Bài thuyết minh về Champa Tài liệu hướng dẫn viên

Gựop ph^ộn tợm hi%"u lch s%ố Champa*
Ts. Po Dharma**
Nhăống v&n ki_"n viự"t tr"n bia fựa, s%ố li_"u lch s%ố Trung Quựỗc võ
Vi_"t Nam, sựach c%ỗ b^&ng v&n t_ố Ch&m, cỹng nhố nhăống bõi tố^!ng trợnh
c%ua cựac du khựach t^ố cựac nốự!c u Chộu võ A R_ộp fọ chựống minh c_u
th%" r^&ng giăốa thự" k%y thựố 2 võ f^ộu thự" k%y 19 făa cựo s_ố hi_"n di_"n %! mi^"n
trung Vi_"t Nam m_ỗt vố!ng quựỗc hỷng m_anh fố_!c mang t"n lõ:
Champa.
Lọnh th%ỗ c%ua vố!ng quựỗc Champa khỗng ch%i bao g^ỗm vỷng
f^ỗng b^&ng ch_ay dõi theo b^! bi%"n Trung Quựỗc nhố nhi^"u nhõ s%ố h_oc
thố^!ng hi%"u l^ộm, nhống bao g^ỗm c%a vỷng Tộy nguy"n mi^"n trung Vi_"t
Nam1. Li"n quan fự"n vựộn f^" nhộn ch%ung Champa trong quựa khựố. Lch
s%ố cỹng fọ t^ống chựống minh r^&ng dộn t_ỗc Champa khỗng ch%i d^anh
ri"ng cho ngố^!i Ch&m, nhống lõ m_ỗt dộn t_ỗc fa ch%ung, bao g^ỗm c%a
ngố^!i Ch&m võ cựac anh em Tộy nguy"n thu_ỗc h_" ngỗn ngăố MalayoPolynựesien (nhố dộn t_ỗc Jarai, Rad", Churu, Raglai, Hroi, v.v. hay
thu_ỗc h_" ngỗn ngăố Austroasiatique (dộn t_ỗc Bahnar, Sựedang, Stieng,
Maa, v.v.2.
Trong quựa trợnh lch s%ố c%ua vố!ng quựỗc nõy, khi nựoi fự"n
Champa, thợ ngố^!i ta ph%ai nhự&c fự"n chiự"n tranh li"n t_uc vự!i F_ai Vi_"t,
m_ỗt lựang gi^"ng mi^"n bự&c cỷng chung m_ỗt bi"n giự!i. Cỹng vợ s_ố phựat
tri%"n nhanh chựong c%ua t%ỗ chựốc chựinh tr võ xọ h_ỗi c%ua F_ai Vi_"t c_ỗng
th"m s_ố kh%ung ho%ang fựột fai %! mi^"n bự&c Vi_"t Nam võo f^ộu thự" k%y thựố

* Trựich t^ố bõi ti%"u lu_ộn b^&ng tiự"ng Phựap nguy"n f^": ''Survol de l'histoire du Campộ''

f&ng trong cuựỗn sựach Le Musựee de Sculpture Cam de Da Nang, A+AO-E+EO,
Paris, 1997, trang 39-55.
** Ts. Po Dharma lõ m_ỗt chuy"n gia s%ố h_oc, f_ai di_"n c%uaVi_"n Viă"n Fỗng Bựac C%ỗ
Phựap (Ecole Franỗaise d'Extrờme-Orient) %! Mọ Lai.
1 T. Quach-Langlet, 1988, trang 27-42.
2 B. Gay, 1988, trang 52-56.

10

Po Dharma

14 fọ gộy ra m_ỗt cựan cộn khỗng th&ng b^&ng trong n^"n bang giao chựinh
tr giăốa hai quựỗc gia nõy. Champa ph%ai chu t^ố b%o d^ộn d^ộn fựột fai c%ua
mợnh cho lựang gi^"ng mi^"n bự&c f%" lui v^" cựỗ th%u %! phựia nam, vỷng
Panduranga cho fự"n 1832, n&m mõ vố!ng quựỗc Champa b xựoa h%&n
tr"n b%an f^ỗ Bựan F%ao Fỗng Dố!ng3.
Trong quựa trợnh lch s%ố c%ua vố!ng quựỗc n^ay, Champa chu %anh
hố%!ng n_&ng n^" c%ua hai n^"n v&n minh. Cho fự"n 1471, n&m fựanh dựộu s_ố
s_up f%ỗ th%u fỗ Vijaya (Bợnh Fnh sau cu_ỗc tựộn cỗng c%ua F_ai Vi_"t,
Champa lõ m_ỗt vố!ng quựỗc %anh hố%!ng n_&ng n^" n^"n v&n minh n F_ỗ
Giựao võ n^"n v&n hựoa Ph_an ngăố. Nhống sau biự"n cựỗ 1471, Champa t^ố
b%o d^ộn d^ộn nhăống gợ vay mố_!n t^ố n F_ỗ Giựao f%" xộy d_ống lựộy m_ỗt
n^"n v&n hựoa ri"ng, m_ỗt phố!ng thựốc t%ỗ chựốc xọ h_ỗi võ chựinh tr ri"ng
d_ốa tr"n truy^"n thựỗng c! b%an c%ỗ truy^"n c%ua mợnh. Nhăống phong cựach
lă" h_ỗi võ c! cựộu t%ỗ chựốc gia fợnh võ xọ h_ỗi Champa trong khu v_ốc
Panduranga hỗm nay fọ chựống minh rử r_"t lựy thuyự"t nõy. T^ố n&m 1471
fự"n n&m 1832, lch s%ố Champa ch%i lõ m_ỗt quựa trợnh fựộu tranh vự!i bao
năỗ l_ốc c%ua mợnh nh^&m chựỗng l_ai Nam Tiự"n c%ua nhõ Nguyă"n h^ộu b%ao
v_" n^"n f_ỗc l_ộp võ di s%an v&n hựoa c%ua mợnh.
Kh%!i f^ộu c%ua Champa
Cho fự"n bộy gi^!, khỗng ai cựo th%" chựống minh r^&ng k%" t^ố n&m
nõo, vố!ng quựỗc Champa fọ xuựột hi_"n tr"n b%an f^ỗ c%ua bựan f%ao Fỗng
Dố!ng. Ngố_!c l_ai, ch%i cựo s%ố li_"u lch s%ố Trung Quựỗc fọ t^ống cho
chựung ta biự"t r^&ng k%" t^ố cuựỗi thự" k%y thựố 2 - hay nựoi m_ỗt cựach chựinh xựac
h!n, fựo lõ võo n&m 192 sau cỗng nguy"n - m_ỗt sựỗ b_ỗ t_ỗc sựỗng trong

vỷng Je-nan (tr_ốc thu_ỗc khu v_ốc c%ua Huự" bộy gi^! fọ t^ống vỷng l"n
chựỗng l_ai s_ố fỗ h_ỗ c%ua Tõu nh^&m xộy d_ống m_ỗt vố!ng quựỗc f_ỗc l_ộp
fựo lõ Lin-yi4. Cỹng theo tố li_"u c%ua Trung quựỗc, dộn t_ỗc c%ua Lin-yi
nựoi tiự"ng thu_ỗc h_" ngỗn ngăố Malayo-Polynựesien. Lựuc f^ộu, vố!ng quựỗc
Lin-yi bõnh trốự!ng m_anh mở bi"n giự!i chựinh tr c%ua mợnh v^" phựia bự&c

3 T. Quach-Langlet, 1988, trang 46-47.
4 R. Stein, 1947, trang 241-245.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

11

cho tự!i nựui Hoõnh S!n (Qu%ang Bợnh, sau fựo tợm cựach fỗ h_ỗ d^ộn d^ộn
nhăống vố!ng quựỗc n F_ỗ Giựao %! mi^"n nam.
Cho fự"n hỗm nay, ai cỹng biự"t m_ỗt cựach rử r__"t v^" n&m thựang
c%ua s_ố ra f^!i c%ua vố!ng quựỗc Lin-yi tr"n b%an f^ỗ Fỗng Dố!ng. Võ nh^!
cựac s%ố li_"u v^" ngỗn ngăố cỹng nhố nhộn ch%ung fố_!c nghi"n cựốu b%!i R.
Stein, nhõ bựac h_oc Phựap, ai cỹng biự"t rử r_"t v^" s_ố li"n h_" lch s%ố giăốa
Lin-yi võ Champa t^ố cuựỗi thự" k%y thựố 2 fự"n cuựỗi thự" k%y thựố 6. Nhống
cho tự!i hỗm nay, khỗng ai cựo f%u tố cựach f%" chựống minh ngõy thựang
nhựột fnh c%ua s_ố thay f%ỗi danh xống t^ố vố!ng quựỗc Lin-yi sang vố!ng
quựỗc Champa5. Trong suựỗt bựỗn thự" k%y nõy, cựo nghùa lõ t^ố thự" k%y 2 fự"n
thự" k%y 6, ngố^!i ta ch%i biự"t m_ỗt cựach s! lố_!c v^" quựa trợnh c%ua vố!ng
quựỗc Lin-yi nõy. Th"m võo fựo, khỗng cựo s%ố li_"u nõo chựống minh c_u
th%" nh^&m xựac fnh r^&ng cựo th%" hay khỗng dộn t_ỗc sựỗng trong vố!ng
quựỗc Lin-yi th^!i fựo fọ b %anh hố%!ng n^"n v&n minh n F_ỗ? Võ t^ố n&m
nõo Lin-yi n^ay fọ tr%! thõnh m_ỗt vố!ng quựỗc %anh hố%!ng n F_ỗ Giựao
cựo m_ỗt c! cựộu t%ỗ chựốc chựinh tr ch_&t chở võ dỷng h__" ngăố MalayoPolynựesien trong h_" thựỗng hõnh chựanh c%ua h_o.

Trong suựỗt thự" k%y thựố 4, 5 võ 6, vố!ng quựỗc Lin-yi cỹng nhi^"u
l^ộn tợm cựach dỷng vỹ l_ốc f%" d^!i bi"n giự!i chựinh tr c%ua mợnh ra kh%oi
khu v_ốc Hoõnh S!n (Qu%ang Bợnh, n!i sinh cố c%ua dộn t_ỗc proto-Vi_"t.
Nhống nhăống ựy f^ỗ chiự"n tranh n^ay khỗng f_at s_ố thõnh cỗng cho lự&m.
F%" tr%a l^!i cho s_ố quựộy phựa bi"n giự!i nõy, dộn t_ỗc n^ay cỹng g%!i foõn
quộn c%ua mợnh f%" sang xộm chiự"m Lin-yi nhố võo cuựỗi thự" k%y thựố 4
ch%&ng h_an. Fựỗi vự!i Trung Quựỗc, Lin-yi cỹng fọ mựộy l^ộn t^ố chựỗi, trong
suựỗt thự" k%y thựố 3, g%ối nhăống quõ cựỗng f%" biự"u t_&ng cho cố^!ng quựỗc
Trung Quựỗc %! mi^"n bự&c nõy. Fộy cỹng lõ m_ỗt hõnh f_ỗng nh^&m ph%u
nh_ộn tố thự" chố h^ộu c%ua mợnh. Nhống tố thự" f_ỗc l_ộp n^ay ch%i kựựeo dõi
trong m_ỗt th^!i gian ngự&n h_an.
Ngoõi vựộn f^" bang giao vự!i lựang gi^"ng, ngố^!i ta cỹng fố_!c biự"t
r^&ng t^ố thự" k%y thựố 4, dộn t_ỗc sựỗng tr"n lọnh th%ỗ Lin-yi dỷng ngỗn ngăố
Ch&m f%" s%ố d_ung trong t%ỗ chựốc h^anh chựanh c%ua mợnh6. H_o lõ dộn t_ỗc
thố^!ng dỷng nhăống v_ột li_"u b^&ng g_ach f%" xộy cựột nhõ c%ốa võ ựap d_ung

