Sự tiếp nhận edgar allan poe ở việt nam

VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

HOÀNG KIM OANH

SỰ TIẾP NHẬN
EDGAR ALLAN POE
Ở VIỆT NAM
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 62 22 34 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

HÀ NỘI - 2011


2

VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

HOÀNG KIM OANH

SỰ TIẾP NHẬN
EDGAR ALLAN POE
Ở VIỆT NAM
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 62 22 34 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS LƯƠNG DUY TRUNG
2. PGS.TS. HUỲNH VĂN VÂN
HÀ NỘI - 2011


3

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng
được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận án

HOÀNG KIM OANH


4

MỤC LỤC
Trang phụ bìa

Trang

Lời cam đoan
Mục lục

MỞ ĐẦU
1.

Lý do chọn đề tài ................................................................. 1

2.

Lịch sử vấn đề ...................................................................... 3

3.

Mục đích nghiên cứu ............................................................ 18

4.

Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................ 18

5.

Phương pháp nghiên cứu...................................................... 24

6.

Cấu trúc của luận án ............................................................. 24

7.

Những đóng góp mới của đề tài ........................................... 24

NỘI DUNG
CHƯƠNG MỘT: TIẾP NHẬN EDGAR ALLAN POE QUA VIỆC GIỚI
THIỆU VÀ NGHIÊN CỨU, PHÊ BÌNH ............................ 26

1.1. Con đường Edgar Allan Poe đến với văn học Việt Nam .............. 27
1.1.1. Môi trường lịch sử- văn hoá- văn học ........................................ 27
1.1.2. Chiếc cầu nối: tiếng Pháp và văn học Pháp ............................... 28
1.1.3. Nhà trường và việc giảng dạy văn học Pháp-Việt ..................... 31
1.1.4. Baudelaire, các nhà tượng trưng Pháp và Edgar Poe ................. 32
1.2. Tình hình giới thiệu, nghiên cứu, phê bình Edgar Allan Poe ở Việt
Nam………………………………………………….…………...

36

1.2.1. Thống kê các bài giới thiệu, nghiên cứu, phê bình về Edgar
Allan Poe ở Việt Nam…………………………………....... 36
1.2.2. Nhận xét.................................................................................... 39


5

1.3. Tiếp nhận E.A.Poe qua các thế hệ nghiên cứu, phê bình .............. 40
1.3.1. Giai đoạn 1: Từ đầu thế kỉ đến năm 1945 .................................. 40
1.3.2. Giai đoạn 2: Từ 1945 đến 1975 ................................................. 47
1.3.3. Giai đoạn 3: từ 1975 đến nay………………………………… 55
1.4. Nhận định chung. ............................................................................... 73
CHƯƠNG HAI: TIẾP NHẬN EDGAR ALLAN POE TRONG SÁNG TÁC

75

2.1. Giai đoạn 1: từ đầu thế kỉ XX đến 1945 ........................................... 75
2.1.1. Đặc điểm quá trình tiếp nhận E.A. Poe trong sáng tác ........... 75
.

2.1.1.1. Nhu cầu hiện đại hoá văn học Việt nam đầu thế kỉ XX ..... 75
2.1.1.2. Về đội ngũ sáng tác- chủ thể tiếp nhận .............................. 76
2.1.1.3. Đặc điểm và mục đích tiếp nhận văn học phương Tây…..78
2.1.2. Tiếp nhận Edgar Allan Poe trong văn xuôi ............................. 79
2.1.2.1. Những khởi động đầu tiên: Văn xuôi Nam bộ đầu
thế kỉ XX............................................................................. 79
2.1.2.2. Văn xuôi Pháp ngữ Nguyễn Ái Quốc và E.A. Poe ............. 81
2.1.2.3. Khái Hưng và Edgar Poe………………………………….84
2.1.2.4. Truyện kinh dị, trinh thám Thế Lữ và Edgar Poe ............... 86
2.1.2.5. Truyện phóng tác của Hoàng Trọng Miên và Edgar Poe ... 96
2.1.2.6. Phạm Cao Củng và E.A. Poe - Conan Doyle - Maurice
Leblance ............................................................................... 99
2.1.3. Tiếp nhận Edgar Allan Poe trong thơ ca ................................. 102
2.1.3.1. E. A. Poe và “Cây đàn muôn điệu” Thế Lữ………………102
2.1.3.2. E.A. Poe và Hàn Mặc Tử -“Người Trăng” của Trường thơ Loạn:
......................................................................................................... 107
2.1.3.3. E.A.Poe và “Thi sĩ thần linh” Bích Khê ............................ 115
2.1.3.4. E.A.Poe và Chế Lan Viên- “Ngọn tháp chàm lẻ loi như một niềm
kinh dị” ............................................................................... 119
2.2. Giai đoạn 2: từ 1945 đến 1975 .......................................................... 122
2.2.1. Ở miền Bắc : Ba thập kỉ trống vắng .......................................... 122


6

2.2.2. Edgar Allan Poe với văn học đô thị miền Nam ....................... 125
2.2.2.1. Bức tranh lập thể của văn học miền Nam ......................... 125
2.2.2.2. Tiếp nhận E. A.Poe trong thơ ca đô thị miền Nam ........... 128
2. 2.2.3. Bóng dáng E.A.Poe trong văn xuôi đô thị miền Nam ...... 134
2.3. Giai đoạn 3: từ 1975 đến nay ............................................................ 137

2.3.1. Bức tranh lịch sử- xã hội và văn hoá-văn học ............................ 137
2.3.2. Tiếp nhận Edgar Poe trong sáng tác thời kì 1976 -1986 ................. 138
2.3.3. Tiếp nhận Edgar Allan Poe trong sáng tác từ 1987 đến nay ...... 139
2.3.3.1. Thái Bá Tân và Edgar Poe............................................... 140
2.3.3.2. Ngô Tự Lập và Edgar Poe ............................................... 142
2.3.3.3. Tiếp nhận Edgar Poe trong một số cây bút khác ............. 144
2.4. Nhận định chung ............................................................................... 146
CHƯƠNG BA: TIẾP NHẬN EDGAR ALLAN POE QUA DỊCH THUẬT
VÀ GIẢNG DẠY ................................................................. 148
3.1. Tiếp nhận Edgar Allan Poe qua dịch thuật ..................................... 149
3.1.1. Khái quát tình hình dịch thuật E.A.Poe .................................. 149
3.1.2. Giai đoạn 1: từ đầu thế kỉ đến 1945 ........................................... 154
3.1.3. Giai đoạn 2: từ 1945 đến 1975 ................................................... 159
3.1.4. Giai đoạn 3: từ 1976 đến nay ..................................................... 167
3.1.5. Nhận định chung ......................................................................... 177
3.2. Tiếp nhận Edgar Allan Poe trong nghiên cứu, giảng dạy .............. 178
3.2.1. Nghiên cứu và giảng dạy E.A.Poe ở trường đại học. .............. 179
3.2.1.1. Về chương trình giảng dạy văn học Mỹ............................. 179
3.2.1.2. Đề cương và giáo trình giảng dạy văn học Mỹ và E.A.P.. 182
3.2.1.3. Các đề tài nghiên cứu khoa học, luận văn luận án ............. 186
3.2.2. Điều tra thực tế tình hình tiếp nhận Edgar Poe ....................... 188
3.2.2.1. Phiếu khảo sát ................................................................... 189
3.2.2.2. Kết quả khảo sát ................................................................. 190
3.2.2.3. Khảo sát sự quan tâm của học sinh THPT với E.Poe ........ 193


