về loài và đa dạng di truyền thực vật trong vườn gia đình, nghiên cứu các yếu tố sinh học, văn hoá và xã hội ảnh hưởng đến sự phân bố và duy trì sự đa dạng đó; (2) xây dựng phương pháp và cách tiếp cận để vườn gia đình trở thành một hợp phần của bảo tồn đa dạng sinh học nông nghiệp; và (3) phát triển chiến lược “bảo tồn thông qua sử dụng” như là một phần của bảo tồn ngoại vi và nội vi. Dự án đã được triển khai tại Huyện Thuận An, tỉnh Bình Dương, đại diện cho đồng bằng phía Nam; Huyện Giao Thuỷ, tỉnh Nam Định, đại diện cho đồng bằng phía Bắc; Huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình và huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La đại diện cho vùng núi phía Bắc và huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An đại diện cho vùng đồi núi Bắc Trung bộ. Tại những điểm này có vườn gia đình phong phú và đa dạng về tài nguyên di truyền thực vật, có các hộ gia đình giầu kinh nghiệm làm vườn. Các loài thực vật phổ biến, phân bố rộng rãi trong vườn gia đình, các loài cây đặc hữu, đa dạng di truyền cao, có giá trị kinh tế xã hội lớn, có vai trò quan trọng trong sinh kế hộ gia đình, đồng thời lại có thể được bảo tồn và sử dụng bền vững, đã được chọn làm những loài tiêu biểu để dự án nghiên cứu, bao gồm chuối, bưởi, mướp, khoai môn sọ … Các vấn đề về giới tính liên quan đến bảo tồn và phát triển TNDTTVLN trong vườn gia đình cũng được quan tâm nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu đã khẳng định vườn gia đình là nơi bảo tồn in situ lý tưởng cho nhiều loài cây trồng không thể trồng trên đồng ruộng và nhiều loài đặc hữu khác. “Bảo tồn trên đồng ruộng tài nguyên di truyền cây lúa ở cộng đồng” thông qua việc: (1) Thu thập nguồn gen lúa địa phương để bảo tồn nhằm ngăn ngừa việc mất mát do cơ giới hoá và thâm canh nông nghiệp; (2) Khởi xướng các hoạt động bảo tồn và phát triển tài nguyên di truyền cây lúa tại cộng đồng; và (3) Hỗ trợ nông dân bảo tồn các giống lúa địa phương trên đồng ruộng của họ. Với dự án này tại lưu vực sông Cửu Long, khoảng 1.000 nguồn gen lúa địa phương đã được thu thập. Sau khi loại bỏ trùng lặp, còn lại 812 nguồn gen đưa vào bảo quản và đánh giá tại Trường Đại học Cần Thơ, trong đó 517 giống đã được phổ biến trở lại cho nông dân trồng và đánh giá trong các điều kiện sinh trưởng khác nhau. Nông dân tại các vùng được chọn đã được hỗ trợ để trồng, bảo tồn các giống lúa truyền thống trên cánh đồng của họ. Kết quả là nhiều giống địa phương không những được bảo tồn mà còn được phát triển, và nhờ vậy phương pháp “Bảo tồn thông qua sử dụng” đã được khởi xướng. “Thúc đẩy công tác quản lý trên đồng ruộng tài nguyên di truyền thực vật với sự tham gia của cộng đồng” thông qua điều tra, khảo sát đa dạng sinh học nông nghiệp tại các vùng được chọn; phục hồi đa dạng của một số loài nhằm bảo vệ môi trường tại các vùng sinh thái nông nghiệp khác nhau; tăng cường dạng loài cây trồng trong các cơ cấu mùa vụ; và đa dạng hoá cây trồng và các hệ sinh thái. Bằng việc hỗ trợ cộng đồng tiếp cận các nguồn giống cây địa phương và trao đổi kiến thức bản địa, các