5 P-B. Lafont, 1991, trang 13.
6 G. Coedốs, 1939, trang 46-49.


12

Po Dharma

fựam thi"u cho nhăống ngố^!i fọ qua f^!i7. Trong tri^"u fợnh, nhựột lõ t^ố
cuựỗi thự" k%y thựố 4 fự"n f^ộu thự" k%y thựố 5, fựộng Siva fọ giăố m_ỗt tố thự"
quan tr_ong trong cựac lă" nghi tỗn giựao c%ua Lin-yi8.
T^ố thự" k%y thựố 7, lch s%ố c%ua vố!ng quựỗc nõy bự&t f^ộu fi võo m_ỗt
ni"n f_ai sựang s%ua h!n. Cỹng nh^! cựac s%ố li_"u c%ua foõn quộn viă"n chinh
Trung Quựỗc sang chiự"m fựong nốự!c nõy võo n&m 605, ngố^!i ta biự"t

fố_!c th%u fỗ c%ua Lin-yi n^&m v^" phựia nam c%ua fờo H%ai Vộn, tựốc lõ vỷng
Trõ Ki_"u bộy gi^!9. Chiự"m m_ỗt fa thự" rựột g^ộn vự!i M S!n10, Trõ Ki_"u
fọ tr%! thõnh, t^ố thự" k%y thựố 4, m_ỗt trung tộm truy^"n bựa Bõ La Mỗn Giựao
lăộn trung tộm phựat tri%"n ngỗn ngăố Ch&m võ v&n t_ố Ch&m. Nhi^"u bia fựa
dỷng măộu t_ố Ph_an ngăố f%" ghi chựu nhăống biự"n cựỗ lch s%ố b^&ng tiự"ng
Ch&m fọ chựống minh rử r_"t lựy thuyự"t nõy. Th"m võo fựo, nự"u nguy"n
nhộn c%ua s_ố biự"n d_ang danh xống Lin-yi văộn cụn lõ m_ỗt vựộn f^" lu m^!
trong lch s%ố, ngố_!c l_ai, khỗng cụn ai chựỗi c%ai fự"n ni"n f_ai c%ua s_ố xuựột
hi_"n danh xống Champa. B%!i r^&ng t"n c%ua vố!ng quựỗc Champa nõy
l^ộn f^ộu ti"n fố_!c ghi tr"n m_ỗt bia fựa b^&ng Ph_an ngăố khự&c võo n&m
658 tợm thựộy %! mi^"n trung Vi_"t Nam võ tr"n m_ỗt tựộm bia khựac c%ua
Kampuchea viự"t võo n&m 668. M_&c dỷ b^&ng chựống c_u th%" fựo, nhống
danh xống Champa cỹng cựo th%" xuựột hi_"n trốự!c thự" k%y nõy. Th"m võo
fựo, s%ố li_"u c%ua Trung Quựỗc cỹng nhự&c fự"n danh xống Tchang-tch'eng
(tiự"ng Vi_"t g_oi lõ Chi"m-Thõnh võo n&m 809. Tchang-tch'eng hay
Chi"m-Thõnh lõ danh t^ố phi"n ộm t^ố Ph_an ngăố Campapura thõnh
phựỗ Champa. Cỹng trong thự" k%y thựố 7 nõy, m_ỗt sựỗ bia fựa tợm thựộy %!
khu v_ốc Nha Trang fọ chựống minh lõ vố!ng quựỗc Champa fọ t^ống
nự&m quy^"n cai tr %! mi^"n nam võ făa t^ống f_&t bi"n giự!i chựinh tr c%ua
mợnh khỗng xa cho mựộy vự!i khu v_ốc Brei Nogor (Saigon c%ua vố!ng
quựỗc Kampuchea.
Hai thự" k%y võng son c%ua Champa

7 Ma Touan Lin, 1883, trang 422-425.
8 L. Finot, 1902, trang 190.

9 R. Stein, 1947, trang 129.
10 H. Parmentier et L. Finot, 1904, trang 1-117.

Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

13

Trong suựỗt 200 n&m t^ố thự" k%y thựố 7, vố!ng quựỗc Champa fọ tr%!
thõnh m_ỗt quựỗc gia hỷng m_anh, nự&m quy^"n cai tr tr"n m_ỗt lọnh th%ỗ
r_ỗng lự!n, ch_ay dõi t^ố c%ốa An Nam (nựui Hoõnh S!n, Qu%ang Bợnh %!
phựia bự&c fự"n f^ỗng b^&ng sỗng F^ỗng Nai %! phựia nam. Vố!ng quựỗc nõy
chia thõnh 5 khu v_ốc hõnh chựanh hay ti%"u vố!ng quựỗc, g_oi lõ:
Inrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara võ Panduranga. Nhi^"u s%ố li_"u
cỹng fọ t^ống chựống minh r^&ng Champa khỗng ph%ai lõ m_ỗt vố!ng quựỗc
cựo m_ỗt th%" chự" chựinh tr trung ố!ng t_ộp quy^"n nhố ngố^!i ta thố^!ng
hi%"u l^ộm, nhống lõ m_ỗt quựỗc gia li"n bang. Măỗi ti%"u vố!ng quựỗc cựo
m_ỗt th%" chự" chựinh tr t_ố tr võ cựo quy^"n ly khai ra kh%oi li"n bang
Champa f%" xộy d_ống lựộy m_ỗt vố!ng quựỗc f_ỗc l_ộp ri"ng bi_"t.
Cỹng t^ố thự" k%y nõy, Champa bự&t f^ộu dỷng chựinh sựach hăốu ngh
f%" bang giao vự!i cựac nốự!c lựang gi^"ng11. Vố!ng quựỗc n^ay fọ bao l^ộn
g%!i nhăống quõ cựỗng chố h^ộu cỹng nhố nhăống phựai b_ỗ ngo_ai giao sang
Trung Quựỗc võ tiự"p t_uc phựat tri%"n chố!ng trợnh trao f%ỗi kinh tự" võ tỗn
giựao vự!i cố^!ng quựỗc nõy. Chựinh nhăống chuyự"n du hõnh c%ua nhi^"u nhõ
tu sù ph_ột giựao t^ố Trung Quựỗc sang n F_ỗ thố^!ng hay ghựe qua cựac h%ai
c%ang Champa lõ nguy"n nhộn chựinh yự"u cựo s_ố hi_"n di_"n c%ua F_ao Ph_ột
F_ai Th^ốa trong vố!ng quựỗc nõy. Võ F_ao Ph_ột nõy fọ phựat tri%"n m_anh
mở %! Champa võo thự" k%y thựố 8 võ thựố 9. Nhăống di tựich f^"n fõi Ph_ột
Giựao %! rọi rựac trong khu v_ốc F^ỗng Dố!ng hỗm nay fọ chựống minh rử
r_"t dăố ki_"n n^ay. Fựỗi vự!i Kampuchea, Champa luỗn luỗn văộn coi vố!ng
quựỗc nõy lõ m_ỗt quựỗc gia lựang gi^"ng anh em. Nhống sau thự" k%y thựố 12,
hai vố!ng quựỗc nõy făa biự"n tợnh hăốu ngh thõnh nhăống chiự"n tranh,
khỗng ph%ai f%" chiự"m fựột fai, nhống f%" xựac fnh uy quy^"n chựinh tr
c%ua mợnh. K%" t^ố n&m 1220, chiự"n tranh giăốa hai nốự!c khỗng cụn năốa.

Fựỗi vự!i cựac nốự!c fa f%ao c%ua Mọ Lai, vựộn f^" bang giao lựuc f^ộu vự!i
Champa ch%i th%" hi_"n qua cựac cu_ỗc xung f_ỗt quộn s_ố, nhựột lõ nhăống
tr_ộn chiự"n c%ua h%ai quộn Java chựỗng l_ai khu v_ốc Panduranga võo cuựỗi
thự" k%y thựố 8. Sau cu_ỗc xung f_ỗt nõy, vựộn f^" bang giao giăốa Champa
võ cựac vố!ng quựỗc Mọ Lai cõng ngõy cõng tr%! n"n tựỗt f_ep f%" r^ỗi hai
vố!ng quựỗc nõy t_ố tr%! thõnh hai quựỗc gia li"n minh ch_&t chở trong

11 P-B. Lafont, 1988, trang 71-82.


14

Po Dharma

thố!ng m_ai võ kự"t tợnh ru_ỗt tht qua cựac lă" cốự!i h%oi giăốa hoõng t%ố võ
cỗng chựua giăốa hai nốự!c.
Trong suựỗt thự" k%y thựố 9, vua Champa fọ chựu tộm rựột nhi^"u fen
cỗng trợnh xộy cựột cựac f^"n fõi Ph_ột Giựao %! F^ỗng Dố!ng hay cựac f^"n
fõi Bõ La Mỗn Giựao %! M S!n. Cỹng võo kho%ang cuựỗi thự" k%y thựố 9
nõy, vua Champa d^!i th%u fỗ c%ua vố!ng quựỗc mợnh t^ố Panduranga %!
mi^"n nam sang Indrapura, m_ỗt khu v_ốc mi^"n bự&c nay thu_ỗc t%inh
Qu%ang Nam.
Trong suựỗt 2 thự" k%y nõy, vố!ng quựỗc Champa cỹng fọ t^ống vay
mố_!n t^ố Bõ La Mỗn Giựao toõn di_"n nhăống nguy"n tự&c t%ỗ chựốc xọ h_ỗi,
h_" thựỗng t%ỗ chựốc chựinh quy^"n nhõ nốự!c, nhăống lă" nghi võ Ph_an ngăố.
Chựinh vợ thự", tri^"u fợnh Champa, n!i t_ộp trung tựột c%a nhăống quan chựốc
hựộp th_u n^"n v&n minh Ph_an ngăố, fọ tr%! thõnh m_ỗt trung tộm qu%an lựy
m_oi vựộn f^" chựinh tr, kinh tự" hay xọ h_ỗi, hay nựoi m_ỗt cựach khựac,
Champa lựuc nõy fọ tr%! thõnh m_ỗt vố!ng quựỗc Bõ La Mỗn hựoa thợ fựung
h!n.