7

3.2.3. Nhận định và đề xuất ...................................................................... 194

KẾT LUẬN ................................................................................................ 196
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ............................................ 200
THƯ MỤC THAM KHẢO ........................................................................... 201
PHỤ LỤC ........................................................................................................ 1-83
1. Thống kê tình hình giới thiệu, nghiên cứu, phê bình E.A.Poe ở Việt Nam
.............................................. 1
2. Thống kê tình hình dịch thuật Edgar Poe ở Việt Nam (2A, 2B)..... 12
3. Thống kê việc phân bố chương trình ở các trường (3A, 3B) .......... 29
4. Thống kê các luận văn, luận án về Edgar Poe ................................ 37
5. Bảng tổng hợp kết quả khảo sát và Phiếu khảo sát mẫu ................. 39
6. Bảng thống kê khảo sát sự quan tâm của học sinh trung học về Poe
......................................................................................................... 66
7. “Edgar Allan Poe - Quan niệm nghệ thuật và Triết lý sáng tác”. ... 67
8. Edgar Allan Poe in Vietnam- Philadelphia, USA 2009 .................. 78

***


8

“ Literature is the most noble of profession. In fact, it is
about the only one fit for a man. For my own part, there is no
seducing me from the path.”
“Văn chương là nghề cao quý nhất. Thật vậy, có lẽ nó là
cái duy nhất phù hợp với một con người. Đối với bản thân tôi,
không gì có thể quyến rũ tôi tách khỏi con đường ấy.”
(Trích thư của Edgar Allan Poe gửi Frederick W. Thomas
ngày 14 tháng 2 năm 1849)

9

MỞ ĐẦU

1. L DO CHỌN Đ TÀI
1.1. Edgar Allan Poe (1809-1849) là một hiện tượng độc đáo, kì lạ của văn
học Mỹ thế kỉ XIX. Gần hai thế kỉ trước, thiên tài văn chương đột xuất này từng bị
nước Mỹ chối bỏ, nhưng rồi không chỉ nước Mỹ mà cả châu Âu từ năm 1909 đã
công bố họ “mắc nợ” Poe. Ông được tôn vinh như tác gia Mỹ vĩ đại nhất thế kỉ XIX,
là người “khởi điểm của những khởi điểm”. Về thơ, Edgar Allan Poe (E.A.Poe) được
coi là nhà lãng mạn báo hiệu sự ra đời của chủ nghĩa tượng trưng. Về truyện, Poe đã
sáng tạo thể loại truyện kinh dị và trinh thám duy lý đặc sắc, đặt nền móng cho thể
loại truyện khoa học viễn tưởng kiểu Poe. Poe cũng là người báo hiệu cho loại truyện
phân tích tâm lý sau này mà Dostoievsky là người kế thừa thành công nhất. Về lý
luận và phê bình, Edgar Poe (E.Poe) chính là “lý thuyết gia” của phái “Nghệ thuật vị
nghệ thuật” và đã xây dựng nhiều chuẩn mực trong nguyên lý sáng tác thơ ca, truyện
ngắn và phê bình văn học mà ngày này vẫn có giá trị. Sự nghiệp văn chương độc
đáo, cuộc đời cô độc đầy bi thương ngắn ngủi, cộng với cái chết bí ẩn đã tạo nên một
“huyền thoại Edgar Poe” của nước Mỹ.
Sự đánh giá về con người và tài năng E. Poe khi ông còn sinh thời ở chính
quê hương nhà văn so với 100 năm trở lại đây đã là một khoảng cách lớn. Ngạc
nhiên - yêu thích, lên án - ruồng bỏ, rồi nhìn nhận lại, và đến nay thì tôn vinh là một
thiên tài kì dị nhất thế kỉ. Tuy nhiên, một sự kh ng định vô c ng ý nghĩa là độc giả
mọi thời, mọi nơi vẫn không ngừng tìm đến tác phẩm của Poe. Tác phẩm của ông
còn có tầm vóc thế giới sâu rộng. Ngoài nước Mỹ, nhiều quốc gia ở châu Âu, đặc
biệt là Pháp, Nga, Anh, Đức, , Tây Ban Nha…và gần đây hơn là các nước khu vực
châu Á: Trung Quốc, Nhật, Hàn đã và đang có nhiều công trình nghiên cứu kh ng
định tài năng và ảnh hưởng của E. Poe trong quá trình giao lưu và tiếp nhận văn hoá,

10

văn học của họ. Vì vậy, có thể nói, E. Poe xứng đáng được xem là “cây bút cự phách
của mọi thời” [9, 7], người góp phần định hình nền văn học dân tộc Mỹ và có tầm
ảnh hưởng sâu rộng đến văn học thế giới, trong đó có Việt Nam.
1.2. Ở Việt Nam, Edgar Allan Poe là tác giả Mỹ đầu tiên được giới thiệu từ
1917 và có tác phẩm dịch ra tiếng Việt từ 1936. Dấu ấn Edgar Poe tuy có lúc đậm,
lúc nhạt, thậm chí có những khoảng trống, khoảng trắng do hoàn cảnh lịch sử chính
trị, xã hội chi phối, song, sáng tác của ông vẫn không ngừng hiện diện trong bức
tranh toàn cảnh của văn học Việt Nam. Việc một nhà văn Mỹ như E. Poe được quan
tâm giới thiệu và dịch ở Việt Nam trong những năm đầu thời thuộc Pháp cũng là một
hiện tượng đặc biệt. Bẵng đi một thời gian dài bốn mươi năm ở miền Bắc, hai mươi
năm ở miền Nam, Poe hoàn toàn vắng bóng. Thế nhưng, trong hơn hai mươi năm trở
lại đây, Poe bỗng được “khám phá lại” với sự “b ng nổ” những tác phẩm dịch, các
bài báo, công trình nghiên cứu về Poe so với hành trình bảy thập kỉ trước. Có thể nói
Poe là một hiện tượng tiếp nhận độc đáo với nhiều đột biến ở Việt Nam. Ngay việc
tiếp nhận Poe trong nhà trường cũng là một hiện tượng đáng chú ý. Tuy Edgar Poe
không phải là tác giả chính thức được đưa vào chương trình giảng dạy các cấp như
các nhà văn Mỹ tiêu biểu khác, nhưng tác phẩm của ông vẫn lặng lẽ có mặt đều đặn
trong nhiều bài giảng, nhiều công trình nghiên cứu, luận văn, luận án cả ở hai miền
Nam - Bắc từ 1974 đến nay. Từ thực tế ấy, có thể nói, lịch sử tiếp nhận Edgar Poe
vẫn là một câu hỏi chưa có lời đáp đầy đủ, cũng đầy những mâu thuẫn phức tạp như
chính cuộc đời tác giả, và là một hiện tượng văn học độc đáo, đáng quan tâm tìm
hiểu, nghiên cứu về nhiều mặt.
1.3. Mặc d số lượng các bài viết, công trình giới thiệu E.A.Poe có tăng lên,
nhiều mặt trong sáng tác của Poe đã được tiếp cận, nhưng cho đến nay, ảnh hưởng
của E.A. Poe với văn học Việt Nam vẫn chưa được đánh giá đúng mức. Hầu hết
những công trình nghiên cứu về Poe vẫn chủ yếu dừng lại ở việc giới thiệu cuộc đời
và đặc điểm trong một số truyện ngắn của ông. Việc tiếp nhận và ảnh hưởng E.A.
Poe ở Việt Nam tuy đã được những con mắt tinh tường như Khái Hưng, Hoài Thanh,

Vũ Ngọc Phan phát hiện từ rất sớm và có sự kế thừa của nhiều thế hệ các nhà nghiên
cứu phê bình Việt Nam, nhưng vẫn còn dừng lại ở mức độ phát hiện các dấu hiệu