dự án đã thúc đẩy việc tham gia của nông dân vào công tác bảo tồn và sử dụng các nguồn gen thực vật không có giá trị cao về kinh tế nhưng mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng. Đây chính là cơ sở để phát triển công tác bảo tồn và phát triển nội vi TNDTTVLN, kể cả đối với các loài hoang dại có quan hệ gần gũi với cây trồng. Thành tựu nổi bật nhất của các hoạt động này là đã xây dựng thành công qui trình nhân giống cho một số loài cây ăn quả, và đã phổ biến các kỹ thật canh tác cải tiến cho một số giống cây truyền thống. Nhân dân trong vùng dự án do vậy đã có thể duy trì và phát triển các nguồn gen di truyền có giá trị trên đồng đất của họ mà vẫn cải thiện được thu nhập của gia đình. Dự án cũng đã xây dựng một số vườn ươm gọi là “vườn ươm cộng đồng”, tại đó gốc ghép cây ăn quả sạch bệnh được sản xuất và cung cấp cho nông dân trong vùng. “Tăng cường bảo tồn nội vi các loài họ hàng với cây trồng và các loài hoang dại có giá trị nông nghiệp” có 8 chương trình, đề tài, hoạt động. Việc bảo vệ các loài cây họ hàng với cây trồng và những cây hoang dại có giá trị nông nghiệp trong các khu vực bảo vệ tự nhiên cũng đã được đẩy mạnh, và tổng số các khu bảo tồn thiên nhiên được nâng lên. Một số dự án cũng tập trung chú trọng bảo tồn nội vi các loài họ hàng hoang dại với cây trồng và các loài cây hoang dại có giá trị về nông nghiệp. Cụ thể, dự án "Bảo tồn tại chỗ một số nhóm cây trồng bản địa và họ hàng hoang dại của chúng ở Viêt Nam', có mã số: VIE/01/G35 từ tháng 7 năm 2002 đến tháng 3 năm 2006. Mục đích của Dự án là bảo tồn tại chỗ tài nguyên di truyền của 6 nhóm cây trồng bản địa (lúa nương, đậu nho nhe, cây có múi (cam, quýt, bưởi dây, bưởi dại), chè, khoai sọ và nhãn - vải) có ý nghĩa toàn cầu và họ hàng hoang dại của chúng ở 7 tỉnh thuộc miền Bắc Việt Nam (Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Hà Tây, Hưng Yên và Hải Dương). Đa dạng sinh vật nông nghiệp của 6 nhóm cây trồng này được bảo vệ thông qua việc giảm bớt các nguy cơ xói mòn tại các điểm của dự án. Chiến lược của dự án này là dựa vào cộng đồng để phát triển bền vững các vùng quan trọng về tài nguyên di truyền thực vật. Một trong những tồn tại quan trọng nhất ảnh hưởng tới bảo tồn nội vi các họ hàng hoang dại của cây trồng và các cây hoang dại có giá trị nông nghiệp là thiếu nghiên cứu điều tra, đánh giá một cách tổng thể về đa dạng TNDTTV của đất nước. Mặt khác, các kiến thức bản địa cũng chưa được nghiên cứu đầy đủ. Do vậy nhiều họ hàng với cây trồng hoặc cây hoang dại có giá trị nông nghiệp có thể đã không được dưa vào trong danh sách các loài cần được bảo vệ và phát triển để sử dụng bền vững. 6. Những hoạt động nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên di truyền thực vật lương nông ở Việt Nam Hiện nay, những hoạt động sau đang được tăng cường nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng TNDTTVLN ở Việt Nam: - Mở rộng mô tả, đánh giá và tăng số lượng các tập đoàn hạt nhân phục vụ mục tiêu sử dụng; - Tăng cường các hoạt động mở rộng nền (cơ sở) di truyền; - Phát triển nông nghiệp