Cuựỗi thự" k%y thựố 10: m_ỗt khựuc quanh trong lch s%ố Champa
Sau m_ỗt th^!i gian ngự&n sựỗng trong an bợnh võ thnh vố_!ng,
Champa bự&t f^ộu fựỗi phựo vự!i bao nhi"u biự"n cựỗ chựinh tr võ quộn s_ố.
Fựo lõ cu_ỗc tựộn cỗng c%ua Kampuchea chựỗng l_ai Champa võo n&m 950
nhống b thựột b_ai. Sau fựo lõ cu_ỗc xộm l&ng c%ua F_ai Vi_"t võo n&m 982
nh^&m tõn phựa th%u fỗ Indrapura %! Qu%ang Nam. Trong tr_ộn chiự"n nõy,
vua Champa fọ hy sinh n!i chiự"n tr_ộn12. S_ố vỷng d_ộy bựột ng^! c%ua F_ai
Vi_"t võo cuựỗi thự" k%y thựố 9 tr"n fa bõn chựinh tr Fỗng Dố!ng fọ fựanh
dựộu m_ỗt giai fo_an mự!i trong lch trợnh diă"n tiự"n lch s%ố c%ua khu v_ốc
nõy. Chựinh thự", khi fọ thoựat kh%oi ựach thựỗng tr c%ua Trung Quựỗc nh^&m
t_ao d_ống m_ỗt quựỗc gia f_ỗc l_ộp bao g^ỗm toõn di_"n fựột fai c%ua khu v_ốc
sỗng H^ỗng cho fự"n c%ốa An Nam (Hoõnh S!n, F_ai Vi_"t bự&t f^ộu biự"n
tợnh hăốu ngh vự!i Champa thõnh nhăống cu_ỗc xung f_ỗt b^&ng vỹ l_ốc.
Sau bao n&m chiự"n tranh khỗng ng^ống giăốa fỗi b"n, vua Champa
quyự"t fnh võo n&m 1000 d^!i th%u fỗ v^" Vijaya (Bợnh Fnh, vợ

12 G. Coedốs, 1964, trang 230-231.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

15

Indrapura (Qu%ang Nam n^&m tr"n m_ỗt fa thự" quựa g^ộn vự!i bi"n giự!i
F_ai Vi_"t.
K%" t^ố thự" k%y thựựố 11, Champa bự&t f^ộu g_&p ph%ai bao khựo kh&n f%"
fựỗi phựựo chựỗng l_ai nhăống cu_ỗc xộm l&ng t^ố mi^"n bự&c, thựi d_u võo n&m
1021 v^a võo n&m 1026. Chốa f^ộy 18 n&m sau, vi_"n cự! lõ quộn
Champa xộm ph_am bi"n cố!ng, vua F_ai Vi_"t c^ộm f^ộu m_ỗt foõn quộn
hỷng m_anh sang xộm chiự"m Vijaya võo n&m 1044. Quộn F_ai Vi_"t fọ

th^anh cỗng, v^a h_o fựỗt phựa th%u fỗ F^ỗ Bõn võ giự"t chự"t vua Champa
trong tr_ộn chiự"n. F%" ph%an l_ai tố thự" quựa yự"u hờn c%ua cựac vua Champa
ng_ố tr %! mi^"n bự&c, ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga %! mi^"n nam vỷng d_ộy
fụi quy^^"n f_ỗc l_ộp. Chựinh thự" mự!i cựo m_ỗt foõn quộn viă"n chinh t^ố th%u
fỗ Vijaya fọ fự"n Panduranga f%" gi%ai quyự"t chiự"n tranh n_ỗi b_ỗ nõy13.
M_ỗt või n&m sau, vua Champa lõ Rudravarman f_" tam xuựột
quộn ra mi^"n bự&c f%" tõn phựa Th&ng Long. F%" tr%a f%ua cho s_ố vi_"c tr"n,
vua F_ai Vi_"t lõ Lựy Thựanh Tỗng, fem m_ỗt fo^an quộn hỷng m_anh sang
xộm chiự"m Vijaya. Trong tr_ộn chiự"n nõy, vua Champa b bự&t fốa ra
Th&ng Long. N&m 1069, nh^&m chu_ỗc t_ỗi f%" fố_!c tr%! v^" qu" hố!ng an
toõn, vua Champa ph%ai chu nhố^!ng cho F_ai Vi_"t m_ỗt lọnh th%ỗ r_ỗng
lự!n %! mi^"n bự&c c%ua vố!ng quựựỗc n^ay. Chựinh lọnh th%ỗ nõy fọ tr%! thõnh
khu v_ốc h^anh chựanh F_ai Vi_"t g_oi lõ Fa Lựy, Ma Linh võ Bựỗ Chựinh,
ch_ay dõi t^ố Hoõnh S!n (Qu%ang Tr fự"n fờo Lao B%ao %! phựia bự&c c%ua
Huự". K%" t^ố fựo, fờo Lao B%ao fọ tr%! thõnh bi"n giự!i chựinh thựốc giăốa
Champa võ F_ai Vi_"t, N&m 1103 võ 1104, vua Champa cỹng d^ung
quộn s_ố nh^&m thu h^ỗi l_ai khu Fi_a Lựy, Ma Linh võ Bựỗ Chựinh, nhống
khỗng thõnh cỗng14.
Trong suựỗt 30 n&m cuựỗi cỷng c%ua thự" k%y thựố 11 nõy, ngoõi chiự"n
tranh vự!i F_ai Vi_"t, vua Champa cụn ph%ai fựỗi phựo vự!i cu_ỗc n_ỗi chiự"n %!
Panduranga nh^&m fụi f_ỗc l_ộp. Sau biự"n cựỗ c%ua Panduranga, vua
Champa cỹng tợm cựach fi chinh ph_at vố!ng quựỗc Kampuchea võo n&m
1074 võ 1080 nhống khỗng thõnh cỗng. Hự"t chiự"n tranh vự!i
Kampuchea, vố!ng quựỗc Champa vốự!ng ph%ai bao nhi"u tr%! ng_ai khựac:
hự"t chuy_"n kh%ung ho%ang chựinh tr, vợ n_ỗi chiự"n, Champa ph%ai chựộp

13 L. Finot, 1903, trang 645-646.
14 Po Dharma, 1989, trang 129-130.

16

Po Dharma

nh_ộn lõm nghùa v_u c%ua nốự!c chố h^ộu hay yự"u thự", nh^&m g%!i lă" v_ột sang
tri^"u cựỗng Trung Quựỗc võ F_ai Vi_"t.
Sang thự" k%y thựố 12, Champa văộn chốa tợm thựộy lựỗi thoựat. M_ỗt
khi fọ hy sinh giựup Kampuchea f%" gộy chiự"n tranh chựỗng l_ai vự!i F_ai
Vi_"t, Champa l_ai tr%! th^anh n_an nhộn c%ua chiự"n cu_ỗc. Vợ r^&ng, vua
Kampuchea, vợ nghi ng^! vố!ng quựỗc Champa tợm cựach li"n kự"t chựinh
tr vự!i F_ai Vi_"t, quyự"t fnh tuy"n chiự"n vự!i Champa võo n&m 1145.
Quộn f_ỗi viă"n chinh Kampuchea sang chiự"m thõnh F^ỗ Bõn võ f_&t
quy^"n cai tr %! lọnh th%ỗ mi^"n bự&c Champa. Trốự!c tợnh hợnh nguy ng_ộp
nõy, vua ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga quyự"t fnh n%ỗi d_ộy chựỗng cu_ỗc
xộm l&ng c%ua Kampuchea võ thõnh cỗng hoõn toõn trong cỗng cu_ỗc
gi%ai t%oa th%u fỗ Vijaya ra kh%oi ựach thựỗng tr ngo_ai lai, võo n&m 1149.
L_!i d_ung tố thự" lõ m_ỗt anh hỷng dộn t_ỗc fựanh fu%ỗi ngo_ai quộn
Kampuchea, vua ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga nõy t_ố tỗn mợnh lõ vua
Champa %! Vijaya. Cỗng trợnh cựốu quựỗc nõy fọ b kự"t t_ỗi nhố m_ỗt hõnh
f_ỗng chiự"m ngỗi khỗng phỷ h_!p vự!i quy lu_ột chựinh tr Champa. Chựinh
vợ thự" fọ x%ay ra nhăống cu_ỗc n%ỗi lo_an c%ua dộn t_ỗc f" v^a Jarai %! Tộy
nguy"n, c_ỗng th"m nhăống s_ố ph%an fựỗi b^&ng b_ao l_ốc c%ua nhộn dộn
Champa trong khự&p mi^"n, k%" c%a khu v_ốc Panduranga.
Khi vua Champa nõy qua f^!i, vua nựỗi tiự"p quyự"t fnh gộy chiự"n
tranh chựỗng l_ai Kampuchea. Vự!i m_ỗt foõn h%ai quộn hỷng m_anh, vua
Champa xuựột quộn theo fố^!ng sỗng Mựekong cho fự"n bi%"n H^ỗ nh^&m
fựỗt phựa f^"n Fự" Thi"ng Fự" Thựich võ thõnh cỗng giự"t fố_!c vua
Kampuchea trong tr_ộn chiự"n15.
S_ố thựột th%u Fự" Thi"n Fự" Thựich lõ nguy"n nhộn chựinh gi%ai thựich
cho tợnh hợnh khựo kh&n trong n_ỗi b_ỗ chựinh tr Kampuchea th^!i fựo.

May thay, vố!ng quựỗc nõy thoựat kh%oi n_ỗi chiự"n cỹng nh^! cỗng lao c%ua
m_ỗt ỗng vua f_ai tõi t"n lõ Jayavarman f_" thựột. Khi l"n nự&m chựinh
quy^"n, Jayavarman f_" thựột fọ fựanh fu%ỗi thõnh cỗng ngay quộn f_ỗi
Champa ra kh%oi Kampuchea. Nhi^"u tr_ộn chiự"n făộm mựau trong cu_ỗc
f_ung f_ỗ giăốa l_ốc lố_!ng h%ai quộn c%ua hai nốự!c cụn f%" l_ai nhi^"u hợnh
%anh tr"n vựach tố^!ng ch_am tr%ỗ c%ua f^"n Bayon võ Banteay Chmar %!

15 Ma Touan Lin, 1883, trang 557.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

17

Kampuchea16. L_!i d_ung c! h_ỗi nõy, vua Jayavarman f_" thựột ch%i huy
foõn quộn tựộn cỗng th%u fỗ Vijaya võo n&m 1190 võ bự&t fố_!c vua
Champa t_ai chiự"n tr_ộn. Sau cu_ỗc chiự"n thự&ng nõy, vua Kampuchea t_ố
phong ngố^!i em r%" c%ua mợnh l"n lõm vua Champa võ m_ỗt hoõng t%ố
gựỗc Panduranga l"n lõm vua %! ti%"u vố!ng quựỗc nõy. S_ố nhựung tay c%ua
Kampuchea võo n_ỗi b_ỗ Champa fọ biự"n vố!ng quựỗc n^ay thõnh hai
mi^"n nam bự&c ri"ng bi_"t. Vợ khỗng chựộp nh_ộn s_ố chia fỗi c%ua vố!ng
quựỗc Champa, vua c%ua ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga fọ vỷng d_ộy fem
foõn quộn hỷng m_anh ra bự&c f%" d_ep tan quy^"n cai qu%an Champa b%!i
m_ỗt hoõng t%%ố ngo_ai lai gựỗc Kampuchea. Sau khi fọ giự"t chự"t vua
Champa gựỗc Kampuchea, vua ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga nõy t_ố
xống vố!ng Champa %! Vijaya võ sựat nh_ộp hai mi^"n nam bự&c thõnh
m_ỗt Champa f_ỗc l_ộp võ ch%u quy^"n. M_&c dỷ, cựo cỗng lao vự!i fựột nốự!c,
nhống nhi^"u quan chựốc trong hoõng gia khỗng h^ai lụng vự!i vi_"c hoõng
t%ố gựỗc Panduranga t_ố tỗn mợnh l"n lõm vua Champa %! Vijaya. Fựo lõ
nguy"n nhộn chựinh fốa fự"n cu_ỗc n%ỗi d_ộy c%ua quan chựốc trong tri^"u

fợnh Champa th^!i fựo. L_!i d_ung c! h_ỗi nõy, vua Jayavarma f_" thựột c%ua
Kampuchea quyự"t fnh xộm chiự"m Champa, võo n&m 1203, f%" tr%a thỷ
cho em r%" c%ua mợnh b t%ố tr_ộn %! Vijaya, võ biự"n vố!ng quựỗc Champa
nõy th^anh thu_ỗc fa c%ua mợnh cho tự!i n&m 1220, n&m fựanh dựộu s_ố
chựộm dựốt vùnh viă"n c%ua s_ố xung f_ỗt giăốa hai vố!ng quựỗc kự" c_ộn cỷng
%anh hố%!ng Bõ La Mỗn Giựao. K%" t^ố fựo, Champa võ Kampuchea tr%!
thõnh hai nốự!c lựang gi^"ng chung sựỗng h^oa bợnh trong tợnh hăốu ngh
anh em.
Võo n&m 1283, quộn Mỗng C%ỗ trõn xuựỗng xộm l&ng Champa.
Trốự!c foõn quộn hỷng m_anh c%ua Mỗng C%ỗ, vua Champa quyự"t fnh
rựut quộn l"n vỷng Tộy nguy"n f%" %ộn nựau. Theo ỗng Marco Polo, m_ỗt
nhõ du hõnh u Chộu, vua Champa chu b%o trựỗng toõn b_ỗ lọnh th%ỗ
f^ỗng b^&ng cho quộn Mỗng C%ỗ chiự"m fựong. Trong suựỗt hai n&m ch^!
f_!i khỗng giao chiự"n, vợ thiự"u lố!ng th_ốc, quộn Mỗng C%ỗ t_ố rựut lui ra
kh%oi Champa.
Thự" k%y thựố 14: S_ố vỷng d_ay c%ua Chự" B^ỗng Nga.

