Những nguyên tắc để trẻ thông minh và hạnh phúc

br·inrules
~

0 H.

·
111.-. -

•

.
I

M. ·D. N A
1'

...

'

-

I

•

.

I

MucLuc
.

.

NHUNG QUY TAC DE TRE THONG MINH VA HANH PHUC 161 GI61 THIEU
TH61 KY MANG THAI
QUAN HE VCJ CHONG
K

BE THONG MINH: HAT GIONG
,

A

BE THONG MINH: DAT TRONG
,

,

-<'

BE HANH PHUC: HAT GIONG
BE HANH PHUC: DAT TRONG
BE c6 PHAM cAcH QUYLU�.T TRi NAO

KETLUAN


NHDNG QUYTAc DE rRE THONG MINH vA

HANHPH0CNgiriri d
B�n da s�n sang bat tay vao nuoi d�y m{)t dfra tre thong minh, h�nh phuc roi chfr?
B�n c6 thong higu quy lu�t tri nao cua tre? Hay thU: lam bai trac nghi�m nh6 dmn day
dg biet minh s�n sang den dau:
1.

Yeu to nao quyet dinh tre se d�t thanh tich h9c t�p cao?

a. IQ
b. Kha nang t\f kiem che
c. Digm so
2.

Dieu quan tr9ng nhat tri nao can dg h9c t�p tot?

a. Moi tn.remg nhi'eu kich thich
b. Giao vien nhuan nhuy�n ky nang ve H9c thuyet tri nao
c. Cam giac drrqc an toan
3. Tre

nh�n thfrc dU'Q'C trr khi nao?

a. 45 phut sau khi chao dCri., tre da biet bat chmrc
b. Tre nh& dU'Q'C m{)t S\f ki�n da til'ng xay ra trr mot tuan trrr&c
c. Tre higu drrqc r�ng & gan thi v�t to hon, & xa thi v�t nh6 hon
d. Tre phan bi�t drrqc grrong m�t ngrrm v&i grrong m�t khong-phai-ngrrm ngay trr khi
sinh ra
e. Tat ca di'eu tren
Khong di'eu nao dung. Tre em khi sinh ra chi biet kh6c, an, te dam, non tr& va ngu.

Kha nang nh�n thfrc chi dU'Q'C phat trign dan dan theo thffi gian.
f.


4.

Ti I� cac CUQC hon nhan di xuong sau khi don dfra con dau long

a. 16%
b. 55%

5. a d9 tu5i nao tre cam nM.n drrqc moi bat hoa cua cha m�?
a. Tre drr&i 6 thang tu5i da co th� phat hi�n di'eu gi do khong 5n. Huyet ap tang Ien,
nhip tim va hoc mon stress gia tang, day du dau hi�u nhrr COTI cang th�ng a ngmn trrr&ng
thanh.
b. Tre co th� khong hi�u drrqc cha m� mau thufin nhau ve di'eu gi, nhrmg chung linh
cam drrqc co di'eu do xay ra. Di'eu nay se anh hrr&ng den kha nang gifr binh tinh va hoi ph\lC
Sau COTI stress Cua tre.
c. Anh hrr&ng cua stress se bi�u hi�n r6 r�t khi tre den tu5i di hQC. Tre co XU hmmg
dung den bq.o h,rc, kem giao tiep xa h9i hOTI. Chung kho t�p trung chu y va d� g�p phai cac
van de sfrc khoe, chi so IQ ciing thap hOTI.
d. Tat ca dap an tren
6. Bon nguyen nhan chinh gay ra xung d9t gia dinh khi don dfra con dau long?
a. Ta bfin, phong each dq.y d6 khac bi�t, tien bq.c, thieu tinh d\lC
b. Thieu ngu, tach bi�t khoi xa hQi, thieu chia se cua ngmYi chong, cang th�ng
c. Phai thfrc d�y Ilic mra dem, thieu thOi gian danh cho nhau, stress vi d9t nhien phai &
nha
7. Bq.n thay ki�t sfrc va muon rm con ra d� ranh rang chut xiu. Bq.n co nen d� em be 2
tu5i cua minh xem ti vi?

a. Tuy�t doi khong
b. Khoang m9t tieng m9t ngay
c. M9t lrrqng vll'a du, va chi ch9n nhfrng chrrOTig trinh co tinh giao d\lc, trrOTig tac cho
tre xem
8. Con bq.n dq.t di�m cao nhat trong bai ki�m tra tren l&p, bq.n se noi gi?
a. "M� biet con lam drrqc ma. Con rat thong minh ! "
b. "M� rat t\l' hao ve con. H�n con da n f> l\fC rat nhi'eu ! "


c. N6i cau khac
9. PhITong phap dc;ty con nao se san sinh ra nhfrng thien tai?
a. Nghiem khac, cha m� can c6 oai v&i con, d� tre biet SQ' va ton tr9ng ngmn l&n
b. Yeu thITong, yeu thITong va yeu thITong con th�t nhfeu. Tuy�t doi tranh doi dau v&i
con.
c. Nghiem khac, nhrmg vftn an can
d. Chi can chu cap cai an, cai m�c cho con, roi d� chung t\f than v�n d9ng. Chung se t\f
biet dU'emg xoay x&.
10. Bc;tn dang dc;ty tre each ki�m soat cam xuc. Dau la each hay nhat d� giup tre tuan thu
quy tac bc;tn de ra?
a. Phc;tt khi tre hIT
b. Giai thich ly do bc;tn dITa ra quy tac nay
c. Hoi 19 con

Dap an
1b. Nhfrng em be c6 th� ki'em che cam xuc ban than se dc;tt di�m IQ cao hon 210 di�m so
v&i tre khong th� ki�m soat dITQ'C ban than. Tc;ti sao? Tang cITemg ki�m soat la m9t phan cua
chfrc nang dfeu hanh. Chfrc nang dfeu hanh con lien quan den kha nang tranh xao Hing &
tre. Tre c6 kha nang t�p trung tot hon, do d6 h9c tot hon.
Dfeu tiet cam xuc la nhan to tien doan chinh xac nhat kha nang nh�n thfrc cua tre?
Dung v�y. D� tim hi�u them ve y tIT&ng gay sfuig sot nay, bc;tn c6 th�m tim d9c phan S\f t\f

chu trong Be thong minh: Hc;tt giong, trang 165 va Cong Cl). tri nao, trong Be thong minh:
Dat trong, trang 208
2c. U'u tien hang dau cua bQ nao la sinh ton. Hay xem Cong vi�c thITemg ngay cua nao
b9 khong phai la h9c t�p chITong Be thong minh: Dat trong, trang 194
3e. M�c du cac nha khoa h9c xITa nay vftn nghI r�ng tre em la nhfrng ta giay trang.
Nhrmg cac nghien cfru gan day da bac b6 hoan toan quan di�m nay. Xem Nhin nhIT khi,
hanh xu nhIT khi trong chITong Quan h� VQ' chong, trang 104
4c. Hau het cac c�p doi deu khong th� tU'&ng tli'Q'Ilg dU'Q'C nhfrng thay d6i l&n lao khi c6
con. Tre em xITa nay vftn dU'Q'C hi�u r�ng se mang den nfem vui bat t�n, dung khong nao?
D6 la ao tIT&ng cua rat nhfeu ngli'm trong chung ta, d�c bi�t Ia v&i cac b�c cha m� l&n Jen
trong nhfrng nam 1950 kY nguyen cua nhfrng y tU'&ng truyen thong ve hon nhan va gia
dinh. Nhrmg nha xa h9i h9c LeMasters da chi ra c6 con dong nghfa v&i khoang thm gian
-


gian nan, C\fC nhQc.
5d. Cang th�ng khi phcii chfrng kien cha m� to tieng, bat hoa v&i nhau c6 th� lam t6n
thITong tri nao tre. Nhrmg neu b:m chiu b6 doi gang dam hoc xuong, thi h� thong nao cua
tre se phl)C hoi trong 8 tuan. Neu trot gay g6 trmrc m�t tre, hay chac chan r�ng d� tre ch(mg
kien cac b�n da lam lanh v&i nhau. Hay xem Tre doi ph6 v&i stress ra sao trong chITong
Quan h� vq chong, trang 110.
6b. D� biet them chi tiet, b�n xem Bon nguyen c& chinh khien b�n cai va trong chITong
Quan h� vq chong, trang 114.
7a. Tat nhien b�n can nghi ngoi Nhrmg tot nhat nen c6 m9t ngmn khac thay b�n cham
con hJ.c nay - hay nher m9t ngITCri b�n, m9t ngITCri than, hay ngITCri hang x6m ve hrm. Hi�p
h9i Hoa Ky da khuyen cao r�ng tre em dIT&i 2 tu6i tuy�t doi khong nen xem ti vi. Cac nghien
cfru da chi ra r�ng, cfr m6i gier tre dIT&i 2 tu6i xem ti vi l�i tang them 9% nguy ca hanh xli'
b�o l\fC khi den tu6i di hQC. Nhfrng dfra tre nay ding se kh6 kiem che dU'Q'C cam xuc cua ban
than. Ti vi ciing la lieu thuoc d9c cho kha nang t�p trung, chu y cua tre. Ma day l�i chinh la
th� hi�n cua chfrc nang di'eu hanh cua tre. (Kha nang ki�m soat quyet dinh thanh tich hQC

t�p & trITerng cua con, chfr khong phcii IQ). Tre dIT&i 3 tu6i, neu xem ti vi 3 tieng m6i ngay se
tang 30% nguy ca suy giam kha nang t�p trung hon tre khong xem ti vi.
Tuy nhien, sau 5 tu6i cac chITong trinh tITong tac tren ti vi c6 lqi cho nao bQ. Di nhien,
b�n vfin can h�n che xem ti vi. Hay xem Thai d�i so h6a: ti vi, tro chm di�n tu va Internet,
chITong Be thong minh: Dat trong, trang 219.
Sb. Tre em dITqc khen ngqi vi n6 l\fc cua ban than se hQc dITqc r�ng n6 l\fc chinh la thfr
t�o nen thanh cong. Nhll' v�y, tre biet r�ng, chung c6 th� Vll'Q't qua mQi thli' thach chi can n6
l\fc hon nfra. Xem phan Khen ngqi n6 I\l'c, chfr khong phai IQ trong chITong Be thong minh:
Dat trong, trang 213.
9b. Cac nha nghien cfr da chi ra r�ng, chi c6 duy nhat m9t phong each giao dl)c giup
b�n nuoi d�y nen dfra tre tuy�t vCri. Nhfrng b�c cha m� nay doi hoi cao nhrmg rat quan tam
den tinh cam cua con cai. HQ gicii thich lu�t I� cho con va khuyen khich con phat bi�u y kien.
HQ muon hIT&ng con s&m t\l' l�p. D� dQc them ve hon phong each lam cha m�, hay dinh
nghfa ve dfra tre tuy�t vCri, hay xem phan MQt em be xuat chung, chITong Be h�nh phuc: Dat
trong, trang 300.
10b. Ph�t khi tre vi ph�m lu�t I� la cot 16i cua ky lu�t. Nhrmg gicii thich lu�t I� cho tre l�i
c6 th� t�o nen di'eu kY di�u. Lam v�y se khien cac hinh ph�t tr& nen d� chap nh�n hon, d�
l�i bai hQc sau sac, kh6 quen hon. Vi dl), khong gicii thich: "Ch& c6 d9ng vao con ch6, khong
con se bi nhot x6 day." Va c6 gicii thich: "Ch& c6 d9ng vao con ch6, khong con se bi nhot x6
day. Con ch6 dfr Jam, va m� khong muon con bi n6 can dau." Hay dQc Ly gicii lu�t l�,
chITong Be c6 ph�m each, trang 375.
B�n tra Im dung bao nhieu cau? Neu b�n vftn con thay hoang mang, sao lam cha m� l�i
la hanh trinh gian nan, v&i day rfiy nhfrng c�m bfiy, thli' thach khuat lap den nhll'erng nay,
hay d� Nhfrng quy tac d� tre thong minh va h�nh phuc dong hanh cling b�n nhe ! S�n sang


lam mot ong bo/ ba m� tuy�t vm cua con cai nao !