bền vững thông qua đa dạng hóa cây trồng và sản phẩm; - Thúc đẩy phát triển và thương mại hóa các cây trồng và các loài còn ít được sử dụng; - Hỗ trợ sản xuất và cung cấp giống cây trồng địa phương; Tuy vậy, do nhiều nguyên nhân, như thiếu các chính sách, thiếu quy trình bảo hộ giống, quản lý yếu kém, chính sách trợ giá và hỗ trợ không thích hợp, và thiếu sự tham gia tích cực của cộng đồng và địa phương, việc cải tiến hệ thống sản xuất và cung cấp hạt giống vẫn đang là một tồn tại. Việc Phát triển thị trường mới cho các giống địa phương còn nhiều hạn chế. Đã có một số sản phẩm địa phương đặc sản đăng ký thương hiệu như gạo Tám Thơm, Vải Thiều Thanh Hà; Bưởi Năm Roi và Đoan Hùng; Cam Đường Canh … Ngoài ra còn một nhóm cầy trồng là nhóm cây trồng chưa khác thác đúng tiềm năng ((Neglected and Underutilized Crop Species/NUS) chưa được quan tâm đúng mức. Theo thống kê của Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực (FAO), trên thế giới hiện có khoảng 7.000 loài thực vật được xem là cây trồng nông nghiệp, nhưng trong số đó mới chỉ có khoảng 30 loài thực sự nuôi nhân loại. Chúng cung cấp tới 95% nguồn dinh dưỡng có nguồn gốc thực vật cho con người (FAO, 1996). Hiển nhiên ngoài nhóm nhỏ cây trồng chính yếu này, số loài còn lại là rất lớn, chiếm tới 95% và chắc chắn chứa đựng nhiều tiềm năng to lớn trong việc đáp ứng các nhu cầu đa dạng của xã hội loài người hiện tại và nhất là trong tương lai. Đáng tiếc là phần đông đảo những loài thực vật nhiều tiềm năng này còn ít được quan tâm nghiên cứu về mặt cơ bản cũng như ứng dụng để khai thác, sử dụng chúng một cách đầy đủ phục vụ đời sống con người (Nguyễn Viết Tùng và Đỗ Thanh Lâm, 2008). Nguyên nhân chính là do thiếu các chiến lược, kế hoạch dài hạn cũng như các chính sách phù hợp. Nông dân thì thường tập trung sản xuất các loại cây trồng đem lại lợi nhuận trước mắt, còn các nhà khoa học lại không đủ nguồn lực để triển khai những nghiên cứu cần thiết và quảng bá về lợi ích của việc trồng các loại cây chưa được sử dụng hợp lý. Thêm vào đó, nguồn giống của các loại cây này rất hạn chế; các cơ quan/công ty không đầu tư nguồn ngân sách hạn hẹp của mình cho sản xuất và kinh doanh giống các cây trồng ít có nhu cầu. Phát triển thị trường sản phẩm nông nghiệp cho những loại cây này cũng gặp nhiều khó khăn, đòi hỏi không những nhiều thời gian, nỗ lực mà còn cả chi phí tài chính. Nhận thức được tầm quan trọng của tài nguyên sinh vật nói chung và tài nguyên nông nghiệp nói riêng đối với sự phát triển bền vững của đất nước, Chính phủ Việt nam và các cơ quan hữu quan đã ban hành nhiều chính sách, văn bản về bảo tồn và khai thác nguồn gen di truyền nông nghiệp. Riêng về nhóm các loài cây trồng NUS, theo Đặng Vũ Bình, (2006) đã có 120 văn bản và tài liệu liên quan, trong đó có 76 văn bản được xem là liên quan trực tiếp đến vấn đề sử dụng các loài cây trồng này. Điều đáng nói là trong đó có 47 văn bản khuyến khích so với 29 văn bản chưa khuyến khích các loài cây trồng NUS. Cũng theo tác giả này thì cho đến nay Việt Nam chưa có văn bản pháp quy nào nói riêng về