16 M. Jacq Hergoualc'h, 1991, trang 28-45.


18

Po Dharma

M_&c dỷ f_&t dốự!i quy^"n cai tr c%ua Kampuchea trong suựỗt 17
n&m trố^!ng, fọ t^ống chu f_ống trong suựỗt hai n&m chựỗng l_ai quộn
Mỗng C%ỗ, fọ t^ống fố!ng f^ộu chựỗng l_ai chựinh sựach xộm lố_!c c%ua F_ai
Vi_"t, vố!ng quựỗc Champa chốa h^" trao nhố^!ng cho ai m_ỗt tựộc fựột c%ua
mợnh. Tuy nhi"n, võo f^ộu thự" k%y thựố 14, Champa l_ai chu mựột fi m_ỗt
khu v_ốc fựột fai r_ỗng lự!n c%ua mợnh %! mi^"n bự&c, trong m_ỗt ho^an c%anh

chựinh tr vỗ cỷng f_&c bi_"t chốa t^ống x%ay ra trong tiự"n trợnh lch s%ố c%ua
vố!ng quựỗc n^ay. Nguy"n nhộn chựinh, fựo lõ vua Champa Jaya
Simhavarman f_" tam (tiự"ng Vi_"t g_oi lõ Chự" Mộn f^" ngh dộng hiự"n
cho F_ai Vi_"t võo n&m 1306 hai vỷng võ Lựy (lọnh th%ỗ c%ua Huự" hỗm
nay f%" fố_!c kự"t hỗn vự!i cỗng chựua Huy^"n Trộn c%ua F_ai Vi_"t17. S_ố
kự"t hỗn nõy fựung l^a m_ỗt v%! bi kch tợnh s%ố. Vợ r^&ng chốa f^ộy m_ỗt n&m
chung sựỗng vự!i cỗng chựua F_ai Vi_"t, Jaya Simhavarma f_" tam t^ố tr^ộn
trong m_ỗt khung c%anh vỗ cỷng m^! ựam, f%" r^ỗi Huy^"n Trộn tợm cựach
ch_ay trựỗn v^" Th&ng Long vự!i Tr^ộn Khự&c Chung mõ chốa ai hi%"u fố_!c
nguy"n nhộn nõo f%" gi%ai thựich cho s_ố hi_"n c%ua Tr^ộn Khự&c Chung trong
bựỗi c%anh lch s%ố nõy. Nhi^"u cộu h%oi thố^!ng fố_!c n"u ra v^" cựai chự"t f_ỗt
ng_ỗt c%ua vua Jaya Simhavarma f_" tam. Nguy"n nhộn nõo gi%ai thựich
cho mốu mỗ ch_ay trựỗn c%ua cỗng chựua Huy^"n Trộn, trong khi ai cỹng
biự"t r^&ng cỗng chựua F_ai Vi_"t nõy khỗng th%" h_ỗi f%u fi^"u ki_"n f%" xin
l"n giõn h%oa. Nự"u theo truy^"n thựỗng Champa, ch%i cựo bõ hoõng h_ộu
chựinh thựốc mự!i fố_!c phựep f%" hu%y thộn tr"n giõn h%oa vự!i ch^ỗng c%ua
mợnh.
Vợ khỗng chựộp nh_ộn v%! bi kch lch s%ố nõy, vua Champa kự" tiự"p
fọ t^ống dỷng vỹ l_ốc, võo n&m 1311-1312, 1317-1318, 1326 võ 1353,
nh^&m y"u c^ộu F_ai Vi_"t trao tr%a cho vố!ng quựỗc nõy hai chộu võ Lựy,
nhống khỗng thõnh cỗng.
Cộu chuy_"n cỗng chựua Huy^"n Trộn võ s_ố dộng hiự"n fựột fai
Champa cho F_ai Vi_"t võo f^ộu thự" k%y thựố 14 fọ tr%! thõnh m_ỗt biự"n cựỗ
chựinh tr quan tr_ong trong vố!ng quựỗc nõy. Khi fọ chựống kiự"n t_ộn mự&t
m_oi tiự"n trợnh c%ua biự"n cựỗ nõy mõ Chự" B^ỗng Nga, m_ỗt nhõ chựinh tr
mốu lố_!c võ l^a m_ỗt nhõ quộn s_ố f_ai tõi, fọ xuựột hi_"n tr"n bõn c^^! chựinh

17 Nguyờn Thờ Anh, 1990, trang 42-43.

Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

19

tr Fỗng Dố!ng. Theo s%ố li_"u, vua Champa Chự" B^ỗng Nga khỗng ph%ai
lõ vua Po Binthuor hay Sak Bingu c%ua ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga
nhố ngố^!i ta thố^!ng hi%"u l^ộm18, dố^!ng nhố ỗng l"n ngỗi võo n&m
1360. L_!i d_ung c! h_ỗi tựỗt khi tri^"u f_ai mự!i c%ua Nhõ Minh (Trung
Quựỗc khỗng muựỗn nhựung tay võo chựinh tr c%ua F_ai Vi_"t. K%" t^ố n&m
1361 Chự" B^ỗng Nga quyự"t fnh t_ộp trung l_ốc lố_!ng quộn s_ố c%ua mợnh
f%" tựộn cỗng F_ai Vi_"t. Bao l^ộn xuựột tr_ộn c%ua Chự" B^ỗng Nga lõ bao l^ộn
thự&ng. N&m 1361, foõn quộn c%ua ngõi f_ộp phựa tan tõnh h%ai c%ang Di
Lựy; n&m 1362 võ 1365, chiự"m toõn di_"n khu v_ốc Hoa; n&m 1368, d_ộp
tan foõn quộn F_ai Vi_"t %! Chi"m F_ỗng; võ n&m 1370, Chự" B^ỗng Nga
lõm ch%u f^ỗng b^&ng sỗng H^ỗng, tiự"n quộn chiự"m th%u fỗ Th&ng Long.
N&m 1376, Chự" B^ỗng Nga l_ai sang tõn phựa khu v_ốc Hoa m_ỗt l^ộn năốa.
N&m 1377, ngõi fựanh tan foõn quộn F_ai Vi_"t sang quựộy nhiă"u th%u fỗ
Vijaya võ giự"t chự"t vua F_ai Vi_"t lõ Tr^ộn Du_" Tỗn t_ai chiự"n trố^!ng. L_!i
d_ung c! h_ỗi nõy, Chự" B^ỗng Nga xuựột quộn l^ộn thựố hai f%" chiự"m f^ỗng
b^&ng sỗng H^ỗng, f_ộp tan tựột c%a foõn quộn F_ai Vi_"t tr"n fố^!ng tiự"n
quộn c%ua mợnh, sau fựo kựeo quộn th%&ng v^" Hõ N_ỗi f%" fựỗt phựa thõnh
Th&ng Long l^ộn thựố hai. Ba n&m sau, tựốc lõ n&m 1380, ngõi sang fựanh
Ngh_" An, Di"n Chộu võ Thanh Hoựa. N&m 1382, Chự" B^ỗng Nga tr%! l_ai
Thanh Hoựa võ n&m 1383, fem foõn quộn chiự"m fựong f^ỗng b^&ng sỗng
H^ỗng m_ỗt l^ộn năốa Sựau n&m sau, tựốc lõ n&m 1389, ngõi xuựột quộn ra
Thanh Hoựa m_ỗt l)an năốa. Tiựự"c r^&ng, cỹng vợ m_ỗt ỗng quan trong tri^"u
fợnh Champa bựan nốự!c nh_ộn lõm m_ột v_u cho F_ai Vi_"t mõ Chự" B^ỗng
Nga fọ b m_ỗt tr_ộn ph_uc kựich v^a ỗng b t%ố tr_ộn %! h%ai ph_ộn F_ai Vi_"t võo
n&m 139019.
Sau ngõy t%ố tr_ộn c%ua Chự" B^ỗng Nga, La Kh%ai, m_ỗt ỗng tốự!ng

thộn c_ộn c%ua ngõi, l"n ngỗi thay thự", lựựộy t"n lõ Jaya Simhavarman Sri
Harijatti20. Trong suựỗt th^!i gian cai tr vố!ng quựỗc nõy cho fự"n n&m
1400, Champa ph%ai trao tr%a l_ai cho F_ai Vi_"t tựột c%a fựột fai b mựột t^ố
Hoõnh S!n fự"n Huự" mõ Chự" B^ỗng Nga fọ thộu h^ỗi l_ai fố_!c.
Trong cuựỗn sựach Lch S%ố Champa c%ua G. Maspero, ỗng ta fọ
n"u l"n ựy kiự"n r^&ng nhăống n&m tr vợ c%ua Chự" B^ỗng Nga lõ th^!i võng
18 E. Aymonier, 1890; G. Coedốs, 1964, trang 127.
19 Nguyờn Thờ Anh, 1990, trang 51-59.
20 L. Finot, 1928, trang 291.


20

Po Dharma

son c%ua Champa21. Fựống tr"n phố!ng di_"n lch s%ố mõ nựoi, trong suựỗt
30 n&m vự!i tr&m tr_ộn tr&m thự&ng c%ua vua Chự" Bỗng Nga ch%i nựoi l"n
khung c%anh võng son c%ua m_ỗt th^!i k^y lch s%ố mõ thỗi. Vợ r^&ng, th^!i
võng son c%ua Chự" B^ỗng Nga ch%i lõ tiự"ng chuỗng bựao hi_"u cho s_ố suy
tõn d^ộn d^ộn c%ua n^"n v&n minh Bõ La Mỗn Giựao %! Champa võo cuựỗi
thự" k%y thựố 14. Ai cỹng biự"t r^&ng, t^ố thự" k%y thựố 14, n^"n v&n minh
Champa khỗng cụn giăố tr_ang thựai nguy"n thu%y c%ua nựo năốa. S_ố biự"n
d_ang nõy xuựột phựat t^ố s_ố phai tõn c%ua n^"n v&n hựoa Ph_an ngăố, c%ua triự"t
lựy Bõ Lõ Mỗn Giựao hay Ph_ột Giựao F_ai Th^ốa mõ Champa fọ d_ốa võo
t^ố mựộy ch_uc thự" k%y qua, f%" xộy d_ống n^"n t%ang c! b%an c%ua t%ỗ chựốc xọ
h_ỗi hay chựinh tr c%ua vố!ng quựỗc mợnh. Bia fựa Ph_an ngăố viự"t võo n&m
1256 lõ tố li_"u cuựỗi cỷng c%ua n^"n v&n minh Ph_an ngăố %! Champa. S_ố
phai t^an nõy cỹng xuựột phựat t^ố m_ỗt nguy"n nhộn khựac khỗng kựem quan
tr_ong, fựo lõ s_ố bõnh trốự!ng H^ỗi Giựao %! n F_ỗ võo cuựỗi thự" k%y thựố 12
fọ cự&t fựốt s_ố li"n h_" c%ua n F_ỗ vự!i cựac nốự!c Fỗng Dố!ng, fọ lõm trợ