Nha sach Alpha books
NHUNG QUY TAC DE TRE THONG MINH vA �H PHUC

JOHN J. MEDINA


LO'I GI6'I THIEU
C(r m6i fan giang ve S\f phat tri@n cua nao bo tre em cho cac ong bo ba m� tU'OTig lai, toi
l(;li mac sai ram. Toi vftn ng& la cac b�c cha m� mong cha dU'Q'C nghe nhfrng chi dftn khoa
hQC, IOi cuon ve nao bo trong tu cung - nao Ia ban chat sinh hQC cua mao than kinh ' nao la
di tru sQ'i trl)C . . . Nhrmg den phan hoi dap ngay sau m6i bu5i giang, tram fan nhU' mot, luon
la 5 cau hoi. "Con toi co th@ h9c dU'Q'C nhfrng gi khi con n�m trong bl)ng m�?" "Con cai se
anh hmmg the nao den CUOC hon nhan cua VQ' chong toi?" "Lam the nao d@ dam bao la con
gai be bong cua toi dU'Q'C h(;lnh phuc day?" (Nhfrng n6i lo di@n hinh cua cac ba m�) "Toi nen
dC;ly d6 the nao d@ con toi vao dU'Q'C trIT"Lam the nao d@ nuoi dC;ly chau toi cho tu te?" Doi khi toi bat g�p cau hoi nay tu nhfrng
ngITm ba m�t moi phai ganh ho co con gai nghi�n ma tuy trach nhi�m lam cha lam m�. Ba
khong muon tinh tr(;lng tU'OTig t\l' l�p l(;li.
Toi hoai cong leo lai cuoc doi tho(;li sang dia h(;lt d�c thu cua nhfrng sai bi�t than kinh,
rot CUOC CaC tj phl) huynh vftn Clr xoay CUOC noi chuy�n quanh nam cau hoi nay - het fan
nay t&i fan khac. Cuoi cling, toi v& le. Toi cfr cham cham di�n giai cho cac tj ph\l huynh thay
cac van de y hQC chuyen sau, trong khi hQ chi can nhfrng dieu thiet th\fC ma thoi. V�y nen,
CUOn sach nay Se khong dinh dang gi den ban chat Cua S\f dieu chinh gene trong qua trinh
phat tri@n nao bo. Thay vao do, Nhfrng quy tac d@ tre thong minh va h(;lnh phuc se dU'Q'C dftn
dat b&i chinh nhfrng cau hoi th\fC te ma CaC thinh gia Cua toi khong nglrilg neu ra.
"Quy lu�t Tri nao" la each gQi nhfrng gi chung ta vftn hi@u r6 xung quanh each thfrc ho(;lt
dong cua nao bo giai do(;ln vai nam dau dm cua tre. M6i dieu ay l(;li dU'Q'C khai thac tu nhfrng
via kien thfrc chuyen nganh l&n hon, nao tam ly hQC hanh vi, sinh hQC te bao va sinh hQC
phan tu. M6i phan dU'Q'C }\fa chQn d\fa vao tac dl)ng h6 trQ' cho cac tj fan dau lam cha, lam
m� trong vi�c ganh vac mot nhi�m Vl) muon phan gian nan - cham soc cho mot d(ra tre be
bong.
Hi@n nhien la toi hi@u nhu cau co dU'Q'C nhfrng cau tra Im b(rc thiet den nhITVi�c don dfra con dau long co th@ vi nhIT lam mot ly chuenh choang h6n hqp nua mlrilg nua

khiep hai, gan kem ca m& nhfrng bien d5i chITa ai tlrilg noi cho b(;ln biet bao gia. Chinh toi
da dU'Q'C nem trai cam XUC nay: toi CO hai C�U con trai, ca hai d(ra d�t ra ca ta nhfrng cau hoi
hoc bua, roi chuy�n phai hanh XU ra lam sao, ma khong co bat ky chi dfin nao. Toi s&in
nh�n ra r�ng mQi S\f ch�ng phai chi co v�y. Nhfrng dfra tre tiem fo sfrc hut m(;lnh nhIT l\fc
hap dftn, CO th@ lam day Jen trong toi ca nhfrng tinh cam manh li�t va S\f gan bo ben vfrng.
Chung con hut nhU' nam cham: toi khong th@ CU'&ng l(;li mong muon ngam nghia nhfrng
chiec mong tay toan my khong ti vet, doi mat trong veo va ca nhfrng mon toe gay cam xuc VO
ba. Den khi dfra con thfr cua toi ra dm, toi m&i hi@u r�ng hoa ra co th@ san se tinh yeu den
mfrc VO t�n ma khong can giam b&t. Rieng v&i chuy�n lam cha m�, "nhan Jen b�ng each chia
ra" hoa ra la vi�c hoan toan co th@.


La mot nha khoa h9c, toi biet r6 la vi�c quan sat qua trinh phat tri�n cua tri nao tre nho
mang lc;i.i cam giac nhll' th� ngoi & hang ghe dau ma chfrng kien mot Vv N6 L&n trong linh
V\fC sinh hQC v�y. Nao bo kh&i dau chi tl:r mot te bao don le trong tU: cung, khe khang nhU'
mot bi m�t. Trong von v�n vai tuan, cac te bao than kinh da sinh soi v&i toe do dang kinh
ngc;i.c - 8.ooo te bao/giay. Va chi trong vai thang, n6 da bmrc vao qua trinh hinh thanh nen
c6 may tU' duy tinh xao nhat the gian. Nhfrng bi gn nay khong chi tang them Sl)' ng& ngang
va tinh thU'ong yeu, ma v&i mot ong bo "m&i to te" nhU' toi la ca n6i au lo va rat nhi'eu thac
0
mac.

NHAN NHAN CHUytN HOANG DVbNG
Cac b�c cha m� can CO' s& khoa hQC xac thl)'C ve vi�c nuoi dc;i.y con cai, chfr khong chi la
101 khuyen ran thuan tuy. Bat hc;tnh thay, tim nhfrng thong tin xac thl)'c nhll' the trong nui
dm nang nuoi dc;i.y hi�n nay ch�ng khac gi mo kim day b�. Nao sach v&, blog. Nao bang
thong tin, file am thanh, nao "kinh nghi�m song" dmyc truyen lc;i.i tl:r cac ba m� chong va hQ
hang than thich - bat ky ai, mi�n la da tl:rng nuoi mot dfra con. Thong tin khong thieu, c6
dfeu, cac tj phl) huynh kh6 biet dU'Q'C nen tin vao dau.
Cai hay cua khoa hQC la & ch6: khoa hQC khong ve phe ai - va ciing ch�ng ep u6ng ai.

Mot khi bc;i.n xac dinh d�t long tin & cong trinh nghien cfru nao, bfrc tranh l&n se hi�n Jen
con nhfrng hoang dmmg, than bi se dan tan. Toi lQC cac nghien cfru b�ng "nhan to ha khac"
do toi d�t ra. D� dU'Q'C xuat hi�n trong cuon sach nay, trmrc het, cac nghien cfru phai dU'Q'C
xuat ban trong nhi'eu tai li�u tham khao, sau d6 dU'Q'C sao chep chinh xac. Mot so con dU'Q'C
trich di trich lc;i.i trong nhi'eu tac phgm. Con v&i nhfrng tai li�u khac, tuy dang tin c�y nhrmg
v�n chU'a dU'Q'C ki�m nghi�m ch�t che qua thm gian, toi deu ghi chu r6 rang.
Doi v&i toi, vi�c nuoi dc;i.y con cai rot CUQC xoay quanh vi�c phat tri�n tri nao. Toi la mot
nha sinh V�t hQC ve tien h6a va phan trr d�c bi�t say me nghien Clru nguon goc di truyen Cua
chfrng roi loc;i.n tam than. Cong vi�c chinh cua toi la co van rieng, chuyen gia lam theo gier
CQng tac v&i cac CO' quan nghien Clru nha nU'&C can mQt chuyen gia di truyen hQC CO chuyen
mon ve sfrc khoe tam than. Ngoai ra, toi con sang l�p HQc vi�n Talaris, c6 trv s& & Seattle,
ngay sat Dc;i.i h9c Washington, nO'i c6 sfr m�nh ban dau la chuyen nghien cfru xem tre SO'
sinh XIT ly thong tin ra sao tl:r cac cap de) phan tU:, te bao va hanh vi. Day ciing chinh la
nguyen do dU'a dgy toi den v&i vi�c di�n thuyet trU'&C cac nh6m cha m�.
Le di nhien la cac nha khoa h9c khong th� biet tat ca mQi dfeu ve nao be). Nhrmg nhfrng
kien thfrc chung ta da biet giup chung ta nuoi dc;i.y nen nhfrng dfra con thong minh, hc;i.nh
phuc. Va d6 ding la tam nguy�n chung, bat k� bc;i.n m&i phat hi�n ra r�ng minh c6 bau, hay
bc;i.n da c6 mot dfra tre ch�p chfrng biet di, hay nh�n ra r�ng minh phai tl)' nuoi dc;i.y chau
chat. V�y nen, trong cuon sach nay, toi lay lam han hc;i.nh dU'Q'C giai dap nhfrng cau hoi ma
cac b�c cha m� neu Jen - dong thm, d�p tat nhfrng y nghi hoang dU'erng cua hQ.
DIT&i day la mot vai vi dv tieu bi�u:
Chuy�n hoang dITerng: M& nhc;i.c Mozart cho thai nhi nghe se giup tre gioi toan.
S\f thl)'c: Tre se don thuan nh& dU'Q'C nhc;i.c Mozart sau khi chao dm - ding nhll' nhi'eu


th(r khac duvc nghe, dU'Q'C nglri, dU'Q'C nem khi con trong bvng m� (d9c phan Bao thai c6
thg nh& dU'Q'C, trang 56). Neu b:m muon sau nay tre h9c kha mon toan, thi vi�c tot nhat b:m
c6 thg lam la d�y tre t\l' ki'em che th�t tot trong nhfrng nam dau dCri ( d9c phan S\f t\l' chu,
trang 165).
Chuy�n hoang dll'0ng: Cfr mua cho dfra be Km ngrra hay ch�p chfrng biet di nha b�n