11

tương đồng khi nói về ảnh hưởng văn học phương Tây nói chung. Vẫn chưa có công
trình nào tìm hiểu, lý giải một cách đầy đủ, hệ thống về lịch sử tiếp nhận E. Poe ở
Việt Nam cũng như “sự trở lại” của Poe những năm đầu thế kỉ XXI này.
“Lịch sử văn học không chỉ đơn giản là con số cộng các tác giả và tác
phẩm, mà còn được hiểu là các tác phẩm và người tiếp nhận trong những biến
chuyển lịch sử của nó.” [44, 21]. Do đó, chọn đề tài này, luận án hy vọng qua việc
tìm hiểu đặc điểm quá trình tiếp nhận Edgar Poe ở Việt Nam trong dòng chảy lịch sử
của nó, thấy được vị trí và đóng góp của Edgar Poe trong tiến trình đổi mới, hiện đại
hoá của Văn học Việt Nam trước đây (1930-1945) và hiện nay, kh ng định được bản
lĩnh sáng tạo, nhu cầu thị hiếu, thẩm mỹ của các thế hệ độc giả Việt Nam. Đồng thời,
ở góc độ một giảng viên, hy vọng góp thêm một tiếng nói trong việc nghiên cứu,
giảng dạy Edgar Poe cũng như văn học Mỹ trong giai đoạn giao lưu và hội nhập toàn
cầu hiện nay của đất nước.
2. LỊCH S

NGHIÊN CỨU V N Đ

Xác định trọng tâm của đề tài là nghiên cứu về lịch sử tiếp nhận Edgar Poe
trên các bình diện cụ thể: nghiên cứu phê bình, sáng tác, dịch thuật và giảng dạy qua
từng giai đoạn lịch sử nhất định, chúng tôi đã khảo sát các công trình có liên quan
đến việc tiếp nhận tác giả ở bốn lĩnh vực trên. Đối tượng khảo sát chủ yếu gồm các
bài báo, các công trình giới thiệu, dịch thuật, các sáng tác có ảnh hưởng gần gũi,
nghiên cứu tiếp nhận và giảng dạy Edgar Allan Poe ở Việt Nam.
2.1. Các tài liệu b ng tiếng Việt

Mặc d sáng tác của E. A. Poe được giới thiệu ở Việt Nam từ rất sớm,
nhưng do hoàn cảnh lịch sử đặc biệt của nước ta phải liên tiếp trải qua hai cuộc
kháng chiến chống Pháp và Mỹ giành độc lập tự do của dân tộc và bị chia cắt một
thời gian dài, nên tình hình nghiên cứu tiếp nhận Edgar Poe ở hai miền Nam, Bắc có
lúc bị đứt quãng và phát triển không đồng đều. Từ ngày đất nước thống nhất đến
khoảng hơn mười năm trở lại đây, trong các công trình nghiên cứu về văn học Mỹ,
Edgar Poe bắt đầu được quan tâm trở lại. Thế nhưng, xét một cách nghiêm ngặt, cho


12

đến nay, chưa có công trình nghiên cứu tiếp nhận Edgar Allan Poe nào ở Việt Nam.
Với quan điểm nhà nghiên cứu là một người đọc đặc biệt, qua sự chọn lựa tác giả tác phẩm và những vấn đề họ quan tâm cũng phản ảnh một thái độ tiếp nhận nhất
định, chúng tôi chọn khảo sát những bài viết, công trình nghiên cứu về tác giả, tác
phẩm và tập trung đi sâu những nghiên cứu có tính chất tiếp nhận Poe và ảnh hưởng
của Poe như thế nào ở Việt Nam.
Dấu vết của Edgar Poe trong văn học Việt Nam được phát hiện trước cả khi
Poe có bản dịch đầu tiên ở Việt Nam. Năm 1917, cái tên “Edgar Poe” lần đầu tiên
xuất hiện trong bài khảo luận “Thơ Baudelaire” của Phạm Quỳnh đã đặt một cái mốc
đầu tiên cho sự hiện diện của Edgar Poe. Mười bảy năm sau, trong lời giới thiệu tập
Vàng và Máu, Khái Hưng là người đầu tiên nhìn thấy một sự kết hợp: “Tác giả
những truyện àng và máu và

t đêm trăng đã tỏ ra có óc khoa học của Edgar Poe

và tâm hồn thi sĩ của Bồ T ng Linh.” (1934). Sau Khái Hưng, có chín lời giới thiệu
về Edgar Poe trong các tuyển tập truyện, thơ dịch Edgar Poe của Nguyễn Giang
(1936), Từ Chung (1957), Hà Bỉnh Trung (1965), Lê Bá Kông (1967), Đào Xuân
Quý (1988), Hoàng Văn Quang (1989), Đặng Anh Đào (1998), Lê Huy Bắc (2000,
2001). Các bài giới thiệu ngắn này chỉ nhằm giới thiệu vài nét về cuộc đời và đặc

điểm sáng tác, chưa nghiên cứu về sự tiếp nhận, ảnh hưởng của E. Poe .
Edgar Poe cũng được nghiên cứu ở góc độ tác gia văn học trong các công
trình giới thiệu về văn học Mỹ của Đắc Sơn (1965), Nguyễn Đức Đàn (1996), Hữu
Ngọc (2000), Lê Đình Cúc (2001, 2004, 2006), Đặng Anh Đào và Lê Huy Bắc
(2003) (xem Phụ lục 1). Ngoài công trình Hồ sơ văn hoá

ỹ của Hữu Ngọc giới

thiệu bốn tác phẩm tiêu biểu của Poe trong bước “dạo chơi vườn văn Mỹ”
(Wandering About the Garden of American Literature) của ông, các công trình còn
lại chủ yếu là các giáo trình Cao đ ng và Đại học. Với mục đích cung cấp tư liệu
cho giảng viên và sinh viên, các công trình này đã giới thiệu khá đầy đủ những nét
chính về cuộc đời và trích dẫn, phân tích một số tác phẩm tiêu biểu của Poe ở cả
thơ, truyện và phê bình. Vấn đề nghiên cứu tiếp nhận E. Poe cũng chưa được đặt ra.
Đi vào hướng nghiên cứu tiếp nhận rõ nét hơn, có mười một công trình tiêu
biểu từ đầu thế kỉ XX đến nay. Nội dung đề cập đến quan điểm nghệ thuật, kĩ thuật


13

sáng tác của Poe và những mức độ tiếp nhận ảnh hưởng của ông đối với văn học Việt
Nam (Phụ lục 1). Có thể kể một số công trình tiêu biểu nhất dưới đây.
Năm 1941, trong lời tựa chuyên luận Hàn

ạc Tử, 1912-1940, Trần Thanh

Mại chắc đã không ngẫu nhiên khi chọn trích lời Walt Whitman phê bình Poe để nói
lên thái độ tiếp nhận cuả mình đối với thơ Hàn Mặc Tử: ban đầu là ác cảm, nhưng về
sau “thiên tài của Poe vẫn chiếm được một địa vị đặc biệt, và cả đến tôi, rốt cuộc
cũng phải nhìn nhận một cách hoàn toàn, và yêu chuộng nó, thiên tài ông ấy và ông

ấy.” [163, XV]. Có lẽ Trần Thanh Mại đã dựa vào sự tương đồng kì lạ giữa số phận
và thi văn của Poe với Hàn Mặc Tử khi trích dẫn lời phê bình Edgar Poe để đánh gía
Hàn Mặc Tử mà không so sánh với Whitman, Baudelaire, Mallarmé… hay tác giả
nào khác.
Hoài Thanh trong Thi nhân iệt Nam (1942) là người đầu tiên đã tinh tế
phát hiện con đường tiếp nhận gián tiếp Edgar Poe qua nhà thơ Pháp Baudelaire
trong sáng tác của Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử. Đồng thời, ông cũng nhấn mạnh đặc
điểm con đường tiếp nhận ảnh hưởng phương Tây của hai nhà thơ Bình Định này
cũng như các nhà thơ mới Việt Nam khác là biết kết hợp vốn thi ca ảnh hưởng từ văn
hoá Hán hàng ngàn năm gắn bó và đã được Việt hoá tài tình bởi những tâm hồn Việt:
thơ Đường luật. Tuy nhiên, Hoài Thanh chỉ đơn thuần đưa ra một gợi ý (d là một
gợi ý hết sức có giá trị), chưa hề có dẫn chứng minh hoạ nào cho những cuộc gặp gỡ
độc đáo đầu thế kỉ XX mà kinh nghiệm đọc phong phú của ông đã cảm nhận.
Cũng xuất bản năm 1942, trong Nhà văn iệt Nam hiện đại, tập 1, Vũ Ngọc
Phan cho rằng truyện trinh thám của Thế Lữ chưa thành công lắm, nhưng về những
truyện “ghê sợ” thì “ Đọc truyện Hai lần chết, tôi phải nhớ đến những truyện lạ l ng
của Edgar Poe” [201, 684]. Ngoài Thế Lữ, Vũ Ngọc Phan còn nhận định kĩ thuật viết
truyện ngắn của Khái Hưng học tập “của Anatole France, của Hoffmann, của Edgar
Poe.”[202,43]. Điều này chứng tỏ Vũ Ngọc Phan không xa lạ gì với những tác phẩm
của Edgar Poe.
Bẵng đi mười lăm năm, từ 1942 cho đến 1956 mới có bài phê bình nghiên
cứu về Edgar Poe của Nguyễn Hiến Lê ở Sài Gòn. Hai mươi năm tiếp theo (1956 –
1975) các bài viết về Poe cũng chỉ xuất hiện ở các đô thị miền Nam. Poe được “phát