hoọn s_ố phựat tri%"n c%ua v&n hựoa n F_ỗ ra b"n ngoõi; v&n hoựa mõ
Champa fọ thu th_ộp f%" dỷng lõm c! s%! cho n^"n v&n minh c%ua mợnh.
S_ố suy tõn c%ua n^"n v&n minh Champa c^on cựo m_ỗt yự"u tựỗ khựac, fựo lõ s_ố
b_ai vong trong nhi^"u chiự"n tr_ộn quộn s_ố võo thự" k%y thựố 13 fọ lõm phai
nh_at fi ni^"m tin c%ua qu^ộn chựung võo c! cựộu huy^"n bựi c%ua n F_ỗ Giựao
mõ Champa văộn tin r^&ng c! cựộu nõy xuựột phựat t^ố ựy muựỗn c%ua cựac Fựộng
thi"ng li"ng. V^i b^&ng chựống rử r_"t lõ nhăống c! cựộu huy^"n bựi nõy făa
khỗng cụn sựốc m_anh f%" chựỗng l_ai vự!i quộn xộm lố_!c Kampuchea,
Trung Quựỗc hay F_ai Vi_"t. Chựinh vợ thự", dộn t_ỗc Champa bự&t f^ộu xa
lựanh d^ộn d^ộn cựac th^ộn thựanh thi"ng li"ng du nh_ộp t^ố n F_ỗ. S_ố kh%ung
ho%ang tinh th^ộn c%ua nhộn dộn fựỗi vự!i triự"t lựy n F_ỗ Giựao trong vố!ng
quựỗc Champa b %anh hố%!ng n_&ng n^" c%ua Bõ La Mỗn Giựao nõy cỹng lõ
nguy"n nhộn chựinh fọ fốa Champa, trong suựỗt thự" k%y thựố 13, fự"n con
fố^!ng suy yự"u tr"n m_oi lọnh v_ốc22. Nhăống yự"u tựỗ v^ốa nựoi tr"n fọ
chựống minh r^&ng trang s%ố võng son mõ vua Chự" B^ỗng Nga f%" l_ai ch%i lõ
m_ỗt trang s%ố t_am b_! khỗng cựo fnh hốự!ng tố!ng lai.

21 G. Maspero, 1928, trang IX.
22 P-B. Lafont, 1991, trang 15.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

21

T^ố f^ộu thự" k%y 15 fự"n n&m 1471: s_ố suy vong c%ua Champa theo Bõ
La Mỗn Giựao
Khi fọ t^ố tr^ộn, vua Jaya Simhavarman Sri Harijatti f%" l_ai ngai
võng cho fựốa con c%ua mợnh. Chốa f^ộy või n&m sau, F_ai Vi_"t g%!i quộn
sang xộm chiự"m toõn b_ỗ lọnh th%ỗ mõ vua Chự" B^ỗng Nga fọ thộu ph_uc

l_ai fố_!c, tựốc lõ ti%"u vố!ng quựỗc Amaravati (Qu%ang Nam, Qu%ang
Ngọi. L_!i d_ung c! h_ỗi chiự"n tranh giăốa nhõ Minh c%ua Trung Quựỗc võ
F_ai Vi_"t, cỹng nhố l_!i d_ung phong trõo n_ỗi chiự"n c%ua L" L_!i %! F_ai
Vi_"t f%" thõnh l_ộp m_ỗt vố!ng tri^"u mự!i c%ua nhõ L", Champa khỗng
ng^ộn ng_ai tựộn cỗng F_ai Vi_"t f%" thu h^ỗi l_ai fựột fai Amaravati b mựột.
Sau cu_ỗc thõnh cỗng nõy, chiự"n tranh giăốa hai nốự!c th_ột s_ố bỷng n%ỗ k%"
t^ố n&m 1445 cho fự"n ngõy thựột th%u thõnh F^ỗ Bõn võo n&m 1471.
K%" t^ố n&m 1445, vố!ng quựỗc Champa cõng ngõy cõng fi fự"n
con fố^!ng suy vong, v^ốa quộn s_ố lăộn chựinh tr23. S_ố suy tõn c%ua
Champa l^a vợ ph%ai fựỗi f^ộu li"n t_uc chựỗng l_ai s_ố xộm l&ng c%ua lựang
gi^"ng mi^"n bự&c, c_ỗng th"m võo fựo, lõ ph%ai fựỗi phựo vự!i bao nhi"u chiự"n
tranh n_ỗi b_ỗ c%ua mợnh: ch%i trong kho%ang th^!i gian chốa f^ộy 30 n&m, 5
v vua Champa tiự"p nựỗi nhau f%" l"n ngỗi %! th%u fỗ Vijaya (Bợnh Fnh.
Vi_"n cự! l^a quộn Champa quựộy nhiă"u %! bi"n giự!i, F_ai Vi_"t quyự"t fnh
vự!i bựột cựố giựa nõo lõ ph%ai xộm chiự"m thõnh F^ỗ Bõn. Sau khi fọ chu%ộn
b k lốă!ng, vua L" Thựanh Tỗng dăộn m_ỗt foõn th%uy quộn võ l_uc quộn
hỷng m_anh sang xộm chiự"m Champa. Khi făa chiự"m fố_!c thõnh F^ỗ
Bõn, L" Thựanh Tỗng ra l_"nh phựa h%uy th%u fỗ nõy, ỗng ta fọ ra l_"nh
chựem f^ộu cỗng khai h!n bựỗn ch_uc ngõn quộn Champa, võ bự&t fốa v^"
Th&ng Long h!n ba ch_uc ngõn tỷ binh. Sau cỷng, L" Thựanh Tỗng
khỗng ng^ộn ng_ai ra l_"nh t^an phựa ti%"u cố^!ng quựỗc Vijaya th^anh tro b_ui
f%" xựoa b%o hoõn toõn nhăống vự"t tựich c%ua Champa cụn sựot l_ai trong khu
v_ốc nõy.
Theo quan fi%"m c%ua giựao số La=ont24, s_ố thựột th%u thõnh F^ỗ Bõn
võo n&m 1471 ch%i lõ kự"t qu%a c%ua m_ỗt s_ố xung f_ỗt vỗ cỷng dõi h_an, cựo
nghùa lõ trong suựỗt 5 thự" k%y, giăốa n^"n v&n minh Champa chu %anh

23 Nguyờn Thờ Anh, 1990, trang 76-77.
24 P-B. Lafont, 1991, trang 14.

22

Po Dharma

hố%!ng n F_ỗ Giựao võ n^"n v&n minh F_ai Vi_"t chu %anh hố%!ng v&n hựoa
Trung Quựỗc. S_ố xung f_ỗt giăốa hai quựỗc gia n^ay bự&t f^ộu k%" t^ố cuựỗi thự"
k%y thựố 10, khỗng ngoõi lựy do lõ fựộu tranh fự" b%ao t^ỗn cho s_ố sựỗng cụn
c%ua mợnh. Tiự"c thay, trong tiự"n trợnh c%ua lch s%ố, Champa lõ n_an nhộn
khỗng may mự&n. Trốự!c s_ố t&ng dộn sựỗ cao f_ỗ %! F_ai Vi_"t, Champa
ph%ai chu mựột d^ộn fựột fai c%ua mợnh cho F_ai Vi_"t f%" lui d^ộn v^" cựỗ th%u %!
phố!ng nam. Hay nựoi m_ỗt cựach khựac h!n, n&m 1471 lõ n&m fựanh dựộu
s_ố thõnh cỗng r_ốc ră! c%ua n^"n v&n minh Trung quựỗc chựỗng l_ai m_ỗt xọ
h_ỗi mang n_&ng v&n hựoa n F_ỗ Giựao, m_ỗt v&n hựoa fọ cựo m_ỗt th^!i võng
son gộy bao %anh hố%!ng lự!n m_anh, nhựột lõ t^ố thự" k%y thựố 4, trong nhi^"u
quựỗc gia %! bựan f%ao Fỗng Dố!ng.
Sau khi tõn phựa thõnh F^ỗ Bõn, quộn F_ai Vi_"t tiự"n fự"n nựui
Th_ach Bi (t%inh Phựu Y"n, n!i mõ vua L" Thựanh Tỗng fọ ra l_"nh cho
f_uc tr"n bia fựa f%" phộn chia bi"n giự!i mự!i giăốa Champa võ F_ai Vi_"t.
Tr"n th_ốc tự", bi"n giự!i th_ột s_ố giăốa hai nốự!c võo n&m 1471 ch%i %! fờo
Cỷ Mỗng, phựia nam Bợnh Fnh. Vợ khu v_ốc nựui Th_ach Bi (Phựu Y"n
ch%i lõ m_ỗt vỷng ''No Man's land'' (fựột khỗng ai fnh cố giăốa Champa
võ F_ai Vi_"t25.
Sau ngõy thựột th%u thõnh F^ỗ Bõn, ai cỹng nghù r^&ng F_ai Vi_"t sở
tiự"n quộn f%" xộm chiự"m toõn v_en lọnh th%ỗ Champa %! mi^"n nam. Fựo lõ
m_ỗt lựy thuyự"t mõ nhi^"u s%ố gia fọ t^ống l^ộm lăộn t^ố h!n m_ỗt ph^^ộn ba thự"
k%y v^ốa qua, vợ h_o fọ cho r^&ng vố!ng quựỗc Champa khỗng cụn năốa sau
ngõy s_up f%ỗ th%u fỗ Vijaya võo n&m 1471. Chựinh quựỗc s%ố F_ai Vi_"t fọ
l"n tiự"ng ph%an l_ai s_ố sai l^ộm nõy26. B%!i r^&ng, khi fọ lõm ch%u tợnh hợnh
%! Vijaya, chựinh vua L" Thựanh Tỗng quyự"t fnh phong vố!ng cho Bựỗ

Trợ Trợ, m_ỗt v tốự!ng t^ống tham chiự"n %! Vijaya võo n&m 1471, võ giao
cho Bựỗ Trợ Trợ quy^"n cai tr tr"n lọnh th%ỗ Champa cụn l_ai, fựo lõ ti%"u
vố!ng quựỗc Panduranga (Phan Rang võ Phan Ri võ Kauthara (Nha
Trang võ Phựu Y"n. Chựinh vợ thự", Champa văộn cụn lõ m_ỗt vố!ng quựỗc
f_ỗc l_ộp, nhống f_ỗc l_ộp trong h_" thựỗng chố h^ộu c%ua F_ai Vi_"t. Nhi^"u
nhõ s%ố h_oc rựột ng_ac nhi"n v^" ộn hu_" c%ua F_ai Vi_"t dõnh cho Champa
trong biự"n cựỗ nõy. Th_ột ra, F_ai Vi_"t fọ cựo m_ỗt mốu f^ỗ lự!n trong cu_ỗc

25 Po Dharma, 1989, trang 131-132.
26 Nguyờn Thờ Anh, 1990, trang 84.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