may chiec bang ma d�y ngon ngfr la CO thg tang CU'Cmg trr Vl):'Ilg cho tre.
S\f thl):'c: Mot so bang ma th�m chi con lam giam von tll' Vl):'Ilg cua tre. Chinh lll'<;rng tll'
ngfr b�n SIT dvng khi tro chuy�n v&i tre m&i giup gia tang ca von tll' lfo tri thong minh cua
tre (d9c them phan Tro chuy�n v&i con b�n th�t nhi'eu, trang 197) . Nhrmg nhfrng tll' ngfr
nay phai do chinh b�n - mot con ngll'Cri b�ng XU'ong b�ng thit n6i ra.
Chuy�n hoang dU'Cmg: Dg tang CU'Cmg sfrc m�nh tri nao, tre can h9c ngo�i ngfr tll' tu6i
Jen 3 va ca mot can phong chat day nhfrng th(r do choi "phat trign tri nao" va mot thll' vi�n
day bang ma giao dl).C.
S\f thl):'c: Cong ngh� thuc d�y tri nao nhi khoa tuy�t hao nhat the gian, doi khi, chi la
mot thung giay bia don gian, mot hop day but sap s�c s& va hai gia dong ho. Con t� h�i
nhat chinh la chiec ti vi man hinh ph£ng m&i tinh cua b�n. (D9c them Vui choi: tuy�t vCri,
trang 203.)
Chuy�n hoang dll'0ng: Thll'0ng xuyen khen con thong minh se lam tre tl):' tin hon.
S\f thl):'c: Tre se tr& nen thieu t\l' nguy�n thao g& nhfrng tinh huong kh6 khan (d9c them
Di'eu gi xay ra khi b�n n6i: Con thong minh qua trang 216). Neu b�n muon con minh d6 vao
mot trll'Cmg danh tieng nao do, tot hon het hay tan thll'ang nf> ll):'C Cua tre thi hon.
Chuy�n hoang dll'0ng: Kigu gi tre ciing tl):' tim thay h�nh phuc cho rieng minh.
S\f thl):'c: Nhan to hfra h�n tuy�t vCri nhat cua h�nh phuc chinh la vi�c ket b�n. Lam the
nao dg tre d� ket giao va gifr gin be b�n? Cau tra 101 la hay ren cho tre thanh th�o vi�c giao
tiep phi ngon tll' (xem them Ket tinh b�ng hfru nhll' the nao trang 250) . Ky nang nay c6 thg
mai giua dU'Q'C. Vi�c h9c mot nh�c Cl). se tang CU'Cmg kha nang nay them t&i 50%. Con vi�c
glri tin nhan se huy ho�i n6.
Nhfrng nghien cfru d�ng nay v�n lien tl).C dU'Q'C cong bo tren cac chuyen san khoa h9c
uy tin. The nhrmg, trll' phi b�n la doc gia thll'0ng xuyen cua Chuyen san Tam ly Tre em Thl):'c
nghi�m, con thll'Cmg thi b�n rat d� b6 qua nhfrng kham pha khoa h9c gia tri nhrmg kho
khan nay. Chinh vi v�y, cuon sach nay se co gang truyen tai mot each d� higu nhat nhfrng
kien thfrc khoa h9c ma b�n ch£ng can phai c6 b�ng Tien SI m&i c6 thg higu dU'Q'C.

NHDNG GI NAM NGOAI KHA NANG CUA KHOA HQC NAO
Be)

S& ill sach d�y lam cha m � c(r m6i cu on mot phach, tram hoa dua n & nhll' v�y l a vi thl):'C


S\f v�n chua co m9t b9 19c khoa h9c nao du m�nh. Ngay chinh cac chuyen gia ciing kho nhat
tri dlfQ'C ve chuy�n "lam the nao d� df> con b�n ngu ngon giac ca dem?" Khong th� tmmg
tITQ'Ilg nBi CO Cong vi�C nao d� Vfr mQng hon the doi v&i nhfrng ngm:ri m&i fan dau lam cha
m�.
Di'eu nay chi cang nhan m�nh m9t th\l'C te r�ng khoa h9c nao b9 khong th� giai quyet
m9i tinh huong nuoi d�y con cai. No chi co th� cung cap cac quy tac tBng quat, nhrmg
khong phai la luon dung khi ap vao tU:ng tinh huong C\l th�. Lay vi d\l chuy�n cua vi ph\l
huynh sau day, dang tren trang TruuConfessions.com (m(>t nguon toi trich d�n xuyen suot
cuon sach nay) :
Hoi dem, toi da d& phang canh ctra phong c�u quy tlr. Khong mang mo thet gao gi het.
Toi da canh cao r�ng con dU:ng co dong s�p ctra l�i, neu con tai ph�m, m� se d& ctra ngay.
The ma vira quay di, toi da thay ctra l�i dong kin mit, toi lien quay l�i v&i cai khoan sieu
m�nh, canh c1ra duqc tong th�ng ra nha xe ngay trong dem. Hom nay toi da Iap l�i, nhrmg
se d& xuong ngay neu can. Th�ng be biet la toi khong dua.
Khoa h9c nao b9 co can thi�p n6i trong trmmg hqp nay? Chua chac. Nghien cfru khoa
h9c chi ra r�ng cac b�c cha m� phai dua ra lu�t l� r6 rang va hinh ph�t neu con vi ph�m.
The nhrmg lu�t l� l�i khong th� noi r6 la nen d& phang canh ctra ra hay khong. Th\l'c te Ia,
chung ta ciing chi m&i bat dau mang mang hi�u r�ng d�y d6 con cai dung each la the nao.
Nhfrng nghien cfru ve nuoi d�y con cai rat kho th\l'C hi�n, b&i bon nguyen nhan sau:
1.

Khong tre nao giong tre nao

Mf>i b9 nao dlfQ'C t6 chfrc theo m9t ki�u. Vi the hai d(ra tre khac nhau se khong dm nao
hanh Xlr giong h�t nhau trong cling m9t tinh huong. V�y nen khong ton t�i cai gQi la 101
khuyen d�y con phu hqp v&i m9i b�c cha m�. Vi m6i dfra m9t ki�u nhu v�y, toi kh�n thiet
keu g9i cac vi ph\l huynh hay gang hi�u lay con minh. The co nghia la hay danh th�t nhi'eu

thm gian cho chung. Hi�u dlfQ'C each tre hanh Xlr va quan sat loi Clf Xlr cua chung thay dBi
the nao theo thm gian la each duy nhat kham pha xem di'eu gi se hi�u qua hay VO ich trong
qua trinh nuoi d�y chung.
Dfrng tlr quan di�m cua m9t nha nghien cfru, qua la that v9ng vi nao b9 chiu S\f chi
phoi m�nh Cua ngo�i canh: S\f khac bi�t ve van hoa, CQng them tinh phfrc t�p Cua mf>i Ca
nhan, chua k� m6i nguCri l�i co m9t M thong gia tri rieng. Tat ca deu co th� anh hmmg den
S\f phat tri�n cua nao bQ. Nhrmg dfrng dau bang, phai k� den hoan canh gia dinh. Nhfrng gia
dinh ban han phai doi m�t v&i nhfrng van de rat khac SO v&i CaC gia dinh trung-thITQ'Ilg lrm
(hoan canh gia dinh co th� anh hmmg t&i Chi so Thong minh). Ch�ng trach nao b9 l�i Ia
m9t doi tuQ'Ilg kho nghien cfru den v�y.
2.

Mfii ong ho ha m� l�i m()t khac

Tre dlfQ'C nuoi trong gia dinh day du cha m� phai doi pho v&i khong chi m9t, ma Ia hai
phong each d�y d6. Cac ong bo ba m� thu0ng co cac thfr t\l' rm tien khac nhau, day chinh la
kh&i nguon cua nhfrng bat dong ghe g6m trong m9t so moi quan h�. TBng hoa cua ca hai
phong each nay se djnh hinh tinh each dfra tre. Day la m9t vi d\l:


Quan sat ong anh va ba chi dau d?y dam chau lam toi phat cau. Ba m� thi thoang m&i
tham gia. Con ong bo nhrr dg bu dap, theo sat sao tilng hanh d9ng cua bon tre, mang mo
con vi moi thfr. Khach quan nhin nh�n ly do khien Hi tre hanh xu khong ra sao, la b&i khong
higu n6i lu�t l� & day Ia gi, chung chi biet la du lam gi di chang nfra thi cting deu g�p rac roi,
nen ciing ch�ng gang CU' XU cho tu te lam gi.
Dung la hai phong each khac nhau mQt trOi mQt V\fC. Di'eu nay ly giai t?i sao ong bo va
ba m� l?i kh6 phoi hQ'P an y trong vi�c nuoi d?y con cai. Drr&ng dvc tre nh6 trong gia dinh
c6 day du bo m� la m9t nhi�m V\l "lai t?p". Dan da, Hi tre se "nhi�m" each CU' XU cua bo m�,
va chinh vi�c nay se anh hrr&ng t&i each d?y d6 trong trrong lai. Tat ca cang lam vi�c nghien
cfru them kh6 khan.

3.

Tre chju anh hlrO-ng tir nhirng nglr
Tre cang l&n, CUQC song cang tr& nen phfrc t?p doi v&i chung. Trmmg hoc va cac moi
trrong tac gifra b?n be dong trang lfra ngay cang dong vai tro quan trong trong vi�c dinh
hinh nhan each mf>i dfra tre (li�u CO trai nghi�m dang SQ' nao hoi trung hoc vfo am anh b?n
cho t&i luc nay?). MQt nghien cfru khoa hoc da chi ra r�ng cac b?n be dong lfra - d�c bi�t la
cling gi&i - anh hrr&ng den loi hanh XU cua tre hon ca bo m�. Tat nhien, ngrrOi ta vfin con
hoai nghi ve ket lu�n nay. Nhrmg ding khong bac b6 th�ng thilng. Xet cho cling, tre dau chi
song trong m9t moi trmmg bi�t l�p do bo m� cai quan.
4.

Chung ta co th� noi la "co lien quan", chU- khong phai "gay ra"

C(r cho Ia moi nao bQ deu cau t?O giong h�t nhau va tat ca bo m� deu hanh XU r�p
khuon theo mQt loi, thi rat nhi'eu nghien Clru gan day vfin Clr CO chf> SO' h(r (hay m&i chi
dilng & mfrc nghien cfru sa khai) . Phan l&n cac dfr li�u drrqc drra ra chi dilng l?i & mfrc "c6
lien quan" v&i nhau chfr khong mang tinh nhan-qua. Hai khai ni�m nay thi c6 gi khac nhau
? T?i sao day l?i la van de? Hai thfr hoan toan c6 thg lien quan v&i nhau ma khong nhat thiet
phai theo kigu "cai nay gay ra cai kia". Vi dv, dung la tat ca tre khi b9c phat gi�n dfr deu te ra
quan - ti l� ket hQ'P cua hai hi�n trr<)'Ilg nay la 100% nhrmg di'eu d6 khong c6 nghfa la di tigu
ti�n dfin t&i vi�c b9c phat con gi�n dfr.
MQt nghien Clru ly trr&ng se phai a) tim ra nhan to hanh vi bi �n t?O nen nhfrng dfra tre
linh l<)'i, h?nh phuc hay ngoan ngoan, b) phat hi�n ra nhfrng b�c cha m� con thieu nhan to
bi �n tren, trao n6 cho ho va c) danh gia dfra tre 20 nam sau d6, xem chung l&n Ien ra sao.
Chuy�n nay khong chi c6 ve ton kem, ma con bat kha thi. Day chinh la ly do t?i sao hau het
cac nghien Clru ve nuoi d?y con Cai hi�n nay deu chi dilng Cr mfrc "co lien quan" v&i nhau
chfr khong mang tinh nhan-qua. The nhrmg khong c6 nghfa la chung ta khong co gang dg c6
dU'Q'C nhfrng nghien Clru "ly trr&ng" hon, Se khong nhin moi thfr theo tinh than "tot nhat la

ke thu cua tot". Them m9t yeu to khac khien nghien Clru nay them kh6 khan:
Hanh vi con ngrrOi th�t phfrc t?p !
C6 thg, nhin be ngoai, chung ta c6 ve gian don va tinh t?i, h�t nhrr m�t nrr&c ph�ng
l�ng, nhrmg �n drr&i d6 l?i la m?Ch cam XUC higm tr&, nhfrng tam tU' am U va nhfrng cam
hfrng tho?t c6 tho?t khong, ch�ng theo quy lu�t ly tinh nao het. Thi thoang, nhfrng net tinh


each ngam nay - ma m6i ngmn mot khac - se n6i Ien tren be m�t. Hay cling xem xet mot
phan (mg cam xuc rat thmmg g�p doi v&i mot dfra tre ch�p chfrng biet di:
The day, chinh xac la v�y. Toi khong con sot l�i du chi la mot may may kien nhftn.
Th�ng con 2 tu6i cua toi da gang lay het kien nhftn cua toi, s�ch sanh sanh, tnr&c khi no Ien
ba. Het s�ch roi, va toi khong khong tmmg trrQ'Ilg n6i lam each nao long kien nhftn ay co thg
dU'Q'C tai t�O l�i nhll' thuer ban dau neu khong CO nhfrng nfl h,rc Cao dQ vi nhll', mQt tuan
nghi drr&ng tren ber bign Caribe v&i nhfrng cu9c rrrQ'U bat t�n.
. . .