14

hiện lại” qua “Quan niệm sáng tác của Edgar Poe, 5% là hứng” trong Luyện văn II
của Nguyễn Hiến Lê in năm 1956. Sau đó, được giới thiệu trên tạp chí Bách Khoa số
4 năm 1957 với tựa đề: “Edgar Poe đã sáng tác bài thơ Con quạ (The Raven) ra

sao?” Triết lý sáng tác1 của Edgar Poe được mổ xẻ qua bản dịch từ tiếng Anh cách
làm bài thơ nổi tiếng ‘Con quạ’ mà Poe xem như là ví dụ điển hình cho phương pháp
sáng tác của mình. Đây là bài tiếp nhận phê bình đầu tiên về thơ và tiểu luận của
Edgar Poe ở nước ta. Tiểu luận

t bông hồng cho văn nghệ (1967) của Nguyên Sa

đánh giá cao sự sáng tạo đề tài cá biệt “cảm xúc lạ” về “sự kinh hoàng trong tác
phẩm Edgar A. Poe” và đồng tình với lối thơ duy lý độc đáo của Edgar Poe. Còn nhà
văn Doãn Quốc Sỹ trong Những truyện ngắn hay nhất của quê hương chúng ta
(1974) cho rằng truyện ngắn “phải là những câu chuyện kể một hơi, tâm trạng cô
đọng, cốt truyện cô đọng” [188, 51].

kiến này khá gần gũi quan niệm của E. Poe

khi nói về kĩ thuật sáng tác thể loại truyện ngắn.
Năm 1965, những nhận định của Khái Hưng và Vũ Ngọc Phan trước đây đã
được Phạm Thế Ngũ kế thừa và phát triển trong iệt Nam văn học sử giản ước tân
biên, nhưng cũng không có phát hiện nào khác ngoài trường hợp văn xuôi Thế Lữ.
Cái mới là Phạm Thế Ngũ đã nghiên cứu quá trình tiếp nhận của người đọc khi đối
chiếu cuộc đời, những dấu ấn tuổi thơ của Thế Lữ để lý giải vì sao có sự gần gũi giữa
Thế Lữ và Poe và ý thức chủ động của Thế Lữ trong việc tổng hợp được Edgar Poe
và Bồ T ng Linh theo ý khuyến khích của Khái Hưng. Về thơ, ông cũng đề cao nhờ
Poe và các nhà tượng trưng Pháp mà “hình ảnh đã được nâng lên thành biểu tượng”
[180, 147]. Còn Lê Đình Kị, trong lời giới thiệu Tuyển tập Thế Lữ (1983), lại cho là
“truyện lạ” và truyện trinh thám “theo kiểu Étga Pô” của Thế Lữ gần nhau bởi tài
quan sát, óc phân tích sắc bén, trí tưởng tượng dồi dào. Song, vẫn chỉ dừng lại ở một
nhận định chung.
Đất nước thống nhất năm 1975, đến 1982, sau Thi nhân iệt Nam của Hoài
Thanh đúng bốn mươi năm, Phong trào Thơ

1

ới của Phan Cự Đệ là công trình thứ

Nguyên tác: Philosophy of Composition: tiểu luận nổi tiếng của Poe xuất hiện lần đầu tiên ở Việt Nam qua
bản dịch và bài viết này của Nguyễn Hiến Lê năm 1956. Baudelaire cũng từng dịch là La Genèse d’un poem
(Sự hình thành m t bài thơ). Trong luận án này chúng tôi tạm thống nhất theo cách dịch của Nguyễn Hiến Lê.


15

hai trực tiếp đề cập đến ảnh hưởng của E.Poe đối với một số nhà Thơ Mới, tập trung
ở nhóm các nhà thơ của “Trường thơ Loạn”. Vận dụng “quan điểm duy vật lịch sử và
đường lối văn nghệ của Đảng” [56, 7], Phan Cự Đệ phê phán việc các nhà thơ này
“đi tìm cái Đẹp ở những bờ bến xa lạ của cảm giác, tìm những khoái lạc bệnh tật ở
những v ng đất hoang dại chưa được khai phá” [56, 67], và lên án họ càng về sau
càng đi vào quan niệm nghệ thuật suy đồi. Cách đánh giá này đã được Phan Cự Đệ
tự nhìn nhận lại trong một công trình được cho là “công bằng hơn” nhờ tư duy
khoáng đạt của thời kỳ đổi mới: Hàn

ặc Tử, phê bình và tưởng niệm (1993).

C ng quan điểm với Phan Cự Đệ, công trình ề tư tưởng và văn học hiện
đại phương Tây: Phác thảo phê bình m t số trào lưu tư tưởng và văn học hiện đại
chủ nghĩa ở phương Tây của Phạm Văn Sĩ (1986) đã đi vào đặc điểm của chủ nghĩa
tượng trưng Pháp, quan điểm mỹ học của Baudelaire và cũng nhấn mạnh “C ng với
Bô, nhà thơ người Mỹ Edgar Poe cũng có một ảnh hưởng nhất định với một số thi sĩ
Việt Nam” [233, 47] trong quan điểm tách nghệ thuật khỏi thực tiễn xã hội. Nhận
định này tiếp tục kh ng định những ý kiến Hoài Thanh, Phan Cự Đệ đã phát hiện
những thập kỉ trước và không có lý giải chứng minh thêm, luận án sẽ đi cụ thể hơn

những ảnh hưởng này ở chương 2.
Gần đây hơn, các bài viết của Hoàng Minh Châu, Hoài Anh, và Phạm Đình
Ân đăng rải rác trong các sách xuất bản năm 1991, 2002 và 2006 bắt đầu lưu ý tình
thế tiếp nhận của “người đọc đặc biệt” Thế Lữ. Năm 2006, các bài viết này được tập
hợp trong chuyên luận Thế Lữ - về tác gia tác phẩm do Phạm Đình Ân giới thiệu và
tuyển chọn. Hoàng Minh Châu dựa vào lời kể của con trai Thế Lữ là Nguyễn Đình
Nghi, đã cung cấp một chi tiết nhỏ nhưng có giá trị: sinh thời, Thế Lữ rất thích đọc
sách trinh thám. Ba tác giả truyện trinh thám luôn có mặt trong tủ sách gia đình ông
là Maurice Leblanc, Edgar Poe và Agatha Christie. Phạm Đình Ân còn kh ng định
“Chủ nghĩa duy lý trong truyện trinh thám phương Tây, tập trung cao ở Edgar Poe,
đã ảnh hưởng trước tiên, trực tiếp và sâu sắc đến truyện của Thế Lữ và ảnh hưởng
một mức độ nào đó vào truyện của những nhà văn khác.” [6, 40]. Chúng tôi cũng tán
đồng và làm rõ những ý kiến của Hoài Anh: ở Thế Lữ “cả thơ và truyện đều có hơi