23

xộm chiự"m nõy. Vợ r^&ng, sau ngõy chiự"m fựong Vijaya, vua L" Thựanh
Tỗng fọ g%!i fự"n khu v_ốc nõy hõng ngõn quộn fi^"n v^ốa phựat hoang f%"
khai thựac kinh tự" v^ốa phụng th%u f%" chựỗng l_ai s_ố n%ỗi d_ộy c%ua Champa
chinh ph_uc tr%! l_ai fựột fai c%ua mợnh b mựột. Vua L" Thựanh Tỗng cỹng
cụn ựap d_ung chựinh sựach f^ỗng hựoa dộn t_ỗc Champa cụn sựỗng trong
vỷng b chiự"m fựong b^&ng cựach lõ fốa hõng ngõn ngố^!i gựỗc Vi_"t l^a
nhăống th^anh ph^ộn tr_ỗm cốự!p hay vi ph_am lu_ột phựap sang song tr^a tr_ỗn
vự!i dộn t_ỗc Champa. Chựinh thõnh ph^ộn tr_ỗm cốự!p võ ph_am phựap nõy
mự!i cựo f%u sựốc tung hoõnh cốự!p bựoc võ f^ỗng hựoa dộn Champa cụn sựot
l_ai. Nự"u hỗm nay khỗng cụn ai, t^ố Qu%ang Tr cho fự"n Nha Trang, dựam
nh_ộn di_"n mợnh lõ dộn t_ỗc Champa năốa, thợ dăố ki_"n nõy ch%i lõ kự"t qu%a
c%ua chựinh sựach Vi_"t Nam hựoa do vua L" Thựanh Tỗng t_ao n"n. Fựống
tr"n phố!ng di_"n lch s%ố mõ nựoi, võo giăốa thự" k%y thựựố 15, fựung ra F_ai
Vi_"t khỗng f%u nhộn l_ốc võ v_ột l_ốc f%" gi%ai quyự"t hai vựộn f^" cỷng m_ỗt

lựuc, fựo lõ v^ốa phụng th%u fựột fai Champa fọ l_ot võo tay mợnh võ v^ốa ựap
d_ung chựinh sựach Vi_"t Nam hựoa dộn t_ỗc Champa hi_"n cụn sựỗng tr"n
vỷng b chiự"m fựong. Chựinh vợ thự", F_ai Vi_"t ch%i tợm cựach xộm chiự"m
lọnh th%ỗ Champa g^ộn bi"n giự!i mợnh h!n f%" ti_"n vi_"c cai qu%an, nhựột lõ
f%" ựap d_ung chố!ng trợnh Vi_"t Nam hựoa, biự"n dộn t_ỗc Champa thõnh
dộn Vi_"t m_ỗt cựach dă" dõng h!n.
1471-1653: s_ố thựột th%u Kauthara
F_ai Vi_"t fọ quyự"t fnh dõnh cho Bựỗ Trợ Trợ quy^"n cai tr tr"n
lọnh th%ỗ Champa cụn l_ai %! mi^"n nam, tựốc lõ vỷng Kauthara,
Panduranga võ vỷng Cao Nguy"n %! phựia tộy c%ua Panduranga. Khi fọ
nh_ộn ộn hu_" nõy, Bựỗ Trợ Trợ cỹng tợm cựach xin Trung Quựỗc chựinh thựốc
hựoa vố!ng chựốc c%ua mợnh. Tiự"c r^&ng, ỗng ta ch%i nh_ộn s_ố tr%a l^!i c%ua
Trung Quựỗc sau m_ỗt th^!i gian ngự&n, trốự!c khi ỗng ta fọ t^ố tr^ộn.
Theo s%ố li_"u c%ua trung Quựỗc27, tiự"p theo Bựỗ Trựi Trợ, cựo hai v
vua kự" tiự"p nựỗi ngỗi, nhống s%ố li_"u nõy khỗng cho biự"t t"n tu%ỗi võ n&m
thựang nh_ộm chựốc c%ua h_o. Nự"u theo bi"n ni"n s%ố Panduranga, v vua kự"
v Bựỗ Trợ Trợ cựo th%" lõ Po Kabih (1494-1530, Po Karutdrak (1530-

27 J. Boisselier, 1963, trang 373.


24

Po Dharma

1536, Po Maha Sarak (1536-1541, Po Kunarai (1541-1553, Po At
(1553-157928.
Vố!ng quựỗc %! mi^"n nam dốự!i quy^"n cai tr Bựỗ Trợ Trợ võ nhăống
ỗng vua nựỗi tiự"p, văộn cụn mang t"n lõ Champa trong nhăống s%ố li_"u
viự"t b^&ng tiự"ng Ch&m võ Vi_"t. Nhống vố!ng quoc Champa nõy fọ bự&t

f^ộu lựanh xa d^ộn vự!i truy^"n thựỗng c%ua Champa theo n F_ỗ Giựao %!
mi^"n bự&c. M_oi c! cựộu t%ỗ chựốc h^anh chựanh, chựinh tr võ xọ h_ỗi c%ua
Vố!ng Quựỗc nõy f^"u d_ốa tr"n n^"n t%ang c! b%an ri"ng bi_"t c%ua t_ộp tuc
v^a tựin ngốă!ng c%ua f_ia phố!ng mợnh29. Qua s%ố li_"u cụn f%" l_ai, n^"n v&n
minh c%ua vố!ng quựỗc Champa mự!i nõy ch%i l^a m_ỗt s_ố t%ỗng h_!p c%ua
ba truy^"n thựỗng tựin ngốă!ng khựac bi_"t, fựo lõ di s%an v&n hựoa c%ỗ truy^"n
fa phố!ng c%ua Panduranga võ Kauthara, m_ỗt sựỗ %anh hố%!ng c^on dố l_ai
c%ua tựin ngốă!ng Bõ La Mỗn Giựao, võ nhựột lõ t^ố thự" k%y thựố 17, m_ỗt sựỗ
tựin ngốă!ng H^ỗi Giựao v^ốa mự!i du nh_ộp v^ao %! cựac h%ai c%ang vỷng
Panduranga võ Kauthara.
Qua ngõy t^ố tr^ộn c%ua L" Thựanh Tỗng võo n&m 1497, F_ai Vi_"t
l_ai r!i võo n_ỗi chiự"n giăốa chựua Trnh cai tr mi^"n bự&c võ chựua Nguyă"n,
t_ố xống vố!ng võ f_&t th%u fỗ c%ua mợnh %! g^ộn khu v_ốc Huự" bộy gi^!.
Chựinh chựua Nguyă"n mự!i lõ tựac gi%a chựinh thựốc c%ua chựinh sựach Nam
Tiự"n ch%u yự"u f%" di chuy%"n tựỗi fa bi"n giự!i c%ua mợnh v^" mi^"n nam
c%ua Champa30. Ngố_!c l_ai, vự!i nhăống gợ mõ nhi^"u nhõ nghi"n cựốu
thố^!ng n"u ra, cu_ỗc Nam Tiự"n c%ua chựua Nguyă"n fọ g_&p m_ỗt sựốc
khựang c_ố mọnh li_"t c%ua cựac nhõ lọnh f_ao Champa mự!i nõy. Ngoõi
chựinh sựach fố!ng f^ộu chựỗng l_ai Nam Tiự"n c%ua chựua Nguyă"n,
vố!ng quựỗc Champa cỹng mựộy l^ộn ựap d_ung chựinh sựach Bự&c Tiự"n,
thựi d_u võo n&m 1578, cho tự!i Phựu Y"n f%" thu h^ỗi l_ai m_ỗt thõnh lỹy fọ
r!i võo tay nhõ Nguyă"n31.
Võo cuựỗi thự" k%y thựố 16, Champa mự!i bao g^ỗm m_ỗt d%ai fựột
ch_ay dõi t^ố bi"n giự!i Saigon fự"n fờo Cỷ Mỗng (phựia nam Bợnh Fnh
văộn cụn f%u fi^"u ki_"n f%" nuỗi dốă!ng m_ỗt foõn quộn khựa hỷng m_anh.
Chựinh vợ thự", võo n&m 1594, vua Champa, (dố^!ng nhố fọ theo H^ỗi

28 Po Dharma, 1978, trang 58-59.
29 P-B. Lafont, 1991, trang 16-17.

30 Nguyờn Thờ Anh, 1989, trang 123.
31 DNNTC, 1964, trang 99.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

25

Giựao, fọ g%!i m_ỗt foõn quộn sang giựup vua Johor, m_ỗt ti%"u vố!ng
quựỗc %! mi^"n nam bựan f%ao Mọ Lai, f%" chựỗng l_ai th_ốc dộn B^ỗ Fõo Nha
%! Malaka. Chựinh nh^! quộn l_ốc hỷng m_anh nõy, Po Nit (1603-1613 fọ
quyự"t fnh xuựột tr_ộn tiự"n fựanh Qu%ang Nam, m_ỗt khu v_ốc hõnh chựanh
n^&m trong lọnh th%ỗ c%ua nhõ Nguyă"n. Trốự!c hõnh f_ỗng nõy, chựua
Nguyă"n cỹng xuựột quộn f%" chinh ph_at Champa. Th^ốa c! h_ỗi chien
thự&ng, chựua Nguyă"n xộm chiự"m khu v_ốc Phựu Y"n võ d^!i bi"n giự!i phựia
nam c%ua mợnh fự"n Cap Varella, %! phựia bự&c Nha Trang. Sau fựo, chựua
Nguyă"n biự"n f%ỗi lọnh th%ỗ nõy thõnh Dinh Trựộn Bi"n32 võ fốa h!n ba
ch_uc ngõn tỷ binh c%ua nh^a Trnh sang khu v_ốc nõy f%" phựat hoang khai
tri%"n kinh tự".
Dăộu thựột b_ai, Champa mự!i văộn giăố nguy"n fố_!c truy^"n
thựỗng bựột khuựột c%ua Champa, fựo l^a truy^"n thựỗng fựộu tranh f%" b%ao v_"
quy^"n f_ỗc l_ộp, võ nhựột lõ s_ố sựỗng cụn c%ua quựỗc gia nõy. Chựinh vợ thự",
vố!ng quựỗc Champa khỗng ng^ộn ng_ai tiự"n quộn chựỗng l_ai s_ố xộm lố_!c
c%ua nhõ Nguyă"n %! Dinh Trựộn Bi"n (Phựu Y"n võo n&m 1620. Võo
kho%ang ba ch_uc n&m sau, tựốc lõ n&m 1653, vua Champa lõ Po Nraop
chu%ộn b l_ốc lố_!ng quộn s_ố c%ua mợnh f%" tuy"n chiự"n vự!i chựua Nguyă"n,
thu ph_uc l_ai khu v_ốc Phựu Y"n b r!i võo tay c%ua Nguyă"n võo n&m
1611. Trốự!c tợnh the nõy, chựua Nguyă"n fọ g%!i m_ỗt foõn quộn hỷng
m_anh sang tựộn cỗng Champa, tiự"n fự"n sỗng Phan Rang, bự&t fố_!c vua
Po Nraop võ cốă!ng bựach vua nõy ng^ỗi trong r_o b^&ng sự&t f%" fốa v^"

Huự". Vợ khỗng chu f%" cho nhõ Nguyă"n hõnh x%ố mợnh, Po Nraop
quyự"t fnh t_ố h%uy thộn f%" n"u cao tinh th^ộn bựột khuựột c%ua mợnh33.
Nhộn c! h_ỗi nõy, chựua Nguyă"n cỹng xộm chiự"m vỷng Nha Trang võ
d^!i bi"n giự!i c%ua mợnh fự"n khu v_ốc Cam-ranh34. Thự" lõ ti%"u vố!ng
quựỗc Kauthara l_ai r!i võo tay nhõ Nguyă"n võo n&m 1653 võ khu v_ốc
nõy b biự"n f%ỗi thõnh Dinh Thựai Khang võ Di"n Khựanh trong h_" thựỗng
hõnh chựanh nhõ Nguyă"n35.

32 DNNTC, 1964, trang 7.
33 J. Tissanier, 1663, trang 176.
34 H. Chappoulliộ, 1943, trang 9.
35 DNNTC, 1964, trang 60-61; PBTL (quy%"n 1), trang 83; LTHCLC (Quy%"n 1), trang

110-112.