Nhin ttr con mat cua mot nha khoa h9c nao be), toi co thg chi ra it nhat tam van de hanh
vi rieng le chi qua do�n viet ngan cua ngrrCri phv nfr nay. Co dang phan (mg l�i v&i tinh
tr�ng ding th�ng, va each CO' thg co phan (mg bat nguon tU: canh dong Serengeti . each co
danh mat S\f kien nhftn tuy thUQC mQt phan vao d�c tinh di truyen Cua CO, nhfrng yeu to
djnh hinh tll: khi CO con n�m trong bvng m�, va each CO dU'Q'C nuoi d�y khi m&i la mQt CO be.
Cac hoc mon ding co dl):' phan, vi nhll' cac tin hi�u than kinh ma co SIT dvng dg nh�n thfrc ve
dfra con c(rng dau c(rng c6 cua minh. Mot kY frc ve S\f giai thoat ding rat r6 rang Cr day - co
le co dang hoi trr&ng l�i mot chuyen du }ich tren bign? - chinh la thg hi�n khao khat tron
ch�y cua co. Chi trong vong von v�n nam cau, co da ban sO' den t�n the ky XXL
Va cac nha nghien cfru nao be), tU: cac chuyen gia ly thuyet tien hoa cho den cac chuyen
gia ve hoi frc, deu mi�t mai tim higu nhfrng di'eu nay.
V�y nen, thl):'C S\f co mot vai di'eu dang tin c�y ve vi�c nuoi nang tre em. Neu khong, toi
da ch�ng d�i gi ma qu�ng them nhfrng dong gop cua rieng minh vao h�ng ha sa so nhfrng

cuon sach da co s�n danh cho cac b�c phv huynh. Biet bao nhieu nha nghien cfru tai gioi da
phai bo ra nhi'eu nam trCri dg may mo trong nhfrng mo thong tin b�t ngan nay.

KHQNG CHi GIAI DO� sa SINH, MA DEN KHI TRE LEN s
TUOI
Nhfrng quy tac dg tre thong minh va h�nh phuc bao quat qua trinh phat trign nao b9
cua tre tU: o den 5 tu6i. Toi biet chung ta thrrang chi hang hai tiep nh�n cac thong tin ve
nuoi d�y con cai trong giai do�n mang bau, nhrmg ve sau, chung ta co ve 10' la hO'Il. V�y nen
toi muon lU'U y ngay tir ban dau: nhfrng gi cac b�n lam trong nam nam dau dCri cua tre chfr khong phai chi trong nam dau tien - se anh hrr&ng sau sac den each tre hanh XIT sau
nay. Day la ket lu�n drrqc rut ra tll: mot nghien cfru rong ra suot bon mrrO'i nam. Cac nha
nghien cfru da kh6 cong theo sat 123 tre trong cac gia dinh thu nh�p thap, song bap benh tU:
khi con h9c mftu giao cho den t�n nam 40 tu6i. Hay tim higu Nghien cfru Giai do�n Mftu
giao HighScope Perry - mot trong nhfrng cong trinh xuat sac nhat trong thg lo�i nay.
Vao nam 1962, nhom nghien cfru da tien hanh danh gia hi�u qua cua chrrO'Ilg trinh dao
t�o mftu giao cho tre nho ma h9 da l�p nen. Cac be & Ypsilanti, Michigan drrqc phan ngftu
nhien vao hai nhom: nhom tham gia va nhom khong tham gia chrrO'Ilg trinh mftu giao thi
digm (ve sau da dU'Q'C ap dvng d�i tra tren toan quoc). Sl):' khac bi�t r6 r�t gifra hai nhom da
minh h9a day thuyet phvc tam quan tr9ng cua nhfrng nam thang dau dCri cua tre.


Nhom tre tham gia chITong trinh co thg kigm soat hanh vi rat tot, to ra Vll'Q1: tr(>i tren
mQi phll'ong di�n, tlr chi so thong minh va cac bai kigm tra ngon ngfr nhfrng nam dau tien
cho den chITong trinh danh gia thanh tich chufrn hoa va cac bai kigm tra doc viet ve sau. Ti
l� tot nghi�p trung hoc cua nhom nay ding cao hon h£n ( & nfr gi&i, ti l� nay la 84% so v&i
32%). Khong co gi ng�c nhien, nhom nay ciing vao d�i hoc nhi'eu hon. Con nhom tre khong
tham gia Chll'ong trinh thi CO ti l� can di'eu tri cac van de SlrC khoe tam than cao hon 4 Ian
(36% so v&i 8%). Va ti l� hoc "dup" m9t l&p ding cao gap doi (41% so v&i 21%).
Den d9 tu6i trIT&ng thanh, nhom tham gia chITong trinh mfiu giao it co xu hIT&ng b�o
h,rc hon va co cong vi�c 6n dinh hon. HQ kiem nhi'eu ti'en hon, co tai khoan tiet ki�m va mua
dU'Q'C nha. Cac nha kinh te hoc tinh toan r�ng hi�u qua dau tU' xa h9i cho nhfrng chU'ong

trinh nhll' v�y Ia 7-10%, tU'ong dU'ong v&i lQ'i nhu�n cua thi trmmg ch(mg khoan thm bay
gi&. M9t so chuyen gia th�m chi con U'&c tinh hi�u qua thl)'c chat cao hon the: cfr m6i 1 do­
la ti'en thue dau tU' vao giai do�n nh6 tu6i se mang ve 16 do-la.

HA-T GIONG vA DAT TRONG
Cong trinh nghien Clru HighScope la m9t thi dl,l hoan hao thg hi�n tam quan tr9ng cua
ngo�i canh trong vi�c nuoi d�y tre. Nhrmg ban chat t\f nhien ding dong vai tro to l&n khong
kem. Thll'&ng thi, hai yeu to nay rat kho phan tach, Mt nhll' truy�n CU'Cri kinh dign sau: MQt
c�u be l&p ba ve nha va dU'a bang digm cho bo. Ong bo xem roi bao: "Giai thich cho bo t�i
sao l�i bi digm kem the nay?" Th�ng be nhin bo va dap : "V�y bo giai thich hQ con: The la t�i
di truyen hay la t�i d�y d6 ?"
Co Ian, toi cling c�u con trai l&p ba tham d\f h(>i chq khoa hoc trIT&ng rat soi n6i. Hai
bo con d�o m9t vong xem cong trinh cua vai b�n hoc l&p th�ng be, trong do co m9t thi
nghi�m xoay quanh h�t giong, dat trong va bigu do sinh trIT&ng. M(>t co tro nh6 hang hai
giai thich thi nghi�m cho chung toi: cling lo�i h�t giong, nhrmg m9t h�t dU'Q'C trong vao l&p
dat giau dinh dU'fuig va tU'&i nll'&C cfrn th�n, con h�t kia dU'Q'C gieo vao l&p dat C�n, va ding
dU'Q'C tll'&i tam cfo th�n. Sau m9t thm gian, h�t giong trong l&p dat tot nay ra m9t cai cay
tU'oi tot, ma em da hanh di�n cho phep toi dU'Q'C nang tren tay. Con h�t giong gieo vao dat
c�n c6i chi nay ra m9t cai cay coi CQC, heo ua. Em ding dg toi nang cay do Ien. Ket lu�n cua
em la ban than h�t giong mang l�i nhfrng CO' h(>i sinh trll'&ng tll'ong dU'ong cho ca hai cay,
nhrmg kh&i dau ngang b�ng la chll'a du. "Chu se can ca h�t giong va dat trong," co hoc tro
nho giai thich v&i toi - ban chat tl)' nhien tot con phai dU'Q'C nuoi nang d�y d6 tot - thi m&i
cho ket qua mong muon.
DITong nhien, em noi dung, va do la m(>t frn d\l xuyen suot cuon sach dg phan chia cac
nghien Clru each nuoi d�y tre thong minh va h�nh phuc. Co m9t so yeu to cac ong bo ba m�
co thg kigm soat, so khac thi khong. Co h�t giong, va co ca dat trong. Du b�n co co cong d�y
d6 the nao di chang nfra ding khong thg thay d6i mQt thl)'C te la 50% kha nang thanh Cong
cua con b�n ph\l thu(>c vao nguon goc di truyen. Tin tot la: la cha m�, b�n chi can gang het
s(rc minh. Nghia la the nao? Du co la m(>t nha nghien cfru di truyen hQc chuyen nganh,
nhrmg toi dam kh£ng dinh r�ng Chung ta CO thg gay anh hll'&ng len loi hanh Xlr Cua con

minh nhieu hon chung ta tIT&ng. Do la m(>t cong vi�c rat, rat l&n doi hoi nhi'eu hanh d(>ng
thl)'c te. Ly do xuat phat trr can nguyen tien hoa sau xa.


VI SAO CHUNG TA VAN cAN M� CHA DVONG DlJC?
C6 mot cau hoi da khien khong biet bao nhieu nha khoa h9c tien h6a phai b�n tam: vi
le gi vi�c nuoi nang mot dfra tre l:;ii mat nhi'eu thang nam den v�y? Tnr loai ca voi, con
ngmn chung ta la loai dong v�t c6 thm tha au dai nhat hanh tinh. Cuoc song "m� ga ap u"
keo dai hang th�p nien nay c6 can nguyen tlr dau, va t:;ii sao nhfrng loai dong v�t khac khong
dong canh ngo v&i chung ta, khong phai chiu nhfrng gi chung ta phai nem trai? Drr&i day la
vai vi dv di�n hinh ve th(r ma cac ong bo ba m� loai ngrrm phai chiu d\fllg:
Toi thay ki�t sfrc. Th�ng be dun ra ta ngay luc toi vira nhac n6 ra khoi bo, n6 non Ien
tham, l�t up cai bo va roi lam vai nrr&c te ra tham, roi n6 l:;ii te ra tham LAN NUA luc tam.
Toi thay qua sfrc lam roi va cam giac nhrr minh khong th� ganh cai vi�c lam m� nay them
nfra, va roi nh�n ra r�ng - minh vfin dang lam nhfrng vi�c ay day chfr. . .
C a toi v a chong toi deu c 6 von ttr phong phu va luon ch9n 19c. Chung toi khong bao givang b�y trrr&c m�t con gai yeu, va luon gang ch9n tu ngfr cua minh luc & gan n6, nhrmg r6
rang Ia chung toi that b:;ii tham h:;ii-Khi m� toi hoi con be r�ng ten triu men & nha cua n6 la
gi, n6 dap la "Cua n9"'. Oi gim ai!
Dung, b:;in phai d:;iy cho con minh m9i th(r - k� ca each dieu tiet vi�c bai tiet cua CO' th�
chung. Va chung hap thu m9i thfr nhrr mot mieng b9t bi�n, dong nghfa v&i vi�c b:;in phai
chu y rung Ii tli'ng ti t&i nhfrng hanh vi nh6 nh�t nhat cua minh. Ca hai vi�c doi hoi nguon
nang lrrQ'Ilg C\fC ky doi dao. The nen, cac nha sinh h9c tien h6a buoc phai t\f hoi r�ng: t:;ii
sao con ngrrm vfin t\f nguy�n t\f giac ganh vac chu6i cong vi�c m�t nh9c nay?
H�n nhien, khau phong van tuy�n dvng, tfrc la chi xet rieng hanh dong quan h� tinh
dvc - luon t:;io hfrng thu. Nhrmg roi, b:;in se drrqc an vao tj tri nuoi d:;iy mot dfra tre. C6
nhfrng khoanh khac th�t tuy�t di�u, nhrmg cot 16i cua ban hqp dong nay thi qua U' dan
gian: tre nh�n, b:;in cho. B:;in khong nh�n drrqc mot XU lrrang cho cong vi�c nay, ma chi c6
ta yeu cau thanh toan, va luon luon phai chu�n bi tinh than don nhfrng cu soc kh6 d&. B:;in
se tieu ton tren 220 nghin do-la - ma day la chrra tinh den khoan vay d:;ii h9c. Nghe nay con

khong drrqc hrr&ng lay mot ngay nghi om ch(r dli'ng n6i la mot ky nghi nao, va n6 doi hoi
b:,in phc\i tuc tr\fC 24h mot ngay, 7 ngay mot tuan, khong CO nghi dem va khong CO CUOi tuan.
Lam xong ph�n S\f nay rat c6 th� se bien b:;in thanh mot ke au lo, bon chon man tinh. The
nhrmg m6i ngay, vfin co hang nghin ngmn ham h& nh�n cong vi�c ay. At h�n phai co
nguyen do gi hap dfin h9 chfr.