16

hướng Poe, nặng về duy mỹ, mà không đau khổ đến mức bệnh hoạn, tuyệt vọng như
Baudelaire.” [6, 513].
Về các trường hợp tiếp nhận cụ thể khác, nhà thơ được xem xét sớm nhất,
nhiều nhất trong mối quan hệ với Edgar Poe chính là nhà thơ siêu thoát của văn học
Việt Nam: Hàn Mặc Tử. Ngoài chuyên luận đầu tiên của Trần Thanh Mại, các bài
viết trên Tạp chí Nghiên cứu văn học của Hoàng Tố Mai “Bài thơ Con quạ và Triết
lý soạn tác của Edgar Allan Poe” (2004), Tạp chí Sông Hương “Edgar Allan Poe với
Hàn Mặc Tử” của Nguyễn Hồng Dũng và “Dấu ấn Edgar Allan Poe trong thơ Hàn
Mạc Tử” của Đào Thị Bạch Tuyết trên Tập san trường Đại học KHXH&NV (2005),
đã so sánh quan niệm thơ, hình ảnh trăng, hồn, máu trong thơ Hàn Mặc Tử với thế
giới điên loạn của Edgar Poe. Trong đó, bài viết của Nguyễn Hồng Dũng là bài đầu
tiên đã đi sâu phân tích vai trò, thành phần của những độc giả đầu thế kỉ XX của Poe.
Công trình Tiếp cận văn học Pháp gần đây của Liễu Trương có dành bảy trang để

chứng minh rằng thơ Hàn Mặc Tử gần gũi Baudelaire nhất ở những ám ảnh siêu hình
và có nhắc đến ảnh hưởng của Edgar Poe với các tác giả Trường thơ Loạn nhờ công
dịch thuật của Baudelaire, nhưng chưa nêu dẫn chứng cụ thể nào.
Ch m bài viết của các tác giả: Hoàng Diệp “Điêu tàn thoát ra khỏi cái ta để
tìm về cái Ta” trong Chế Lan iên-Thi sĩ tiền chiến (1969), Hồ Thế Hà “Người lạ
mặt giữa thế giới điêu tàn” in trong chuyên luận Tìm trong trang viết (1998), Trần
Mạnh Hảo với bài “Chế Lan viên và ba niềm sửng sốt” trên ăn hoá văn nghệ Công
an số 6 (1999), đều công nhận thơ Chế Lan Viên trước Cách mạng tháng Tám có ảnh
hưởng nhất định của Edgar Poe trong những nỗi ám ảnh không c ng của nhà thơ kì
dị này. Trần Mạnh Hảo cho là Chế Lan Viên chịu ảnh hưởng thi pháp Baudelaire và
Edgar Poe nhưng không dừng lại ở đó mà còn “cộng với siêu hình tôn giáo và Thơ
Đường” [83, 124]. Còn chính Chế Lan Viên, trong lời giới thiệu 20 trang cho tập Thơ
Bích Khê do Sở Văn hoá thông tin Nghĩa Bình xuất bản năm 1988 cũng phân biệt
từng ảnh hưởng khác nhau: “Quả măng cụt của Khê, ta biết đấy là quả lựu của
Valéry. Con quạ trên mồ Khê là con quạ của Edgar Poe, của thơ Mallarmé…” [107,
12]. Điều đó có nghĩa là Chế Lan Viên đã từng có những hiểu biết sâu sắc về E.Poe
trước đó. Sau này, Phương Lựu cũng đồng tình với những nhận định trên khi viết về


17

“Con đường thơ Bích Khê” trong công trình Vì m t nền lý luận văn học dân t c- hiện
đại của ông do Nxb Văn học xuất bản năm 2009. Cũng trong công trình này, bài viết
“Từ thi học so sánh, thử tìm nguyên nhân hài hoà giữa thơ Đường với thơ tượng
trưng Pháp trong Thơ Mới Việt Nam”, Phương Lựu đã chọn phân tích tiểu luận
Nguyên lý thơ (The Poetic Principle) của E.Poe để đưa ra một lý giải thú vị: nguyên
nhân giúp thơ Poe dễ đi vào lòng người đọc Việt Nam bởi rất gần với yếu tố phi lý
tính trong triết học của Lão Trang, và tính nhạc siêu huyền trong thi học Phật Lão
Trung Hoa vốn đã có trước Poe từ rất lâu. Nguyễn Văn Dân trong Nghiên cứu văn
học - Lý luận và ứng dụng (1999) cũng nhắc lại những phát hiện của Hoài Thanh

trước đây về ảnh hưởng Edgar Poe trong thơ Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử, và phong
cách huyễn tưởng của E.Poe trong truyện của Thế Lữ mà chúng tôi đã nêu ở mục
trên. Và cũng như các công trình khác, chỉ mới dừng lại ở một nhận định.
Gần đây hơn, nhà văn Ngô Tự Lập trong “Lời động viên của Edgar Allan
Poe” ( inh triết của giới hạn, 2005), là người đầu tiên trực tiếp thừa nhận ảnh
hưởng E.Poe đối với sáng tác của mình khi đề cao quan niệm “nghệ thuật là sản
phẩm của trí tuệ” do Poe đề xướng. Trong ăn chương như là quá trình dụng điển
(2008), Ngô Tự Lập chọn kĩ thuật sử dụng điệp khúc tạo thành “hiệu ứng đưa nôi”
kinh điển mà nhiều người học tập trong bài thơ Con quạ và tiểu luận Triết lý sáng tác
của E.Poe như một “điển cố” quen thuộc của văn chương. Ông cũng kh ng định Poe
là “bậc thầy của loại truyện có những đột biến.” [127, 163]. Đi sâu hơn, bài viết “Cổ
mẫu cái bóng” của Đào Ngọc Chương trong Huyền thoại và văn học (2007) đã phân
tích “cuộc đối thoại giữa hình và bóng” trong hai tác phẩm tiêu biểu của Poe:
William Wilson và bài thơ Con quạ, qua đó, đề cao ý nghĩa triết học và nhân văn của
tác phẩm. Các công trình nghiên cứu của hai tác giả này cho thấy tác phẩm của Poe
ngày càng hé lộ những giá trị mới thực sự được giới nghiên cứu phê bình quan tâm.
Có thể kể thêm một số bài giới thiệu và tiếp nhận Poe trên các website như:
“Nỗi thống khổ của Edgar Allan Poe” trên vanchuongviet của Võ Công Liêm (2008)
và công trình biên khảo “Edgar Allan Poe” của Trần Thị Bông Giấy trên
tranthibonggiay.net... (2008), giới thiệu khá kỹ về cuộc đời Poe. Bài “Ảnh hưởng của
thơ Pháp trong Thơ Mới và thơ Bích Khê, Hàn Mặc Tử” trên website của Thuỵ Khuê


18

nêu ảnh hưởng gián tiếp của Poe đối với một số nhà thơ mới, nhất là Hàn Mặc Tử,
Bích

Khê.

Trên

các

website

của

evan,

congannhandan,

vn.detective,

thethaovanhoa.vn… ngoài các bài về cuộc đời và cái chết bí ẩn của Poe (Phụ lục 1),
còn có loạt bài viết về truyện trinh thám của Phạm Cao Củng và cây bút trẻ Di Li
được Trần Thanh Hà giới thiệu trong “Thời vàng son của tiểu thuyết trinh thám Việt
Nam”, “Trinh thám Việt”; Cao Việt Dũng với chuyên đề “Văn học trinh thám Việt
Nam, bao giờ trở lại”... nhưng chỉ có một dòng nhắc đến Edgar Poe ở vị trí người
khai sinh thể loại truyện trinh thám thế giới. Các truyện r ng rợn của E.Poe còn bước
qua lĩnh vực điện ảnh trong phim kinh dị của đạo diễn B i Chí Vinh theo lời kể của
anh khi được phỏng vấn lý do vì sao chọn thể loại này. [376]. Trên các website văn
học (vnthuquan, thivien, VietFunStory...), một số bài thơ và truyện ngắn tiêu biểu
của Poe đã được phổ biến rộng rãi. Đặc biệt, Poe còn thu hút được sự quan tâm của
không ít học sinh trung học phổ thông và cơ sở. Số lượng công chúng thuộc nhiều
tầng lớp của Poe trên các kênh thông tin mạng ngày càng tăng, cho thấy Edgar Poe
cũng đang được yêu thích bởi một đối tượng độc giả trẻ, có trình độ, khá đa dạng
trong “thế giới số” của thời đại công nghệ thông tin hiện nay.
Trên các báo chí hàng ngày, tuần san, tập san như Công an nhân dân, Tuổi
trẻ, Thanh niên, Sunflower, Văn hoá thể thao… rải rác cũng có một số bài viết giới