các loài cây trồng NUS. Đánh giá về vai trò và ý nghĩa của nhóm các loài cây trồng NUS, kết quả thăm dò ý kiến trên 22 nhà khoa học và nhà quản lý Việt nam trong khuôn khổ một cuộc Hội thảo về phân tích chính sách quản lý tài nguyên di truyền nông nghiệp tiến hành tại Trường Đại học Nông nghiệp I vào ngày 23/8-2006 cho thấy: 86,36% số người đươc hỏi cho rằng các loài cây NUS là nguồn gen quý giá, 81,82% cho rằng có vai trò đóng góp cho phát triển nông nghiệp bền vững, và 80% cho rằng có thể đóng góp cho việc xoá đói giảm nghèo (Đặng Vũ Bình, 2006). 7. Ví dụ về Tài nguyên di truyền cây lúa và việc cần thiết xây dựng chính sách khuyến khích sản xuất giống địa phương, một phương pháp gắn sử dụng với bảo tồn ở Việt Nam 7.1. Đa dạng nguồn gen cây lúa Hệ sinh thái đồng ruộng Việt Nam khá đa dạng và phong phú giống lúa, cây lúa phân bổ rộng và thích hợp nhiều vùng. Chỉ riêng tại đồng bằng sồng Cửu Long (ĐBSCL) có hơn 172 giống địa phương và cải tiến đang trồng phổ biến, trong đó có 61 giống cho vùng nhiễm mặn tỉnh Kiên Giang (Ngô Đình Thức, 2006). Trong khuôn khổ chương trình sưu tập bảo tồn tài nguyên di truyền cây lúa của IRRI, trường ĐH Cần Thơ đã sưu tập lưu giữ được 995 mẫu giống thu thập từ nông dân ở ĐBSCL và 960 mẫu giống của nông dân ở các vùng đồi núi Việt Nam (Huỳnh Quang Tín, Võ-Tòng Xuân, 1996). Hoặc như tại tỉnh Dakak, chỉ ở 5 huyện đã thu thập được 291 mẫu giống chịu hạn và có phổ thích nghi cao, từ nhóm giống chín sớm (3 tháng) đến giống chín muộn (6 tháng). Riêng tại huyện Krông Nô cũng đã sưu tập được 50 mẫu giống (bảng 1). Bảng 1. Sự đa dạng của giống lúa cạn truyền thống tại Krông Nô, Daklak, 2004 STT Số Thời gian Số hộ có Diện tích TB [...]... quan trọng bảo tồn tài nguyên di truyền (Nguyễn Tất Cảnh và CTV, 2008). 7.4. Các văn bản về Bảo tồn Tài nguyên di truyền Nông nghiệp Nhiệm vụ bảo tồn tài nguyên di truyền ở Việt Nam đã được tiến hành từ lâu, nhưng chỉ đến năm 1987 sau khi Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường ban hành quy chế quản lý và bảo tồn nguồn gen thực vật, động vật và vi sinh vật thì một màng lưới bảo tồn tài nguyên di... các lồi và giống cây nơng nghiệp ngắn ngày tức là bảo tồn các loài và giống đó trên đồng ruộng của nơng dân nên cịn được gọi là bảo tồn nông trại. Các BẢO TỒN TÀI NGUYÊN THỰC VẬT PHỤC VỤ MỤC TIÊU LƯƠNG THỰC VÀ NÔNG NGHIỆP: HIỆN TRẠNG VÀ THÁCH THỨC Nguyễn Văn Đĩnh 1 , Nguyễn Thị Ngọc Huệ 2 , Nguyễn Ngọc Kính 3 , Phạm Văn Hiền 4 , Nguyễn Tất Cảnh 1 và CTV dinhnguy envan2003@yahooo.com 1. Đặt vấn... Ngọc Huệ. 2008. Tổng quan bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật phục vụ mục tiêu lương thực và nông nghiệp trên thế giới và Việt Nam. http:// ditruyen.mard.gov.vn . • Nguyễn Đăng Khơi. 1995. Báo cáo của Ban chủ nhiệm Dự án, trang10-26 trong Tài nguyên di truyền thực vật ở Việt nam. Các báo cáo tại Hội thảo Quốc gia về tăng cường chương trình tài nguyên di truyền thực vật ở Việt Nam, Hà Nội, 28-30/3/1995.... sách, tổ chức quản lý ngành và định hướng hoạt động sản xuất kinh doanh phù hợp (Cao Đức Phát, 2007). 2. Bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật trên thế giới Nhận thức chung trên thế giới vệ bảo tồn đa dạng sinh học đã được đưa ra từ những năm 70 của thế kỷ trước. Để có thể bảo tồn và sử dụng hiệu quả đa dạng sinh học nông, lâm nghiệp trong đó tài nguyên di truyền thực vật (TNDTTV) là hạt nhân, Hội... hiệu quả tài nguyên cây nông nghiệp là nhiệm vụ khoa học cấp bách của nước ta hiện nay. 5. Những nỗ lực bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật lương nông ở Việt Nam Nhiệm vụ bảo tồn tài nguyên di truyền cây nông nghiệp ở nước ta được tiến hành từ sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất. Lúc bấy giờ Đông Dương là xứ xuất khẩu gạo quan trọng. Để xúc tiến khai thác thuộc địa và xuất khẩu lúa gạo, người... sinh học, quyền con người và sở hữu bản địa được thực hiện thông qua các hoạt động nghiên cứu, xuất bản và tư vấn. WIPO cũng có Uỷ ban liên chính phủ về kiến thức truyền thống, tài nguyên di truyền và văn hoá dân gian. 3. Đa dạng tài nguyên di truyền thực vật lương nông ở Việt Nam Đông Nam Á là một trong ba khu vực phong phú nhất thế giới về tài nguyên di truyền thực vật. Ngoài những nét chung... trồng, các đơn vị phân loại thực vật hoang dại có quan hệ gần gũi với cây trồng và các dạng TNDTTV khác có tiềm năng sử dụng hiện tại và trong tương lai cho mục tiêu sản xuất lương thực và sản xuất nông nghiệp (TNDTTVLN). Hội nghị Lepzig nêu rõ TNDTTVLN là cơ sở sinh học của sự an toàn lương thực thế giới và hỗ trợ cho sự sinh tồn của loài người trên trái đất. Vậy nên bảo tồn TNDTTVLN là vấn đề quan... di truyền thực vật cho lương thực và nông nghiệp của Việt nam là rất phong phú, hiện tài sản quí giá này đang bị xói mịn nghiêm trọng. Nhà nước đã có nhiều nỗ lực để ngăn chặn sự xói mịn bằng các biện pháp khác nhau như hình thành màng lưới lưu giữ và bảo tồn nguồn gen, tăng cường ngân sách cho công tác điều tra nghiên cứu và thu thập và bảo tồn ngoại vi, quan tâm ngày càng cao tới bảo tồn nội vi,... hoang dại Oryza rufupogon thu thập tại Điện Năm 2001 Đại hội đồng FAO đã thông qua Hiệp ước về Tài nguyên di truyền thực vật phục vụ mục tiêu lương nông (ITPGRFA). Hiệp ước bao gồm 7 chương với 35 điều và 2 phụ lục lớn. Mục tiêu của Hiệp ước là bảo tồn và sử dụng bền vững TNDTTVLN; chia sẻ lợi ích cơng bằng và hợp lý từ sử dụng TNDTTVLN trong sự thống nhất hài hồ với Cơng ước đa dạng sinh học (CBD)... đồng ruộng và nhiều loài đặc hữu khác. Bảo tồn trên đồng ruộng tài nguyên di truyền cây lúa ở cộng đồng” thông qua việc: (1) Thu thập nguồn gen lúa địa phương để bảo tồn nhằm ngăn ngừa việc mất mát do cơ giới hoá và thâm canh nông nghiệp; (2) Khởi xướng các hoạt động bảo tồn và phát triển tài nguyên di truyền cây lúa tại cộng đồng; và (3) Hỗ trợ nông dân bảo tồn các giống lúa địa phương trên đồng . BẢO TỒN TÀI NGUYÊN THỰC VẬT PHỤC VỤ MỤC TIÊULƯƠNG THỰC VÀ NÔNG NGHIỆP: HIỆN TRẠNG VÀ THÁCH THỨCNguyễn Văn Đĩnh1, Nguyễn Thị. trọng bảo tồn tài nguyên di truyền (Nguyễn Tất Cảnh và CTV, 2008). 7.4. Các văn bản về Bảo tồn Tài nguyên di truyền Nông nghiệp Nhiệm vụ bảo tồn tài nguyên