26

Po Dharma

Kauthara thựột th%u, f^"n thi"ng li"ng c%ua Po Ina Nagar Bõ M_e
Vố!ng Quựỗc %! Nha Trang l_ot võo vụng ki%"m soựat c%ua nhõ Nguyă"n.
Chựinh vợ thự", vua Champa quyự"t fnh rốự!c Po Ina Nagar v^" Phan Rang
f%" fố_!c th^! ph_ung trong m_ỗt cựai f^"n %! Mỗng Fựốc g^ộn lõng Hăốu Fựốc
bộy gi^!.
K%" t^ố n&m 1653, fựột fai Champa t_ố thu h_ep l_ai trong lọnh fa
c%ua ti%"u vố!ng quựỗc Panduranga, mõ nhõ s%ố h_oc thố^!ng g_oi lõ vố!ng
quựỗc Panduranga-Champa.

Th^!i k^y 1653-1771: s_ố suy yự"u c%ua Panduranga

N&m n&m sau ngõy thựột th%u Kauthara (Nha Trang, tựốc lõ n&m
1658, chựua Nguyă"n, l_!i d_ung s_ố kh%ung ho%ang chựinh tr trong n_ỗi b_ỗ
Kampuchea, dỷng vỹ l_ốc f%" xộm chiự"m khu v_ốc Saigon-Bi"n Hoõ. S_ố
hi_"n di_"n c%ua quộn f_ỗi nhõ Nguyă"n %! Saigon fọ fốa Panduranga võo
fa thự" mự!i, fựo lõ, vố!ng quựỗc nõy fọ tr%! thõnh trựai f_ỗn m_ỗt khu v_ốc
n^&m ngay chựinh giăốa lọnh th%ỗ mõ nhõ Nguyă"n fọ lõm ch%u fựột fai:
Bi"n Hoõ %! phựia nam võ Nha Trang %! phựia bự&c. B kợm k_ep võ b bao
vộy, Panduranga-Champa fọ mựột fi toõn di_"n nhăống fa thự" quộn s_ố
tr_ong yự"u c%ua mợnh36.
Chốa f^ộy 40 n&m lõm ch%u Bi"n H^oa, chựua Nguyă"n quyự"t fnh
tiự"p t_uc ựap d_ung chựinh sựach Nam Tiự"n c%ua mợnh. F%" tr%a f%ua cu_ỗc
tựộn cỗng c%ua vua Po Saot nh^&m thu h^ỗi l_ai vỷng thựanh fa Kauthara
(Nha Trang võo n&m 1692, chựua Nguyă"n fốa m_ỗt foõn quộn hỷng
m_anh f%" thanh toựan vố!ng quựỗc n^õy. Sau khi thự&ng tr_ộn, nhõ Nguyă"n
f%ỗi danh xống Chi"m Thõnh (Campapura thõnh Trựộn Thu_ộn Thõnh,
f_&t dốự!i quy^"n cai tr c%ua m_ỗt ỗng Tham Mốu c%ua quộn viă"n chinh
nhõ Nguyă"n. M_ỗt n&m sau, nhõ Nguyă"n xựoa b%o Trựộn Thu_ộn Thõnh f%"
thõnh l_ộp Ph%u Bợnh Thu_ộn võ giao quy^"n qu%an tr ph%u nõy cho em c%ua

36 Po Dharma, 1989, trang 133.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

27

vua Po Saot37. Cuựỗi n&m 1692, Panduranga-Champa fọ biự"n mựột tr"n
b%an f^ỗ Fỗng Dố!ng vự!i tựinh cựach lõ m_ỗt quựỗc gia ch%u quy^"n.
Vợ khỗng chựộp nh_ộn s_ố hi_"n di_"n quộn nhõ Nguyă"n tr"n lọnh
th%ỗ mợnh võ vợ khỗng chựộp nh_ộn nhõ Nguyă"n t_ố xựoa b%o vố!ng quựỗc

nõy tr"n bự%an f^ỗ, toõn b_ỗ nhộn dộn Panduranga-Champa vỷng d_ộy fựanh
fu%ỗi quộn xộm lố_!c trong suựỗt hai n&m trố^!ng, t^ố 1693-1694. Vợ
khỗng th%" khựang c_ố l_ai s_ố vỷng d_ộy c%ua to^an b_ỗ nhộn dộn c%ua vố!ng
quựỗc nõy, chựua Nguyă"n quyự"t fnh giao tr%a l_ai quy^"n f_ỗc l_ộp cho
Panduranga-Champa, nhống f_ỗc l_ộp dốự!i s_ố b%ao tr_! chựinh tr võ quộn
s_ố c%ua mợnh. K%" t^ố fựo, danh xống Thu_ộn Thõnh fọ tr%! thõnh thỗng l_"
trong v&n b%an nhõ Nguyă"n f%" g_oi Panduranga-Champa. Khi fọ thu h^ỗi
f_ỗc l_ộp, nhõ Nguyă"n phong vố!ng cho Po Saktiraydaputih, em c%ua
vua Po Saot võ cỹng lõ m_ỗt tỷ binh c%ua nhõ Nguyă"n trong tr_ộn chiự"n
võo n&m 169238.
M_&c dỷ giao tr%a quy^"n f_ỗc l_ộp cho Panduranga-Champa, nhõ
Nguyă"n quyự"t fnh giăố quy^"n cai tr tr_ốc tiự"p c%ua mợnh tr"n c_ỗng f^ỗng
Vi_"t ki^"u sựỗng trong lọnh th%ỗ Champa. Chựinh sựach nõy nh^&m ki%"m
soựat ch_&t chở m_oi biự"n cựỗ x%ay ra %! Panduranga-Champa võ nh^&m fi^"u
f_ỗng Vi_"t ki^"u nõy, khi c^ộn thiự"t, f%" gộy chiự"n tranh chựỗng l_ai vố!ng
quựỗc Champa. F%" ựap d_ung chựinh sựach nõy, nhõ Nguyă"n thõnh l_ộp m_ỗt
ph%u Bợnh Thu_ộn rựột lõ f_&c bi_"t trong lọnh th%ỗ Panduranga-Champa
võo n&m 1697. Theo tố li_"u hoõng gia Panduranga viự"t b^&ng tiự"ng
Ch&m võ Hựan39, k%" t^ố n&m 1702, tựột c%a Vi_"t ki^"u sựỗng trong
Panduranga-Champa khỗng tr_ốc thu_ỗc quy^"n qu%an tr c%ua vố!ng quựỗc
nõy, nhống tr_ốc thu_ỗc ph%u Bợnh Thu_ộn c%ua nhõ Nguyă"n. Ph%u Bợnh
Thu_ộn nõy l^a m_ỗt c! quan f_ai di_"n cho nhõ Nguyă"n, cựo vai trụ f%" gi%ai
quyự"t vự!i chựinh quy^"n Panduranga-Champa m_oi vựộn f^" li"n quan fự"n
quy^"n l_!i Vi_"t ki^"u sựỗng %! vố!ng quựỗc nõy40.
S_ố hi_"n di_"n c%ua Vi_"t ki^"u nựup sau cựai bựong hợnh c%ua ph%u Bợnh
Thu_ộn lõ nguy"n nhộn chựinh yự"u fốa fự"n x_ố xung f_ỗt hõng ngõy giăốa
f^ỗng bõo Panduranga-Champa võ c_ỗng f^ỗng Vi_"t ki^"u. Võ x_ố xung

37 DNTLCB, quy%"n I, trang 147-151.
38 Po Dharma, 1978, trang 137.

39 Archives du Pổuraòga, 1984.
40 Po Dharma, 1987 (I), trang 69-70.


28

Po Dharma

f_ỗt nõy thố^!ng x%ay ra chung quanh vựộn f^" kh%ung ho%ang fựột fai. Vợ
r^&ng Vi_"t ki^"u cõng ngõy cõng m%! r_ỗng lọnh th%ỗ c%ua mợnh, ho_&c qua
cựac cu_ỗc mua bựan ru_ỗng fựột m_ỗt khi dộn t_ỗc Champa b thiự"u n_!, ho_&c
qua cựac cu_ỗc chiự"m fựột bựột h_!p l_" trong nhăống khu v_ốc hoang vự&ng.
K%" t^ố fựo, Panduranga-Champa khỗng c^on bi"n giự!i cựỗ fnh, vợ lọnh
th%ỗ cựo m_ỗt hợnh d_ang nhố vự"t d^ộu loan, n^&m xen k%e trong bi"n giự!i c%ua
fựột fai thu_ỗc ph%u Bợnh Thu_ộn c%ua nhõ Nguyă"n41

Th^!i k^y 1771-1832: Nhăống ngõy cuựỗi cỷng c%ua Champa
N&m 1771 fựanh dựộu cu_ỗc vỷng d_ộy c%ua Tộy S!n chựỗng l_ai chự"
f_ỗ b_ao tõn c%ua nhõ Nguyă"n. Cỗng trợnh fựộu tranh c%ua Tộy S!n bự&t f^ộu
lan r_ỗng trong khự&p nốự!c. Trốự!c tợnh thự" nõy, nhõ Nguyă"n t^ố b%o th%u fỗ
mợnh f%" lui v^" %ộn nựau %! khu v_ốc f^ỗng b^&ng sỗng Mựekong, ch^! f_!i th^!i
c! khỗi ph_uc l_ai fựột nốự!c42. K%" t^ố ng^ay ựộy Tộy s!n lõm ch%u mi^"n bự&c,
cụn hoõng t%ố Nguyă"n Anh c%ua nh^a Nguyă"n lõm ch%u mi^"n nam. Thự" lõ
Panduranga-Champa, vợ fa thự" c%ua mợnh, m_ỗt l)an năốa tr%! thõnh n_an
nhộn c%ua chiự"n tranh giăốa ngố^!i Vi_"t vự!i ngố^!i Vi_"t, m_ỗt cu_ỗc chiự"n
tranh ch%&ng cựo gợ li"n h_" vự!i vố!ng quựỗc Champa. Theo s%ố li_"u c%ua
Vi_"t Nam43, m_uc ti"u ti"n quyự"t c%ua Nguyă"n Anh võ Tộy S!n lõ ph%ai
chiự"m cho k^y fố_!c Panduranga-Champa f%" lõm nhp c^ộu tiự"n quộn
chựỗng phựa thõnh Saigon do Nguyă"n Anh trựộn giăố hay chựỗng phựa Nha
Trang dốự!i s_ố ki%"m soựat c%ua Tộy S!n. Lõm ch%u Panduranga-Champa

tựốc lõ lõm ch%u tợnh hợnh quộn s_ố trong s_ố xung f_ỗt nõy. Chựinh vợ thự",
k%" t^ố n&m 1771 vố!ng quựỗc Panduranga-Champa fọ tr%! thõnh m_ỗt bọi
chiự"n trố^!ng kh%ung khiự"p giăốa quộn Tộy S!n võ l_ốc lố_!ng Nguyă"n
Anh. Trốự!c biự"n cựỗ nõy, s_ố sựỗng cụn c%ua Panduranga-Champa ch%i lõ
m_ỗt giựộc m! huy^"n %ao võ nựo tỷy thu_ỗc hoõn toõn võo kự"t qu%a c%ua

41 DNTLCB, quy%"n I, trang 209.
42 HLNTC, quy%"n I, 1985.
43 DNCBLT, 1970.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