thiệu về cuộc đời Edgar Poe và tác phẩm của ông nhưng hầu hết là những mẩu tin
ngắn mang tính chất thông tin cập nhật nhân các sự kiện về Poe, nhất là dịp kỉ niệm
200 năm ngày sinh Edgar Allan Poe từ tháng 1-2009 đến tháng 10-2009.
Ngoài ra, chúng tôi có tham khảo mười bốn công trình lý luận nghiên cứu về
Edgar Poe của các tác giả nước ngoài đã được dịch ra tiếng Việt. Tuy không là
những nghiên cứu tiếp nhận của bản thân người đọc Việt Nam nhưng từ khi trở thành
các bản tiếng Việt, các công trình dịch này đã có một cuộc sống mới bởi những chủ
thể tiếp nhận mới. Sự chọn lựa dịch cái gì, dịch của ai, trong các thời điểm nào của
các dịch giả là điều luận án quan tâm, bởi nó cho thấy Edgar Poe có sức thu hút
những người đọc đặc biệt: các nhà nghiên cứu chuyên nghiệp và giới nghiên cứu đại
học, một đối tượng đọc hết sức chọn lọc. Và những vấn đề mà thế giới đang nghiên
cứu về Poe, nhờ các bản dịch này đã cung cấp cho người đọc Việt Nam những thông


19

tin cập nhật kịp thời, chủ động mở rộng nhiều hướng tiếp cận Poe về mặt lý luận,
không còn dừng lại ở mức độ cảm tính như giai đoạn trước, góp phần tác động lại
tầm đón đợi của người đọc Việt Nam. Có thể kể những công trình tiêu biểu như: Tâm
lý học sáng tạo văn học cuả M. Ar.Nauđốp (1978), Nước và những giấc mơ của tác
giả Gaston Bacherlard trong công trình Phân tâm học về văn hoá nghệ thuật do Đỗ
Lai Thuý dịch và biên soạn (2000), cả hai tìm hiểu sâu, lý giải đặc điểm tâm lý sáng
tác của chủ thể sáng tạo Edgar Poe. Về ngôn ngữ, có công trình khá đặc sắc của
Jakobson: Thi học và Ngữ học-Lý luận văn học phương Tây hiện đại, do Trần Duy
Châu biên khảo, do Nxb Văn học xuất bản năm 2008. Kết hợp vận dụng thi pháp cấu
trúc học, ngôn ngữ học và lý thuyết thông tin, Jakobson đã chỉ rõ tài năng của Poe
trong sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật và kh ng định các nội dung ngữ nghĩa của
một thông điệp được tạo lập qua hành động đọc cụ thể của từng đối tượng ở những
hoàn cảnh giao tiếp khác nhau. Về thể loại, có hai tiểu luận đáng chú ý của Jorges
Luis Borges do Ngô Tự Lập dịch: “Thơ là sản phẩm của trí tuệ: Edgar Allan Poe và

bài thơ Con quạ” (1998), và “Edgar Allan Poe và truyện trinh thám” (2002). Cũng
nghiên cứu về thể loại, còn có công trình Dẫn luận về văn chương kì ảo của Todorov
(2008) do Đặng Anh Đào và Lê Hồng Sâm dịch. Sáu công trình này là những tư liệu
có giá trị và góp phần không nhỏ trong việc tiếp cận, nghiên cứu các tác phẩm E.A.
Poe ở nhiều góc độ khác nhau. Riêng Edgar Poe khát khao sáng tạo và huỷ diệt của
Jacques Cabau (Pháp) do Khổng Đức dịch, xuất bản năm 2009 là công trình đầu tiên
viết riêng về Edgar Poe, song theo hướng dựa vào tiểu sử để soi rọi, giải mã tác
phẩm qua những ẩn ức tính dục phân tâm học nên có nhiều chỗ đánh giá chưa thật
chính xác, nặng tính phê phán con người Edgar Poe. Tiếc rằng tài liệu này không ghi
tên nguyên tác nên không thể kiểm tra độ lệch do Jacques Cabau hay từ việc dịch
thuật. Bảy công trình còn lại là các bài báo dịch từ nhiều nguồn tiếng Anh, Pháp,
Nga giới thiệu sơ lược về cuộc đời, tác phẩm tiêu biểu hoặc tôn vinh Poe nhân dịp kỉ
niệm 150, 155 năm ngày mất của E.A. Poe. Tuy nội dung còn sơ lược nhưng sự có
mặt của các bài báo này cũng phản ánh một thực tế: Edgar Allan Poe được công
chúng bình dân tiếp nhận rộng rãi trên nhiều phương tiện thông tin đại chúng trong
sinh hoạt văn hoá nghệ thuật ở Việt Nam.


20

Ở các trường Đại học, tuy muộn, nhưng Edgar Poe cũng là một trong những
tác giả Mỹ được quan tâm trong các đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án. Đề tài
nghiên cứu khoa học cấp Bộ (1991-2001) của tác giả Nguyễn Hữu Hiếu “Sự tiếp
nhận văn học Mỹ ở Việt Nam” là đề tài tiếp nhận đầu tiên đã dành hơn ba trang giới
thiệu sự có mặt khá sớm của Poe trong văn học Việt Nam và lý giải những bất hợp
lý, mất cân đối trong tiếp nhận những sáng tác của Poe mà chúng tôi có nhiều điểm
đồng tình tuy chưa nhất trí về mốc xuất hiện đầu tiên của Poe ở Việt Nam là 1944.
Năm 2003, luận văn thạc sĩ đầu tiên bằng tiếng Việt của chúng tôi Cái Đẹp, Tình yêu
và nỗi ám ảnh về Cái chết trong thơ Edgar Allan Poe đã được bảo vệ tại Đại học Sư
phạm thành phố Hồ Chí Minh. Đề tài đã giới thiệu cuộc đời, sự nghiệp, quan điểm

nghệ thuật, ba chủ đề chính, đặc điểm bút pháp tượng trưng trong thơ Edgar Poe và
bước đầu kh ng định ảnh hưởng của Edgar Poe với văn học Việt Nam và văn học thế
giới. Đó cũng là cơ sở để chúng tôi phát triển thành luận án này. Năm 2004, ở miền
Bắc, luận văn thạc sĩ Cái anstactic trong truyện ngắn Edgar Poe được Lê Nguyên
Long bảo vệ tại Đại học Sư phạm Hà Nội, góp thêm một mảng nghiên cứu về nét nổi
bật nhất trong văn xuôi của Poe, cái làm nên “truyện lạ Edgar Poe”.
Tháng 6 năm 2006, tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Tp Hồ Chí
Minh, Đào Thị Bạch Tuyết đã bảo vệ luận án tiến sĩ Edgar Allan Poe với ăn học
iệt Nam. Luận án gồm ba chương: Chương 1 (64 trang): Edgar Allan Poe- con
người đa tài bất hạnh; tiếp nhận Edgar Allan Poe ở Việt Nam có đề cập trong chương
2 (36 trang). Chương này gồm ba tiểu mục: E.A.Poe đến với văn học Việt Nam qua
nhận định của giới văn chương Âu Mĩ (6 trang); E.A.Poe trong sự đánh giá của giới
văn chương Việt Nam (5 trang), chủ yếu là tổng hợp lời giới thiệu của các dịch giả;
và tình hình dịch thuật tác phẩm của E.A.Poe ở Việt Nam (25 trang). Chương 3 (74
trang): Ảnh hưởng của E.A.Poe đối với văn học Việt Nam giai đoạn 1932-1945 về
quan điểm nghệ thuật, đề tài, nghệ thuật tượng trưng. Tác giả xác định “trọng tâm là
khảo sát cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Edgar Allan Poe” [284, 6-7], và cũng kết
luận rằng tác phẩm đầu tiên của Poe được dịch ở Việt Nam là Truyện kì lạ của Vũ
Ngọc Phan 1944 [284, 90]. Luận án cũng chỉ dừng lại ở việc xác định Poe là “một
trong những nhà văn Mỹ được giới thiệu sớm ở Việt Nam” [284, 89]. Như vậy, có