TON T�I, TRV6'c NHAT vA TR.EN HET
Tat nhien, c6 chfr. Nhi�m V\l chu yeu cua nao bo - du la cua b:;in, cua toi hay cua nhfrng
d(ra tre dang yeu den VO h:;in cua b:;in - chinh la giup CO' th� ton t:;ii. Con nguyen nhan ton t:;ii
thi xrra nhrr trai dat nhrmg ciing m&i nhrr cvm tu "tin nhan kich dvc" : d� truyen l:;ii nguon
gene cua minh cho the h� tiep theo. Li�u mot ngrrm c6 s�n sang hy sinh quyen lqi ca nhan
d� dam bao S\f ton vong cua nguon gene gia dinh anh ta cho the h� tiep theo khong? H�n la
c6. Da c6 qua nhieu ngmn lam vi�c ay tu hang tram, hang nghin nam trrr&c, nhta m&i trrr&ng thanh, chiem linh hoang m:;ic Serengenti, va roi thong tri toan the gi&i. Cham


s6c m9t dfra tre chinh la m9t each thfrc tinh vi dg cham s6c chinh ban than minh.
Nhrmg t�i sao vi�c nay l�i can nhi'eu thm gian, n6 h,rc den v�y?
Tat ca t(>i nQ' la do nhfrng b(> nao to dung, beo t, n�ng trich va m9t-minh-m9t-kigu ma
ra ca. Con ngum chung ta da tien h6a dg c6 duQ'c nao b9 c& l&n cling chl so thong minh
(IQ) cao hon, di'eu nay cho phep chung ta chuygn tu vi the con moi cho loai bao thanh
nhfrng ngum c6 day h9c ham h9c vi chi'. trong vong mum tri�u nam ngan ngui. Chung ta c6
dUQ'C bQ nao ay la nher biet tiet ki�m nang luQ'Ilg b�ng each di tren hai chan thay vi bon
chan. Nhrmg ciing chinh vi�c di th�ng ngum nay l�i dfin den vi�c thu h�p khung xuong
ch�u cua ngum tinh khon. Doi v&i nfr gi&i, di'eu nay dong nghfa v&i nhfrng CUQC sinh n&
dau d&n tran ai va nguy higm chet ngum. MQt CUQC ch�y dua vU trang gap rut tien hanh nhu each cac nha sinh h9c tien h6a vi von - gifra be r(>ng cua am d�o va kich c& nao b(>. Neu
dau Cua tre SO' sinh qua nho, tre Se tlr vong ngay (neu khong CO can thi�p y hQC VU'Q't trQi Va
kip thm, tre sinh thieu thang se khong song n6i qua nam phut). Con neu dau tre SO' sinh qua
l&n, ba m� se tu vong. Giai phap la gi? Phai cho d(ra tre chao dm tru&c khi h(>p SQ cua n6
l&n den mfrc giet chet ba m�. H�u qua ra sao? La d�y d(ra tre vao CUQC dm nay tru&c khi

nao b(> cua n6 phat trign day du. H�u qua the nao? Bat bu(>c phai c6 m� cha du&ng dl)c.
Giang nhu chiec banh bi ep dua ra kh6i lo nu&ng tru&c khi chin h�n, d(ra tre can dUQ'C
chi'. dfin tu nhfrng ngum s& hfru cac b9 nao ky C\fll trong nhi'eu nam rong. Nhfrng ngum ru(>t
thit than thich chinh la ngum dam nhi�m cong vi�c nay, vi chinh hQ da dua d(ra tre xuat
hi�n tren c6i dm. Khong can den nhfrng cuon sach chuyen sau ve thuyet tien h6a Darwin
m&i ly giai thuyet phl)C ve t�p tinh lam cha m�.
D6 khong phai la toan b9 bi fo d�ng sau vi�c lam cha m�, nhrmg n6 da g6p phan nhan
m�nh them tam quan tr9ng cua cong vi�c nay. Chung ta ton t�i b&i cac vi ti'en boi da dam
nhi�m xuat sac vai tro hu&ng dfin, cham b�m nhfrng d(ra con, d(ra chau trfrng nu&c, hay
kh6c gao va d� bi t6n thuong nhu chung ta khon l&n nen ngum. Va chung ta l�i khong c6
quyen h.ra ch9n gi trong van de nay het. Don gian la vi nao b(> cua m(>t dfra tre chua s�n
sang dg Chong ChQi v&i CUQC dm.

Ro rang, thm tha au la quang thm gian d� t6n thuong. Khoang thm gian mum nam kg
tu thm digm d(ra tre chao dm cho den khi c6 kha nang sinh san - ch1rng ay thm gian v&i
m(>t so loai c6 thg b�ng ca m(>t vong dm. S\f chenh l�ch nay khong chi'. thg hi�n nao b9 tre
non n&t den ch1rng nao, ma con cho thay nhu cau tat yeu can du&ng dl)C an can. Nhfrng b�c
Ong ba, cha m� hinh thanh dUQ'C moi quan h� du&ng dl)C day bao bQC Va lien tl)C v&i con
chau minh luon c6 duQ'c rm the r6 r�t so v&i nhfrng ngum khong thg ho�c khong chiu lam
vi�c d6. Tren thl)'c te, m9t so nha ly thuyet tien h6a tin r�ng ngon ngfr phat trign het sfrc
phong phu, nher v�y, vi�c d�y d6 gifra cha m� v&i con cai nay c6 thg di�n ra v&i mfrc d9 sau
sac va tinh hi�u qua l&n hon nhi'eu. Moi quan h� gifra nhfrng ngum l&n luon dong vai tro
can cot - va den gier vfin v�y, bat kg chung ta c6 ra sao di chang nfra.

CHUNG TA LA NHO'NG THl/C THE xA HQI
X a h(>i hi�n d�i da phat trign toi da theo hu&ng chia re tri�t dg cac moi lien h � xa h(>i


sau d�m. Chung ta djch chuygn lien tl).C. HQ hang than thich cua chung ta rai rac dQc theo
hang tram, th�m chi hang nghin d�m xa. Ngay nay, ch ling ta kien t?o va duy tri tinh hfru

hao qua cac phrrong ti�n di�n tir. Mot trong nhfrng di'eu dang phan nan chu yeu ma nhfrng
ngmn m&i lam cha lam m� g�p phai trong qua trinh chuygn d6i Ien tj tri ay la cam giac tach
bi�t ghe g6m khoi m?ng lrr&i xa h9i cua minh. Doi v&i ngmn than cua hQ, dfra tre chi Ia
mot ke xa l?. Con v&i b?n be, e-m b-e chi la mot Cl).ffi tir gom bon chfr ma thoi. Dang le
khong phai la nhrr the chfr.
B?n hay danh chut thCri gian dg danh dau l?i tat ca nhfrng fan ma tac gia cau chuy�n
nay nhac t&i b?n be va gia dinh co:
Toi l?i chuygn ve song chung v&i ong ba dg tiet ki�m ti'en hQc phi. Toi da l&n Ien & day.
Cc)i r� cua toi da an sau barn chac noi nay. Mot trong nhfrng lang gi'eng than thiet nhat cua
chung toi qua dCri, gia dinh ong sap xep l?i nha cira dg rao ban. Toi nay, chung toi, trong do
co ca con trai ong, tl). t�p trong ga ra, cling uong rmyu va trr&ng nh& biet bao nhieu nhfrng
xom gi'eng va thanh vien gia dinh da khong con tren coi dCri nay nfra. Du ca tieng CU'Cri va
nrr&c mat, nhrmg co mot cam giac th�t quy gia, r�ng nhfrng ngrrCri da khuat ding hi�n di�n
noi day, ding b�t crrCri cling chung toi. Ky di�u qua chirng!
Con ngrrCri chung ta th�t qua gan ket v&i cc)ng dong. Dg nam drrqc cac chu de cua cuon
sach nay, di'eu can ban la b?n can thau higu d�c tinh nay cua nao be), tir tam tr?ng cam
thong den ngon ngfr, cho t&i nhfrng tac dong cua tinh tr?ng co l�p xa hc)i. Do be) nao chi la
mot CO' quan sinh hQC, mQi nguyen nhan chi la do qua trinh tien hoa. Da phan cac nha khoa
hQC tin r�ng con ngrrCri ton t?i dU'Q'C la b&i biet song t�p hqp thanh tirng nhom, giup d& hf>
trq l�n nhau. Song trong cc)ng dong nhrr v�y s6m t?o cho chung ta thoi quen danh thCri gian
cho CaC moi quan h�, nam bat dc)ng CO', di�n bien nQi tam Va higu dU'Q'C nhfrng gi ngrr(ri
khac hoan nghenh hay phe phan.
Co hai cai lQ'i. Thfr nhat Ia kha nang lam vi�c theo nhom - rat hfru dl).ng doi v&i vi�c
san moi, tim noi tru �n va t\f v� chong l?i nhfrng ke san moi. Thfr hai la kha nang h6 trq
nuoi nang con cai. Cu9c dl).ng d9 gifra kich thrr&c am d?O va kich c& hop SQ tre SO' sinh dong
nghia v&i vi�c nfr gi&i can co thCri gian hoi phl).c sau ky sinh n&. Phai co ngrrCri cham soc Hi
tre hay ganh phan nuoi drr&ng chung neu ba m� qua dCri. Nhi�m V\l nay chu yeu roi vao nfr
gi&i (suy cho cling, nam gi&i co tiet sfra drrqc dau), du cho cac nha khoa hQc tin r�ng thanh
cong nhat la nhfrng nhom ma nam gi&i chu dc)ng hf> trq nfr gi&i. Nhu cau chung do m?nh
me Va thiet yeu VOO S\f ton Vong Cua Chung ta den mfrc CaC nha nghien Clru da d�t cho hi�n

tll'Q'Ilg nay mot cai ten rieng: alloparenting (chi vi�c cac thanh vien trong mot m?ng lrr&i xa
h9i chia se vi�c cham soc cho dfra tre khong phai con minh). Neu & vai tro lam bo, lam m�,
co Ilic nao do b?n cam thay khong thg mot minh ganh vac, thi ay la b&i von b?n khong sinh
ra dg "don thrrong doc ma".
Cho du khong ai co c6 may thCri gian, keo chung ta tr& l?i ky Pleistocene , manh moi ly
giai nhfrng XU hrr&ng n6i Ien day r�y ngay nay. Mot d(ra tre sinh ra da hao hfrc ket noi v&i
gia dinh minh va dU'Q'C cau t?O s�n tir trrr&c dg gan lien v&i nhfrng ngrrCri khac. Mot ba m�
kg chuy�n xem chrrong trinh Than trrQ'Ilg Am nh?c My cling v&i dfra con trai Ien 2. Khi
ngrrCri d�n chrrong trinh phong van cac thi sinh dang khoc rong Ilic bi lo?i khoi CUQC choi,
c�u be b6ng nhien nhay Ien, v6 ve man hinh va bao: "Oi thoi nao, dirng khoc! " Vi�c nay doi


hoi nhfrng ky nang gan ket sau sac, doi hoi ca mot qua trinh sinh h9c ch�ng kem gi phU'ong
di�n thg hi�n ve mot dfra be diu dang. Tat ca chung ta deu s& hfru nhfrng nang h.rc ket noi tg
nhien, thien b�m.
Neu b:;m higu r�ng bo nao lien quan trU'cYC nhat den S\f sinh ton, va r�ng bo nao c6 nhu
cau ket noi sau sac v&i nhfrng th(r khac, ngU'm khac, thi nhfrng thong tin trong cuon sach
nay - nhfrng di'eu g6p phan tot nhat trong vi�c phat trign tri nao con cai b:;m - se rat c6 ly.

VAI LVU Y TRVOC KHI CHUNG TA BAT DAU
Dinh nghia gia dinh
B�n da xem do�n quang cao lo�i do uong nh� nay chU'a? May quay lia theo mot chang
trai tre tam tuBi d�i h9c, trong rat U'a nhin, t�i mot bfra ti�c nhon nhip trong mot ngoi nha
rong rai. Ay la dip I� nao d6, chang trai dang tiu tit gi&i thi�u b�n v&i bao nhieu b�n be va
thanh vien gia dinh, roi hat mot bai, roi chuygn cho m9i ngITm thfrc uong nh�. Nao m� c�u,
em gai c�u, em trai c�u, ca "ba m� ke sanh di�u bat nger"' kem them ca hai d(ra tre con cua
ba m� ke trU'cYC khi g�p ba C�U, them ca cac CO di, anh em hQ, dong nghi�p Cung Cong ScY,
b�n than nhat, giao vien judo, bac si tri di frng cua c�u, roi ca cac b�n be tren m�ng Twitter
cua c�u nfra. D6 Ia thi dv r6 rang ma toi thay, n6i Ien r�ng dinh nghia gia dinh kigu My da
thay dBi. Th�t ch6ng vanh.

Dung ra thi dinh nghia ay ding chU'a bao gier ben vfrng. Khai ni�m gia dinh h�t nhan gom bo, m� va 2,8 dfra con - chi phB bien trong thm Victoria. Hon ba th�p nien tr& l�i day,
ti I� ly hon & My Ien t&i 40-50% nhU' mot con ken ken li�ng vong vong tren dau cac cuoc
hon nhan va hi�n tmmg tai hon tr& nen phB bien, mfin gia dinh "rB ra c�p I�i" da tr& thanh
mo hinh gia dinh dign hinh hon nhi'eu. TU'ong t\l', ti I� gia dinh don than tang VQt, v&i 40%
ca sinh n& & My la cua nhfrng phv nfr chU'a ket hon. Hon 4,5 tri�u tre em khong dm1c chinh
bo m� de nuoi d�y ma nher vao ong ba cua minh. Cfr 5 c�p dong tinh thi c6 mot c�p dang
nuoi con.
Nhfrng bien dBi xa hoi nay di�n ra qua nhanh, khien cho cong dong khoa h9c kh6 c6
th� nghien Clru day du. Don CIT nhU' b�n khong th� nao th\fC hi�n mot cong trinh 20 nam ve
hon nhan dong tinh trong khi lu�t phap gan day m&i cho phep. Bao nam qua, nhfrng dfr li�u
dang tin c�y ve nuoi d�y con cai chi dU'Q'C khai thac t\r cac moi quan h� khac gi&i trong mot
CUQC hon nhan truyen thong cua the ky XX. V�y nen cho den khi cac nha nghien Clru CO du
di'eu ki�n nghien Clru ve dQng }\fC d�ng Sau nhfrng mo hinh gia dinh m&i, chung ta Se khong
thg biet dU'Q'C nhfrng nh�n dinh trong CU On sach cY day li�u CO thg ap dvng !en m9i tinh
huong khac khong. D6 la ly do toi SIT dvng khai ni�m "hon nhan" va "b�n dm" ch(r khong
phai Ia "doi tac".
Nguon trich dfin cac cau chuy�n
Rat nhi'eu cau chuy�n dU'Q'C kg tlr ngoi th(r nhat trong cuon sach nay dU'Q'C trich dfin t\r
TruuConfessions.com, mot trang web noi cac b�c cha m� c6 thg dang bai n�c danh dg trut
het n6i long, tim kiem Im khuyen hay chia se nhfrng kinh nghi�m d�y d6 con cai v&i ca the
gian.


Nhfrng cau chuy�n khac la trcii nghi�m cua chinh V()' chong toi trong vi�c nuoi d�y hai
c�u con trai Jons va Noah, hai dfra m&i btr&c vao tu5i thanh nien khi toi viet nhfrng trang
nay. v ()' chong toi con lrm gifr mot cuon nh�t ky ve nhfrng nam thang l&n Ien cua hai dfra,
ghi l�i nhfrng quan sat, b&i l�i hoi (re cua chung tOi ve mot kY nghi, mot chuyen di hay mot
di'eu tuy�t di�u nao d6 ma b9n tre da d�y cho chung toi ngay ay. Ca hai dfra deu d9c l�i tlrilg
cau chuy�n c6 lien quan den minh, toi xin phep chung dtra m6i cau chuy�n ay Ien sach. Chi
nhfrng vi d\l dtr()'C b9n tre dong y m&i xuat hi�n tren nhfrng trang giay nay. Toi tan thmmg

ca long dung cam l�n 6c hai htr&c cua hai c�u chang khi cho phep ong bo gia than thtrong
chia se nhfrng manh V\J.n trong quang dCri tha au cua chung.
Can bep cua V()' toi
Trtr&c khi di vao noi dung chinh, toi muon dung phep �n d\l nao d6 d� t5 chfrc l�i khoi
ltr()'llg thong tin khBng 10 trong cuon sach nay sao cho d� hinh dung nhat. Y- tmmg dau tien
den tu V()' toi - mot ngtrCri, ngoai rat nhi'eu tai nang khac - la mot dau bep CIT khoi. Can bep
nha toi chat ngat bao nhieu thfr, tu cac m6n rat thmmg nhtr bot yen m�ch cho t&i nhfrng
chai vang ntr&c ngoai hiem, l�. v()' toi rat cham dBi m6n, v�y nen bep c6 du lo�i gia tj. Kari
con t\l' trong lay hoa qua va rau xanh ngay hen ngoai ctra bep, co ay con dung du lo�i phan
b6n t\l' nhien d� lam dat tai xop, giau dinh dtr5ng. Mot chiec ghe ba chan trong bep giup hai
dfra con trai cua chung toi v&i t&i b� bep va d& dan vi�c nau ntr&ng. B�n se thay tat ca
nhfrng m6n do nay xuat hi�n trong cac chtrong sach, ca cac h�t giong va dat trong trong
VlfOn nfra. Toi mong r�ng vi�c tmmg ttr()'llg ve can bep va khu VlfOn cua V()' toi se di�n ta
nhi'eu y tmmg mot each than thi�n va d� tiep nh�n hon.
B�n da s�n sang bat tay vao nuoi d�y mot dfra tre thong minh, h�nh phuc roi chfr? Keo
ghe ra day. B�n sap stra d9c ve mot the gi&i th\fC S\f than di�u. Cong vi�c quan tr9ng nhat
ma b�n tlrilg nh�n lam, c6 th� cling chinh Ia dieu ky thu nhat b�n trcii nghi�m tren dCri.


THO'I KY MANG THAI
Quy lu�t tri nao
Tre phat triln d&i song tinh than chu d9ng ngay tir trong bao thai
M� ding thdng, be se ding thdng theo

An uong ngon lanh, gifr them hinh vira v(in va di sua m6ng th(lt nhieu

THO'I KY MANG THAI
Mot ngay n9, toi dfrng l{yp cho mot nhom cac b�c cha m� dang sap srra don con chao
doi Cuoi buBi, mot ph\l nfr cling chong Jen g�p toi, ve au lo. "Bo toi la mot phat thanh vien
nghi�p dU'," co VQ' noi. "Ong bao chong toi nen go nhip Jen b\lng toi. Lam v�y co ich gi

khong?" Trong co rat nghi ho�c. Toi ding v�y. "Tc;ti sao lc;ti go?" Toi hoi. Anh chong dap:
"Khong phai go linh tinh dau. Ong muon toi go ma Morse h�n hoi. Ong muon toi t�p go cac
thong di�p gm vao nao dfra tre, d� th�ng be thong minh tt'r trong trfrng nU'&c. Kheo chung
toi con dc;ty dU'Q'C cho chau go tra 101 nfra kia! " Chi vq xen vao: "Lam v�y co khien em be
sang dc;t hOTI khong? B\lng toi dau Jam, toi cha thich v�y chut nao."
Toi vftn nh& luc ay la mot khoanh khac th�t ngo nghinh; chung toi pha Jen CU'01. Nhrmg
no ciing rat thanh th\].'C. Toi co th� nhin thay ve ho nghi trong mat hai VQ' chong.
Lan nao thuyet trinh ve d01 song tinh than phi pham cua phoi thai, toi hau nhU' deu co
th� cam nh�n Ian song kinh ngc;tc ri ram Ian khap can phong. Cac thinh gia sap lam cha m�
to ra rat quan tam, voi vang ghi chep, va thi thao hao hfrng v&i nhfrng ngU'01 ngoi cc;tnh. Cac
b�c cha m� c6 con da l&n doi khi to ve hai long, luc lc;ti tiec nuoi; vai ngU'01 trong con c6 ve
hoi I6i. Co ca S\f hoai nghi, ban khoan, va hang loc;tt cau hoi. Li�u mot thai nhi trong b\lng
m� co th� h9c ma Morse khong? Va neu co h9c dU'Q'C, thi vi�c do co tac d\lng gi v&i tre
khong?
Cac nha khoa h9c da he m& phan nao d01 song tinh than cua thai nhi trong trr cung.
Trong chITOTig nay, chung ta se di sau kham pha bi fo vi dc;ti ve vi�c nao bo phat tri�n ra sao
- tat ca kh&i dau tt'r mot nhom te bao ti hon. Chung ta se tra 101 dU'Q'C cau hoi ve ma Morse,
sau khi di vao chi tiet nhfrng yeu to gop phan h6 trq cho qua trinh phat tri�n nao bo trong
trr cung. GQ'i y: chi co bon thoi. Va chung ta se d�p bo nhfrng ao tIT&ng phB bien; vi d\l, bc;tn
co th� qu�ng cai dia nhc;tc Mozart di dU'Q'C roi.