21

một vài ý kiến phê bình đánh giá Poe tr ng với đề tài luận án của chúng tôi do c ng
nguồn tư liệu, nhưng trọng tâm mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận
án nghiêng về chủ thể sáng tạo, chỉ dừng lại ở một nhát cắt là mốc 32-45 và cũng
mang tính chất nhận định chung chưa chứng minh được các trường hợp tiếp nhận cụ
thể. Về cơ bản, khác với đối tượng, mục đích và phạm vi nghiên cứu của chúng tôi là
tập trung tìm hiểu lịch sử tiếp nhận các tác phẩm của Poe, tầm đón đợi và khoảng

cách thẩm mỹ của các thế hệ công chúng, đi sâu những trường hợp cụ thể trong
những biến đổi lịch sử không ngừng của thời đại. Do vậy, kết quả nghiên cứu cũng
có sự khác biệt. Một số luận điểm chưa thống nhất, chúng tôi có đối thoại và bổ sung
để làm rõ hơn lịch sử tiếp nhận Edgar Poe ở Việt Nam.
Như vậy, có thể nói, Edgar Allan Poe đã được tìm đọc, giới thiệu và nghiên
cứu khá sớm và tương đối nhiều mặt ở Việt Nam, phục vụ nhiều đối tượng tiếp nhận
khác nhau. Tuy nhiên, diễn trình tiếp nhận này có sự mất cân đối, phần lớn chỉ mới
dừng lại ở cuộc đời bi kịch của tác giả và một số truyện kinh dị, trinh thám quen
thuộc. Thơ và tiểu luận của Poe vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Nghiên cứu về
lịch sử tiếp nhận Edgar Poe vẫn còn là mảng thiếu vắng ở Việt Nam.
D vậy, các công trình, bài viết trên ít nhiều là những gợi ý mà chúng tôi
tham khảo, kế thừa và đối thoại bổ sung khi triển khai các luận điểm của luận án.
2.2. Các tài liệu tiếng Anh, Pháp
Edgar Allan Poe cho đến nay vẫn là một tên tuổi được nhiều nhà nghiên cứu
phê bình văn học Mỹ và thế giới yêu mến. Chỉ tính công trình đã in thành sách viết
riêng về Edgar Poe trong suốt thế kỷ XX cũng không ngừng xuất hiện, từ 1902 đến
1993 trên mạng Amazon.com có hơn 180 đề mục chính được giới thiệu, nhiều công
trình được tái bản nhiều lần. Tác phẩm của Poe còn được chuyển thể qua các loại
hình âm nhạc, hội hoạ, kịch, v.v…và được giảng dạy trong nhà trường từ lớp 7 đến
đại học ở nhiều nước Bắc Mỹ. Năm 2009, kỉ niệm 200 năm ngày thiên tài bất hạnh
này ra đời, là năm Edgar Poe được nồng nhiệt đón chào với tầm vóc thế giới sâu rộng
hơn bao giờ hết. Ở các nước Châu Âu như Pháp, Nga, Anh, ...các công trình nghiên


22

cứu về cuộc đời, tác phẩm và ảnh hưởng của Edgar Poe đã bắt đầu xuất hiện từ
những năm 1900. Ở Mỹ và một số nước khác, nhiều học giả còn thành lập Hội
nghiên cứu Edgar Allan Poe (Poe Studies Association), phần lớn là các giáo sư ở các
trường đại học, các nhà văn..., định kỳ công bố những nghiên cứu mới về Poe. Các

nhà lưu niệm, bảo tàng E.A.Poe cũng thường xuyên tổ chức các hoạt động thuyết
trình, triển lãm, biểu diễn nhạc, kịch, hội thảo khoa học… về cuộc đời và chủ yếu là
đặc điểm nghệ thuật trong sáng tác của E. Poe. Chính ngay ở nước Mỹ, quê hương
của Poe, thiên tài này cũng đang được “phát hiện lại” với khẩu hiệu khá ấn
tượng:“Poe is back by popular”. (Poe được trở lại bởi công chúng).
Do bản thân E. Poe và những sáng tác của ông cũng là một hiện tượng phức
tạp, có nhiều đánh giá chưa thống nhất, để nắm vững chủ thể sáng tạo trước khi
nghiên cứu điều kiện và chủ thể tiếp nhận, chúng tôi đã tìm hiểu hai công trình The
American tradition in Literature (Truyền thống Mỹ trong văn học) của Sculley
Bradley (1974), và The Norton Anthology of American Literature (Hợp tuyển văn
học Mỹ Norton) do Nina Baym tuyển chọn (1989) để thấy rõ hơn vai trò, vị trí của
Edgar Poe trong văn học Mỹ thế kỉ XIX và hiện nay. Về cuộc đời, luận án đã tìm
hiểu năm công trình tiêu biểu: Poe: A life cut short (Poe: Một cuộc đời ngắn ngủi)
của Peter Ackroyd (1949), Edgar Allan Poe của Irwin Porges (1969), Edgar Allan
Poe: his life and legacy (E.A.P: cuộc đời và những di sản của ông) của Jeffrey
Meyers (1991), Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance (E.A.P.
Hồi ức đau buồn và bất tận) của Kenneth Silverman (1992), Edgar Allan Poe: A
Critic biography (E.A.P: Tiểu sử một nhà phê bình) của Arthur Hobson Quinn
(1997), Poe Poe Poe Poe Poe Poe Poe của Daniel Hofmann.
Về tác phẩm của Poe, chúng tôi đã khảo sát bốn tuyển tập: Complete Stories
and Poems of Edgar Allan Poe (Toàn tập truyện ngắn và thơ Edgar Allan Poe) do
Bantam Doubleday Dell xuất bản (1984) giới thiệu 66 truyện và 55 bài thơ của Poe.
Poe cũng được coi là một trong 15 nhà thơ tiêu biểu thế kỉ XIX của thi ca Mỹ trong
Nineteenth-Century American Poetry (Thơ Mỹ thế kỉ XIX) của Spengemann,
William (1996). Về lý luận, phê bình, báo chí có Edgar Allan Poe: Essays and
Reviews do G. R. Thompson tổng hợp, xuất bản năm 1984. Đồng thời, chúng tôi có


23

tham khảo đối chiếu nhiều tài liệu từ một số website chính thức của các bảo tàng, nhà
lưu niệm Poe như The Edgar Allan Poe Society ở Baltimore, E.A.Poe National
Historic Site ở Pennsylvania, Edgar Allan Poe Museum ở Richmond, Virginia...
Trong đó, tiểu luận của Eric W. Carlson (1973), nhan đề Poe on the soul of man (Poe
với linh hồn con người), phát biểu nhân kỉ niệm năm mươi năm ngày thành lập Hội
Edgar Allan Poe ở Baltimore, đã đưa ra những lý giải thú vị về quan niệm “Nghệ
thuật vị nghệ thuật” của Poe, làm nên “cái độc đáo Edgar Allan Poe” mà luận án có
tiếp thu, vận dụng.
Trở lên là những công trình văn học sử có giá trị cung cấp những tư liệu
phong phú về tác giả, tác phẩm Edgar Allan Poe, kh ng định thiên tài nghệ thuật đa
dạng, vị trí người khai sinh nhiều thể loại văn học của Edgar Poe đối với văn học Mỹ
nửa đầu thế kỷ XIX và được sử dụng giảng dạy trong nhà trường Mỹ. Những khảo
sát về tác giả và tác phẩm để nắm vững khách thể nghiên cứu là cần thiết, tuy nhiên,
điều chúng tôi quan tâm nghiên cứu ở nguồn tài liệu nước ngoài là lịch sử tiếp nhận
Edgar Poe ở Mỹ và một số nước trên thế giới để hiểu thêm quy luật và phương pháp
tiếp nhận Edgar Poe, nhất là ở các nước có quan hệ gần gũi với Việt Nam như Pháp,
Trung Quốc, Nga, Nhật…
Nghiên cứu tiếp nhận ảnh hưởng Poe đối với một số nền văn học khác, luận
án quan tâm trước tiên đến sự tiếp nhận Poe ở Pháp. Đặc biệt là những ảnh hưởng
của Poe với Charles Baudelaire, Valéry và các nhà tượng trưng Pháp và Maupassant
trong hai công trình: The Influence of Edgar Allan Poe in France (Ảnh hưởng của
E.A.P tại Pháp) của Célestin Pierre Cambiaire in tại New York năm 1927 và Valéry
and Poe (Valéry và Poe) của Lois David Vines (1992), vì các tác giả này có nhiều
ảnh hưởng đến văn học Việt giai đoạn 1930-1945. Nhận định của tác giả Claude
Richard trong tiểu luận Poe studies in Europe: France: “Không nhà phê bình E. Poe
người Pháp nào có thể bỏ qua những đánh giá trước đó của Baudelaire hay những
phân tích (tâm lý) của Marie Bonaparte. Sự ảnh hưởng gấp đôi này, tôi đoan chắc
rằng, đó chính là những trở ngại cho việc nghiên cứu Poe.” [325, 20], cũng được luận
án lưu ý khi xem xét một số công trình, nhận định về Poe của các tác giả Pháp được
dịch ra tiếng Việt.

24

Với văn học Anh, luận án có tìm hiểu công trình Edgar Allan Poe's
Influence on Sir Arthur Conan Doyle (Ảnh hưởng của E.A.P đối với Sir Arthur
Conan Doyle) của tác giả Drew R. Thomas, xuất bản năm 2003. Tác giả này đã dẫn
lời Conan Doyle đề cao sáng tác của Poe là “công thức của mọi thời đại” (“A model
for all time”) và so sánh đối chiếu nhiều chi tiết tương đồng trong một số tác phẩm
của hai tác giả nhằm chứng minh rằng trong thực tế, Conan Doyle đã mô phỏng hình
mẫu nhân vật Dupin mà Poe đã sáng tạo để xây dựng Sherlock Holmes. Điều này
chúng tôi cho rằng có ý nghĩa quan trọng khi nghiên cứu tiếp nhận E.A.Poe ở Việt
Nam, bởi nhân vật thám tử lừng danh Sherlock Holmes vốn được coi là nguyên mẫu
của nhiều truyện trinh thám Việt đầu tiên.
Công trình thứ ba được khảo sát là Literary History: Towards a Global
Perspective (Lịch sử

ăn học: Hướng về viễn cảnh toàn cầu), của Wada, Gunilla

Lindberg và ba đồng tác giả khác (2006), do nhà xuất bản Walter de Gruyter (Thuỵ
Sĩ) ấn hành. Chủ yếu là chương Detective Story in China (Truyện trinh thám ở
Trung Quốc), phần nghiên cứu về sự ra đời của thể loại này năm 1907 ở Trung Quốc
với người mở đầu là nhà văn Lỗ Tấn. Các phát hiện này cũng góp phần kh ng định
luận điểm của chúng tôi: truyện trinh thám của Poe được tiếp nhận ở Việt Nam từ
con đường giao lưu tiếp nhận văn hoá, văn học Pháp chứ không phải từ Trung Hoa
như một số ý kiến có đề cập.
Mở rộng bản đồ tiếp nhận Edgar Poe, chúng tôi có tham khảo các công
trình: (1) Edgar Allan Poe, how I know him (E.A.P tôi biết ông như thế nào) của
Alphonse Smith (1921), (2) Poe aboard: Influence, Reputation, affinities (Poe ở
nước ngoài: Ảnh hưởng, Danh tiếng và Sự thu hút ) của tác giả Lois Davis Vines

(1999), (3) “Poe in Foreign Lands and Tongues” của bốn tác giả Jeanne Rosselet,
Lubov Keefer, Herbert Schaumann và Pedro Salinas (1941); và (4) “The Influence
and Reputation of Edgar Allan Poe in Europe” của Dr. William T. Bandy (1959)
nghiên cứu về những mốc thời gian đầu tiên và con đường Poe đến với độc giả 12
quốc gia Châu Âu và cả 2 nước Châu Á là Ấn Độ và Nhật Bản. Poe's Reception in
Russia (Tiếp nhận Poe ở Nga), của tác giả Joan Delaney Grossman đăng trên Tạp chí
của Hội nghiên cứu Poe (Poe Studies) tập VIII, số 1, 1975, tr.24-28, đã tóm tắt con


25

đường Poe đã đến với văn học Nga và ảnh hưởng sâu đậm của Poe trong sáng tác của
Dostoievsky, Konstantin Bal'mont, Aleksandr Blok… và một số tác khác.
Về tiếp nhận Edgar Poe trong nhà trường phổ thông, tiểu luận “The
Schools and the Memory of Poe” của Una Corbett, giáo sư tiếng Anh bậc trung học
(1956) đã kh ng định vị trí những kiệt tác của Poe trong nhà trường ở Mỹ và sức
sống của chúng hiện nay. Ngoài ra, luận án cũng quan tâm đến nội dung tiếp nhận
trong giảng dạy Edgar Poe ở các trường Đại học. Đặc biệt là một số bài nghiên cứu
tiếp nhận E. Poe trong 120 bài được công bố tại Hội thảo quốc tế lần thứ ba kỉ niệm
200 năm ngày sinh của E.A.Poe do Hội nghiên cứu Edgar Poe (Poe Studies
Association) tổ chức tại Philadelphia, US năm 2009. Bài tham luận của chúng tôi
“Edgar Allan Poe in Vietnam”2 là tiếng nói đầu tiên góp thêm một địa chỉ văn học
vào bản đồ tiếp nhận ảnh hưởng Edgar Poe của văn học thế giới tại hội thảo này.
Ở Việt Nam, năm 1974, tại Đại học Văn khoa Sài Gòn trước đây (nay là
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn), Apports d’ Edgar Allan Poe à
l’esthetique de audelaire dans use s et

on Coeur mis à nu (Những đóng góp của

Edgar Allan Poe vào mỹ học của Baudelaire trong Fuseés và Mon coeur mis à nu), là

luận văn cao học đầu tiên về Edgar Poe bằng tiếng Pháp của Nguyễn Phú Ghi,
chuyên ngành Phê bình văn học Pháp. Nội dung giới thiệu khá chi tiết (trong 53
trang) quan điểm mỹ học của E. Poe trong truyện ngắn và thi ca, từ đó kh ng định
những nét gặp gỡ ngẫu nhiên tương đồng và sự sáng tạo của Baudelaire khi tiếp nhận
Poe. Luận văn này chỉ nghiên cứu những ảnh hưởng của Poe đối với Baudelaire,
chưa có liên hệ nào đến ảnh hưởng của Poe với văn học Việt Nam.
Qua khảo sát các nguồn tài liệu tiếng Anh và Pháp, có thể nói, nghiên cứu tiếp
nhận Edgar Poe là một trong những đề tài đã và vẫn đang được văn học thế giới quan
tâm với nhiều hướng tiếp cận mới khá độc đáo. Luận án đã tìm hiểu và vận dụng một
số phương pháp nghiên cứu tiếp nhận đối với một tác gia văn học nước ngoài từ các
công trình nghiên cứu tiếp nhận Poe kể trên.

2

The Third International Edgar Allan Poe Conference: The Bicentennial Schedule.
/>