LAM ON IM L�NG: DUA TRE DANG THANH HINH


Neu phai drra ra mot 101 khuyen d\fa tren CO' s& khoa h9c ve S\f phat tri�n cua thai nhi
trong mra dau thai ky, thi do se la: Em be muon drrqc yen than.
Chi it la giai do�n dau. V&i thai nhi, di'eu tuy�t nhat trong quang dm tru ng\l trong tu
cung chinh la tinh tr�ng trrO'Ilg doi khong bi kich thich. Tu cung toi, ftm rr61:, am ap va kien
co nhrr mot can ham tru ftn, yen tinh hO'Il nhi'eu the gi&i hen ngoai. Va day chinh la di'eu
ki�n ly trr&ng d� tre phat tri�n. Den thm di�m, phan "ti'en-nao-bo" cua phoi thai be bong

trong b\lng b�n se bung ra cac na-ron than kinh v&i toe do chong m�t la 500 nghin te
bao/phut. Tfrc Ia hO'Il 8 nghin te bao/giay, nhip do ay se duy tri 6n dinh suot nhi'eu tuan lien
t\].C. Qua trinh nay CO th� quan Sat dU'Q'C ngay tlr tuan th(r ba Cua thai ky, va tiep di�n den
gifra thai ey. Em be co hon be cong vi�c phai hoan thanh chi trong mot khoang thm gian
ngan ngui! Mot khong gian thanh binh, khong co S\f can thi�p trr cac b�c cha m� b& ng&
chinh la nhfrng gi tre can.
Tren th\fC te, mot so nha sinh h9c tien boa tin rclng day chinh la ly do tinh tr�ng om
nghen cu.a loai ngrrm. 6 m nghen, co th� keo dai ca thang trm Cth�m chi la bet ca thai k:Y doi
v&i mot so ph\l nfr), khien cho thai phl). phai gan ch�t v&i mot che do an uong dO'Il di�u,
nh�t nheo - k� ca co ay co an drrqc nhi'eu di chang nfra. At h�n chinh nhfrng CO'Il om nghen
nay da giup cac thai phl). ti'en boi tranh drrqc cac doc to t\f nhien trong thfrc an co nguon goc
trr thien nhien hoang da, mot th(r th\fC dO'Il an uong khong qua ki�m SOat Cua ky
Pleistocene. Tr�ng thai m6i m�t di kem cilng se ngan thai phQ tham gia cac v�n dong co th�
gay nguy hi�m, de d9a den thai nhi. Cac nha nghien cfru gicho em be thong minh hO'Il.
Mot nghien cfru da theo sat nhom tre co ba m� phai chiu cac CO'Il buon non va oi mua
trong thai ky. Khi b9n tre den tu6i t&i trrrcoi la tai nang. Con v&i trrrcao nhrr v�y. Cac nha nghien cfru co h�n mot ly thuyet - vfin con dang trong giai do�n
chfrng minh - xung quanh nguyen do t�i sao. Hai hoc mon kich thich thai ph\l oi mua co
th� dong vai tro nhrr chat drr&ng than kinh cho nao bo dang ky phat tri�n. Cang oi mua
nhi'eu, chat drr&ng cang nhi'eu; va qua do, tac d\lng l&n hO'Il v&i IQ. Bat k� ly do gi, drrnhrr d(ra tre se lam m9i each d� bat b�n phai d� chung drrqc yen than.
Chung ta gi6i vi�c "d� cho tre drrqc yen than" t&i dau - thm ky nay ho�c bat cfr giai
do�n nao khac trong bl).ng m�? Khong gi6i cho lam. Hau bet cac b�c cha m� deu soi Sl).C
quyet tam lam gi do d� giup tre, d�c bi�t Ia luy�n tri nao. Nganh cong nghi�p do chO'i rat
thinh nh�y va danh trung tam ly cua cac ong bo ba m� sot mot nay v&i chien lrrqc duy nhat
- toi cam doan - la trl).C lQ'i trr n6i SQ' hai cua nhfrng b�c cha m� thi�n chi. Chu y nay, toi sap
sua giup b�n tiet ki�m ca dong ti'en day.

THAN KY: "DitN DAM VOI THAI NHI"
Vai nam trrr&c, khi d�o trong mot ell-a hang do chO'i, toi tinh cDVD thiet ke rieng cho tre sa sinh va tre ch�p chfrng biet di, g9i la Than dong (Baby
Prodigy). Ttri�n tri nao be con? Ba mrrO'i tuan dau tien cua S\f song la giai do�n ma nao tre trai qua


nhfrng giai doc;tn tien h6a then chot nhat . . . Cung chung sfrc, ta c6 thg giup cho con yeu cua
bc;tn tr& thanh Than dong! " DQC xong toi gi�n sOi Ien va gi�t phat t& rrac.
M& ly thuyet l�ch lc;tc nay da c6 ca mQt }ich sU: Iau dm. Cuoi th�p nien 1970, Vi�n dc;ti
h9c Ti'en sinh n& da duvc l�p ra t\l' xung la se dfty mc;tnh kha nang chu y, hi�u qua nh�n thfrc
va von ttr V\fllg cua tre, tat ca, trll'cYC khi tre chao dm. D(ra tre con nh�n dU'Q'C h�n m9t tam
b�ng tuyen bo em la "Tre em Sieu vi�t" sau khi ra dm nfra kia. Den th�p nien 1980 lc;ti la
thm hoang kim cua Pregaphone, m9t h� thong ph�u va loa dmyc ca tvng ram ri, dU'Q'C thiet
ke dg an vao bvng cua thai phv gi9ng n6i cua ba m�, nhc;tc cc> dign hay bat c(r th(r am thanh
thm thll'Q'llg nao hong nang cao IQ cua tre. Hang loc;tt san phftm tll'O'llg 1\1' ciing thi nhau noi
g6t ra dm, v&i nhfrng chieu quang cao Cll'Crng di�u nhll' la: "Hay dc;ty be danh van tir trong
bvng m�! ", "Hay dc;ty con ngon ngfr thfr hai trll'&c khi chao dm !", "Nang cao digm so mon
toan cua tre nh& vao nhc;tc cc> di@n! " Nhc;tc Mozart th�m chi da tc;to nen CO'll sot, den n6i cho
den gi& bc;tn vfin c6 thg con nghe n6i den Hi�u frng Mozart. MQi th(r ding ch�ng sang sua
hO'll chut nao vao th�p nien 1990. Cac cuon sach xuat ban trong th�p ky nay tich C\fC li�t ke
nhfrng hoc;tt d9ng h�ng ngay danh cho cac c�p VQ' chong sap chao d6n d(ra con, v&i Im tuyen
bo se "nang cao IQ cua tre them 20 den 30 digm" va tang CU'Crng kha nang chu y cua tre
them "trr 10 den 45 phut".
Ngay nay, chi can bll'&c vao mQt cU:a hang do chnhfrng san phftm dU'a ra nhfrng tuyen bo tll'O'llg t\f. Hau nhll' khong m9t Im kh�ng dinh nao
trong SO nay dU'Q'C kigm nghi�m qua kinh nghi�m ban than, n6i gi den cac nghien Clru khoa
hQC Cua cac chuyen gia trong nganh.
Cho nen hay cho ngay t& r

Tin hay khong, thi th\fC te la khong m9t thll'O'llg phftm nao ttrng dU'Q'C trung ra theo
cung each day trach nhi�m kigu c6 ca s& khoa h9c (hay th�m chi la cung each vo trach
nhi�m kigu CO CO' SCr khoa hQC) dU'Q'C chfrng th\fC la giup Cai thi�n hoc;tt dQng tri nao Cua thai
nhi. Khong he c6 kigm nghi�m kigu ngfiu nhien trong d6 bien so d9c l�p chinh la rm digm
hay khuyet thieu tren chinh do v�t ay. ChU'a c6 nghien Clru nghiem tuc nao chfrng minh
r�ng dc;ty tre tir trong bvng m� se giup tre h9c tot hO'll sau nay. ChU'a m9t nghien Clru cac
c�p song sinh bi chia tach ngay sau khi chao dm nao thU: dU'a ra phan tich rieng re tac d9ng
cua ttrng yeu to ban chat va moi trll'&ng dU'&ng dvc t&i S\f hinh thanh nhan each. Tll'O'llg t\l'
doi v&i san phftm "vi�n dc;ti h9c trong tU: cung", th�m chi nhc;tc Mozart trong bvng m� nfra.
Dang buon thay, nhfrng chuy�n hoang dU'&ng t&i tap ua vao khi thong tin th\fC te qua U'
it 6i, va da loe dU'Q'C khong it ngll'm. Sau ttrng ay nam, nhfrng san phftm kigu v�y vfin c(r
nhan nhan tren thi trll'&ng bua vay cac vi phv huynh ca tin, dv db hQ phai m6c hau bao ra
mua ve.
Thanh th\fC ma n6i, vi�c d6 XO vao san xuat nhfrng san phftm mang tinh thi trll'&ng lam
gi&i nghien Clru chung toi that kinh. Nhat la khi chung dU'Q'C mll'Q'll danh khoa hQC. Qua la
tai hc;ti. Cac san phftm nay gay chu y rat l&n, chung c6 thg lam lu m& nhfrng kham pha th\fC
S\f c6 y nghia. B&i dung la c6 nhfrng hoc;tt d9ng ma cac b�c sap lam cha m� c6 thg lam d@ h6
trq qua trinh phat tri@n nh�n thfrc cua dfra con dang thanh hinh trong tU: cung. Chung da


dm;rc ki�m nghi�m va danh gia, v&i nhfrng ket qua dUQ'C thao lu�n tren cac t�p San khoa hQC
uy tin. D� hi�u duqc gia tri cua chung, b�n can biet it nhi'eu thong tin xoay quanh qua trinh
phat tri�n nao bo bao thai. Khi da co nhfrng kien thfrc nhat dinh xem di'eu gi thl):'c S\f di�n ra
& do, b�n se d� dang tl):' danh gia duqc san phgm nao da duqc quang cao th6i phong thai
qua.

BAT DAU NAO!
Vai chinh trong v& kich n�n-thanh-em-be la mot tinh trling va mot trfrng cling mot ban
tinh ca. Khi hai te bao nay hqp l�i v&i nhau, chung bat dau san sinh ra rat nhi'eu te bao
trong mot khoang khong gian nho h�p. Bao thai ngum nhanh chong co d�ng hinh cua mot

trai dau be xiu. (Chinh xac la nhu v�y, co mot giai do�n phat tri�n ban dau duqc gQi la
morula, tieng La tinh, nghia la mulberry - qua dau.) Quyet dinh dau tien ma trai dau nho
Cua b�n dua ra rat thl):'C te: quyet xem phan nao phat tri�n thanh CO' th�, con phan nao Se tr&
thanh VO bQC che ch& cho be. Vi�c nay di�n ra ch&p nhoang. Mot so tebao nhat dinh se
duqc giao nhi�m Vt;l xay dl):'Ilg nO'i &, t�o nhau thai va mang oi - mot bong bong nu&c d�
bao thai ng\lp l�n trong do. Mot so te bao khac l�i duqc giao nhi�m Vt;I t�o bao thai, t�o ra
mot nut cua cac mo hen trong, gQi la "khoi noi bao".
Chung ta nen dtrng l�i va chiem ngu&ng ey hO'Il giai do�n nay: khoi noi bao & giai do�n
nay co chfra mot te bao ve sau se hinh thanh nen bo nao ngum. Thiet bi XIT ly thong tin
phfrc t�p b�c nhat dang trong qua trinh hinh thanh. Va no kh&i dau chi b�ng mot phan nho
so v&i kich c& & giai do�n nhac t&i & cuoi cau nay.
Toi da nghien cfru nao bo suot hO'Il 20 nam trm, va vfin chua bao gier het ng�c nhien ve
no. Nhu nha khoa h9c Lewis Thomas ttrng di�n ta trong cuon DOi song cua mot Te bao:
"Chi rieng Sl):' ton t�i thuan tuy cua mot te bao nhu v�y thoi da la mot trong nhfrng di'eu gay
rung dong nhat tren trai dat nay roi. No xfrng dang d� ngum ta danh ca ngay trm, va chtrng
nao con thfrc, tiu tit gQi cho nhau v&i ve tram tro VO bien, va khong noi chuy�n gi khac ngoai
chuy�n cai te bao nho be ay."
Dfeu ey di�u chua dtrng l�i do. Neu b�n duqc nhin thay canh tuqng thl):'c khi bao thai
nay bO'i trong khoi nu&c oi, b�n Se d� y thay dng khoi nQi bao thl):'C Sl):' day te bao, ch�y
nhon nhao xung quanh bao thai. Cac te bao tl):' sap xep vao ba tang, h�t nhu mot chiec banh
k�p pho mat. Phan VO banh & du&i cling, gQi la noi bi, se hinh thanh nen phan l&n cac h�
thong te bao lot cho cac CO' quan va m�ch cua d(ra tre. Tang nhan banh & gifra - trung bi,
hinh thanh nen cac CO', h� ho hap, M tieu hoa va XlfO'Ilg cua tre. L&p VO banh & tren cling la
ngo�i bi. No se t�o thanh da, lOng toe, mong chan mong tay va h� than kinh. Chinh trong
l&p ngo�i bi nay, te bao ti'en-nao-bo be bong di�u ky cua tre tru ng\]..
Quan sat gan hO'Il, b�n se thay mot hang te bao ti hon hinh thanh & phia tren cua trung
tam VO banh. Du&i do, mot ong hinh tr\]. bat dau thanh hinh, dan dan se phat tri�n dai ra
nher SIT d\].ng chinh hang te bao phia tren lam hoa tieu. Day chinh la ong than kinh. No se
phat tri�n thanh CQt song - CUOi Ong Se hinh thanh mong Cua tre, dau kia Se tr& thanh nao
cua tre.

Trrr0ng hQ'P c6 tn.ic tr�c
O ng than kinh nay phat trign day du hay khong c6 y nghia song con. Neu khong, tre c6
thg Se mac t�t lOi cot song hay th�m chi la mot khoi U gan phan lrmg dmYi, chfrng b�nh "n(rt
dot song". T� hon, tre se phat trign v&i chiec dau khong hoan chinh, mot chfrng hiem hoi c6
ten gQi "thieu mot phan nao".
Day chinh la ly do tq.i sao tat ca cac cuon sach ve thm kY mang thai deu tich C\fC khuyen
khich vi�c uong axit folic vitamin B t6ng hQ'P: n6 giup dinh hinh ong than kinh hoan chinh
- & ca phan dau milt tren va dau milt drr&i. Nhfrng thai phlJ. nghe theo 101 khuyen nay va
uong trong vai tuan dau tien cua thai ky, thi kha nang phoi thai bi di t�t ong than kinh so
v&i nhfrng ngrrm khong uong chat b6 sung nay se giam t&i 76%. Day la vi�c dau tien bq.n c6
thg lam dg h6 tr<)' cho S\f phat trign tri nao thai nhi.
Tir XU'a den nay, tat thay nhfrng ngrrm sap-lam-cha-lam-m� deu lo Jang khong biet mQi
thfr c6 phat trign day du hay khong. Vao nam 1573, bac si phfiu thu�t ngrrm Phap Ambroise Pare da li�t ke cac yeu to c6 thg gay ra di t�t bfrm sinh & tre. "C6 vai yeu to se gay
ra nhfrng quai thai," Pare viet trong cuon Quai thai va Di dq.ng. "Trrr&c tien la nher OTI Chua
long lanh. Th(r hai, con thinh no cua Ngrrm. Th(r ba, lrrQ'Ilg tinh trung qua l&n. Th(r trr,
lrrQ'Ilg tinh trung qua nho." Pare drra ra gia thuyet r�ng c6 mot thfr di t�t bfrm sinh c6 thg
nay sinh tir chinh dang di�u kem te chinh cua ba m� (nang ngoi bat cheo chan qua Iau). Hay
c6 thg gay ra b&i kich thrr&c ch�t h�p cua tir cung; do quy quai yeu ma; hay do bai nrr&c b9t
doc dia cua mot dam hanh khat.
Nhfrng higu 13.m ti'en-khoa-h9c cua Pare ve S\f phat trign cua tri nao trong tir cung la c6
thg tha thfr dU'Q'C. Den ngay ca nhfrng dau 6c hi�n dq.i ngay nay, day vfin la mot thir thach
phfrc tq.p VO cling va gan nhll' bi higm.
Cac nha nghien Clru ngay nay ciing nri vao canh "khong biet d�ng nao ma Ian" khi giai
thich gan hai phan ba cac loq.i di t�t bfrm sinh. Dung la nhll' v�y, chi mot phan tll' so di t�t SO'
sinh drrqc xac dinh la do trl).c tr�c DNA rieng bi�t. Mot trong nhfrng ly do chung ta chi biet
qua it nhll' v�y la vi CO' thg cua ba m� h6a ra lq.i c6 mot bo ph�n bao dam an toan. Neu xay ra
trl).C tr�C trong qua trinh phat trign thai nhi, CO' thg ngrrm m� thrr0ng cam nh�n dU'Q'C va chu
dong gay say thai. Khoang 20% SO ca CO thai CO ket Cl).C la hi�n tll'Q'Ilg say thai tl,f nhien.

Nhfrng doc to tir moi trrr0ng ma chung ta da biet - nhfrng yeu to ma con ngrrm c6 thg giam
sat drrqc - chi chiem 10% cac ca di t�t bfrm sinh quan sat drrqc trong phong thi nghi�m.
Mot mq.ng lrr&i te bao tinh vi, v&i di�n x�t
lach ta lach tach
Th�t may, phan l&n nao bo em be deu thanh hinh 6n thoa. Dau milt "nao bo" tren ong
than kinh tiep tv.c cong trinh kien thiet cua minh b�ng vi�c tq.o ra nhfrng ch6 phinh te bao
trong giong nhrr nhfrng h� san ho phfrc hQ'P. Nhfrng ch6 phinh nay cuoi cling se hinh thanh
nen nhfrng khoi cau true l&n cua nao bo. Tnr&c thang thfr nhat, te bao ti'en-nao-bo ti hon
Cua tre da phat trign thanh mot ll,fC lll'Q'Ilg hung h�u, v&i quan SO Jen t&i hang tri�u.


DITong nhien, nao bo khong he phat trign mot each tach bi�t. Vao khoang tuan thfr tU',
bao thai tc;i.m thCri trrmg ra cac khung mang, rat giong v&i khung mang ca. Nhfrng khung
mang nay nhanh ch6ng chuygn d6i thanh cac CO' m�t va ket cau h9ng, cho phep em be Cua
bc;i.n n6i dU'Q'C. Tiep theo, bao thai cua bc;i.n se nhu ra mot cai duoi nhrmg rat nhanh ch6ng, se
dao ngITQ'C trinh tv: va tai hap thu bo ph�n nay. Sv: phat trign cua con ngITCri chung ta ding
CO can COi tien h6a rat Sau xa, va chung ta chia Se di'eu ey di�u nay v&i tat ca cac loai dong
v�t c6 v6 khac tren hanh tinh nay. Chi tnr mot thfr.
Nhfrng ch6 phinh & dau mut cuoi ong than kinh bao thai se tr& thanh mot bo nao to
l&n va sieu thong minh - CO thg la bo nao n�ng nhat tinh theo ti tr9ng v&i CO' thg - ttrng ton
tc;i.i tren hanh tinh nay. Bo ph�n kh6ng 10 nay dU'Q'C tc;i.o thanh tlr mot "mc;i.ng nh�n" te bao
tinh vi, v&i nhfrng tia ch&p di�n lach ta lach tach. a day, c6 hai loc;i.i te bao dong vai tro quan
tr9ng. Loc;i.i thfr nhat - te bao than kinh d�m (glial cell) tc;i.o thanh 90% te bao nao hen trong
dau cua tre. Chung tc;i.o thanh hinh cho nao bo va giup cac nO'-ron than kinh XIT ly thong tin
chinh xac. Ay la mot cai ten rat hay; glial la mot tir tieng Hy Lc;tp, nghia la glue (keo dinh).
Loc;i.i te bao thfr hai chinh la tebao than kinh, von rat quen thuoc. M�c du ganh vac phan rat
l&n trong vi�c tU' duy cua tre, cac nO'-ron lc;i.i chi chiem chlrllg 10% trong t6ng so te bao nao
cua tre. C6 le tir day, ta m&i c6 mot thfr suy nghi hoang dmmg, d6 la con ngITCri chi SIT dv.ng
c6 10% tri nao cua minh thoi.
Mot te bao than kinh, 15 nghin ket noi

V�y lam the nao cac te bao tr& thanh nao bo? Cac te bao cua bao thai dU'Q'C san xuat
thanh cac nO'-ron thong qua mot quy trinh dU'Q'C gQi la phat sinh than kinh (neurogenesis).
Day chinh la thCri digm ma tre se muon dU'Q'C dg yen than, nli'a dau cua thai ky. Va roi, &
nrra Sau Cua thai ky, cac nO'-ron Se di chuygn den mot khu V\fC tru �n CO djnh va bat dau mac
noi v&i nhau. Qua trinh nay dU'Q'C gQi la qua trinh hinh thanh kh&p than kinh
(sypnatogenesis).
Sv: di tru cua tebao luon gQ'i cho toi nghi den canh nhfrng con ch6 san dot nhien dU'Q'C
tha xuong tir thung xe cua vi canh sat trIT&ng dg danh hO'i hi�n trmmg Vl). an. Cac nO'-ron
than kinh xc> ra kh6i chiec long la l&p ngoc;i.i bi, trmm bo len nhau, khv.t khit danh hO'i cac
tin hi�u te bao, ngrmg lc;i.i, thli' nhfrng dmmg khac, trU'Q't di, roi chc;i.y tan loc;i.n trong bo nao
dang phat trign. Cuoi cling chung dlrllg lc;i.i, chung da den dITQ'C digm dich c6 thg da dITQ'C l�p
trinh tir trU'&C trong nhfrng cai dau te bao cua minh. Chung quan sat chung quanh cac ho te
bao m&i va gang m6c noi v&i cac lang gi'eng m&i me. Khi chung ket noi, nhfrng khoang
trong ti XlU, song dong gifra cac te bao than kinh dU'Q'C tc;to ra, gQi la kh&p than kinh
(synapse, xuat phat tir thu�t ngfr sypnatogenesis). Cac tin hi�u di�n nhay gifra nhfrng
khoang trong tron nay, cho phep lien lc;i.c than kinh. BIT&c cuoi cling nay chinh la phan cong
vi�c thv:c S\f trong qua trinh phat trign nao bo.
Hinh thanh kh&p than kinh la mot qua trinh keo dai, vi mot nguyen c& rat d� higu: n6
cv:c ky phfrc tc;i.p. Mot nO'-ron than kinh don le trung binh phai tc;i.o ra 15 nghin lien lc;i.c v&i
"dan ban dja" trU'&C khi cong vi�c ket noi xong xuoi. Mot so nO'-ron con phai tc;i.o ra hon 100
nghin ket noi. Di'eu d6 dong nghia v&i vi�c nao bo cua tre phai buoc vao t&i 1,8 tri�u moi
noi m&i m6i giay dg tc;i.o thanh nao bo hoan chinh. Rat nhi'eu nO'-ron khong bao gier hoan
thanh ca qua trinh nay. Cung giong loai ca hoi sau khi giao hqp, chung chi don gian la chet