29

chiự"n tranh giăốa ngố^!i Vi_"t Nam h!n l^a tu^y thu_ỗc võo ựy muựỗn c%ua
mợnh.
N&m 1802, Nguyă"n Anh fựanh b_ai tõn quộn Tộy S!n, lõm ch%u
toõn di_"n lọnh th%ỗ Vi_"t Nam, sau fựo l"n ngỗi lựộy danh hi_"u lõ Gia
Long. Khi chiự"n tranh fọ chựộm dựốt, Gia Long quyự"t fnh trao tr%a l_ai
cho vố!ng quựỗc Panduranga-Champa, khỗng ph%ai lõ quy^"n f_ỗc l_ộp,
nhống lõ quy^"n t_ố tr dốự!i s_ố b%ao h_ỗ c%ua tri^"u fợnh Huự". Sau fựo, Gia
Long phong tốự!c cho ong Po Soang Nhung Ceng, m_ỗt tốự!ng tõi gựỗc
ngố^!i Ch&m (t%ỗ ti"n bõ Th^"m %! Phan Rựi, fọ t^ống tham gia vự!i
Nguyă"n Anh f%" chựỗng Tộy S!n, quy^"n cai tr vố!ng quựỗc nõy. M_&c dỷ
lõ m_ỗt vố!ng quựỗc t_ố tr, nhống Po Saong Nhung Ceng cựo quy^"n tuy_"t
fựỗi tr"n nhộn dộn c%ua Panduranga, cựo quy^"n thõnh l_ộp quộn f_ỗi ri"ng
võ quyự"t fnh thuự" mựa ri"ng trong lọnh th%ỗ c%ua mợnh.
Thõnh hợnh trong qui chự" thu_ỗc fa Vi_"t Nam, nự"u Gia Long
quyự"t fnh cho tựai l_ộp l_ai vố!ng quựỗc Panduranga-Champa, fựo lõ f%" t%o

bõy s_ố cựam !n c%ua mợnh fựỗi vự!i tốự!ng Saong Nhung Ceng fọ cựo cỗng
trong cỗng trợnh fựanh fu%ỗi Tộy S!n h!n lõ bõy t%o ựy muựỗn c%ua mợnh f%"
vố!ng qốựỗc Champa nõy fố_!c ph_uc h^ỗi l_ai44. Dỷ trong hoõn c%anh nõo
fi năốa, Panduranga-Champa cỹng lõ m_ỗt vố!ng quựỗc t_ố tr dốự!i s_ố b%ao
tr_! c%ua Gia Long, võ nhựột lõ dốự!i s_ố che ch%! tựỗi fa c%ua ỗng L" V&n
Duy_"t, T%ỗng Trựộn Gia Fnh Thõnh.
N&m 1802, Gia Long t^ố tr^ộn. Minh M_"nh kự" tiự"p cha mợnh f%"
cai tr toõn v_en Vi_"t Nam. Sau ngõy l"n ngỗi, Minh M_"nh xựoa b%o tat
c%a chựinh sựach li"n quan fự"n Panduranga-Champa do Gia Long f%" l_ai,
v^a quy^"n ki%"m soựat c%ua L" V&n Duy_"t tr"n vố!ng quựỗc nõy. Van f^"
n^ay fọ dăộn fen s_ố xung f_ỗt giăốa Minh M_"nh võ T%ỗng Trựộn Gia Fnh
Thõnh. K%" t^ố ng^ay ựộy, Panduranaga-Champa l_ai tr%! thõnh n_an nhộn
l^ộn thựố hai trong biự"n cựỗ chựinh tr giăốa ngố^!i Vi_"t Nam. Khi Po Saong
Nhung Ceng fọ t^ố tr^ộn %! Champa (chựố khỗng ph%ai ỗng vua nõy lõ
ngố^!i ch_ay sang Kampuchea lựanh n_an nhố ngố^!i ta thố^!ng hi%"u l^ộm,
Minh M_"nh t_ố phong tốự!c cho m_ỗt ngố^!i Ch&m k^" c_ộn c%ua mợnh l"n
ngỗi. L" v&n Duy_"t ph%an fựỗi l_ai Minh M_"nh, t_ố quyự"t fnh cho con
c%ua Po Saong Nhung Ceng l"n lõm vua Panduranga-Champa, f%" trựộn

44 Po Dharma, 1987 (I), trang 86.


30

Po Dharma

giăố tr_on v_en quy^"n ki%"m soựat chựinh tr võ hõnh chựanh c%ua vố!ng quựỗc
nõy45. Nhi^"u s%ố li_"u cỹng n"u l"n r^&ng, n&m 1832 lõ n&m fựanh dựộu
m_ỗt khựuc quanh lch s%ố lự!n lao trong chựinh sựach bang giao giăốa
Panduranga-Champa võ tri^"u fợnh Huự". Nự"u t^ố n&m 1822 fự"n 1828,

vố!ng quựỗc nõy tr_ốc thu_ỗc dốự!i quy^"n ki%"m soựat c%ua tri^"u fợnh Huự",
nhống sau n&m 1828, Panduranga-Champa fọ tr%! thõnh m_ỗt vố!ng
quựỗc f_&t dốự!i quy^"n cai tr c%ua Gia Fnh Thõnh46. Chựinh vợ thự", s_ố
sựỗng cụn c%ua Panduranga-Champa hỗm nay t^uy thu_ỗc h%&n võo tố thự"
m_anh hay yự"u c%ua L" V&n Duy_"t fựỗi vự!i Minh M_"nh.
N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^ố tr^ộn. Tựốc toc, Minh M_"nh quyự"t
fnh chiự"m fựong Panduranga-Champa, cho l_"nh tr^ống tr th%&ng tay tựột
c%a quan chựốc n^ao trong vố!ng quựỗc fọ theo L" V&n Duy_"t47, Minh
M_"nh fọ ựap d_ung chựinh sựach tõn b_ao chựỗng l_ai nhộn dộn Champa vợ
t_ỗi khỗng chu ph_uc tỷng tri^"u fợnh Huự". Sau cu_ỗc tr^ống ph_at nõy,
Minh M_"nh cho l_"nh xựoa b%o Panduranga-Champa tr"n b%an f^ỗ Fỗng
Dố!ng, chia l_ai fựột fai nõy thõnh hai huy_"n An Phốự!c võ Hụa Fa tr_ốc
thu_ỗc t%inh Bợnh Thu_ộn48.
Thự" lõ, vố!ng quựỗc Panduranga-Champa hoõn tõn b di_"t vong
võo n&m 1832.
1832-1835: S_ố vỷng d_ộy cuựỗi cỷng
Nhăống chựinh sựach tõn b_ao c%ua m_ỗt sựỗ quan chựốc Minh M_"nh
nh^&m tr^ống tr th%&ng tay nhộn dộn Champa vợ t_ỗi theo L" V&n Duy_"t lõ
nguy"n nhộn chựinh yự"u gi%ai thựich cho s_ố vỷng d_ộy c%ua dộn t_ỗc
Champa võo n&m 1833. Fựoi khựat, tỷ f^ay, x%ố tr%am khỗng c^ộn lựy do,
khỗng c)an xựet x%ố, t_ộp trung ngố^!i dộn Champa v^ao lao dch trong
nhăống nỗng trố^!ng kinh tự", fựỗt chựay lõng xọ thõnh tro b_ui, v.v. lõ s_ố
vi_"c diă"n ra hõng ngõy sau ngõy mựột nốự!c49. Khỗng th%" kham n%ỗi
nhăống s_ố khựỗn kh%ỗ nõy, Katip Sumat, m_ỗt nhõ lọnh f_ao tinh th^ộn H^ỗi

45 DNTLCB , quy%"n VI, , trang 90.
46 Po Dharma, 1987 (I), trang 110.
47 CM 29 (1).

48 MMCY, quy%"n VI, 1974, trang 143-144.

49 CHCPI- CAM 1.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

31

Giựao, k"u g_oi qu^ộn chựung n%ỗi d_ộy, thõnh l_ộp m_ỗt m_ột tr_ộn khựang chiự"n
H^ỗi Giựao, dỷng chiự"n tranh t%ố vợ f_ao (Jihộd chựỗng l_ai Minh M_"nh f%"
dõnh f_ỗc l_ộp Champa. Phong trõo khựang chiự"n c%ua Katip Sumat fọ tr%!
thõnh m_ỗt mựỗi fe d_oa lự!n cho Minh M_"nh trong khu v_ốc nõy50. Chựinh
thự", ngoõi foõn quộn hỷng m_anh c%ua tri^"u fợnh Huự", Minh M_"nh k"u
g_oi tựột c%a Vi_"t ki^"u sựỗng %! fộy gựop sựốc f%" fựanh phựa toõn di_"n l_ốc
lố_!ng Katip Sumat võo n&m 183451.
Nự"u s%ố li_"u Vi_"t Nam ựit nựoi fự"n cu_ỗc n%ỗi d_ộy c%ua Katip Sumat,
thợ s%ố li_"u nõy khỗng b%o lă! c! h_ỗi viự"t v^" biự"n cựỗ 1834-1835, biự"n cựỗ
mõ tri^"u fợnh Huự" coi fựo lõ m_ỗt c! cựộu cựach m_ang mự!i mang hợnh
thựốc M_ột Tr_ộn Gi%ai Phựong h!n lõ hợnh thựốc n%ỗi lo_an. Fựung v_ộy, Ja
Thak Wa, ngố^!i lõng V&n Lộm (Ninh Thu_ộn, lõ m_ỗt quan chựốc lự!n
trong tri^"u Champa th^!i trốự!c, lõ ngố^!i fựống ra thõnh l_ộp M_ột Tr_ộn
Gi%ai Phựong, v^a thõnh l_ộp chựinh ph%u lộm th^!i f%" fi^"u hõnh cỗng cu_ỗc
cựach m_ang gi%ai phựong Champa. Lựộy khu F^ỗng Nai, n!i mõ dộn Vi_"t
khỗng dựam xộm nh_ộp, f%" lõm m_ột khu. ng ta fựống ra f^" ngh m_ỗt
ỗng hoõng t%ố gựỗc Raglai, dụng Po Romựe, l"n ngỗi c%ua vố!ng quựỗc.
ng k"u g_oi toõn dộn Champa, c%a anh em cao nguy"n võ ngố^!i Ch&m
cỷng fựống d_ộy chựỗng l_ai quộn xộm lố_!c Minh M_"nh. Sau khi chiự"m
fựong khu v_ốc Phan rang, ỗng cho l_"nh tiự"n fựanh khu v_ốc Phựu Y"n võ
Bợnh Fnh. Tiự"c thay, ỗng b t%ố tr_ộn %! lõng Hăốu Fựốc (Phan Rang võo
n&m 1835. Phong trõo c%ua Ja Thak Wa fố_!c coi nhố lõ cu_ỗc n%ỗi d_ộy
cuựỗi cỷng sau ngõy mựột nốự!c c%ua vố!ng quựỗc Champa võo n&m

183252.
Sau cựai chự"t c%ua Ja Thak Wa, Minh M_"nh phựat f_ỗng m_ỗt chựinh
sựach vỗ cỷng tõn b_ao f%" tr^ống tr nhăống ai dựinh dựang võo cu_ỗc cựach
m_ang nõy: trống thu ru_ỗng fựột, theo dửi võ bự&t bự!, t_ộp trung c%ai t_ao võ
tỷ fõy tựỗi fa, cựộm phộn phựỗi lố!ng th_ốc, thi"u fựỗt lõng xọ cho fự"n
qu_ột c%a m^ỗ mọ nhăống gia fợnh theo cựach m_ang53. Sau cỷng, f%" ki%"m
soựat s_ố t_ộp trung c%ua dộn t_ỗc Champa, Minh M_"nh cho l_"nh d^!i het tat
c%a lõng xọ Champa fi ch%ỗ khựac f%" thõnh l_ộp lõng xọ ngố^!i Vi_"t.

50 DNTLCB, quy%"n XVI, trang 70-120.

51 CM 24(5), trang 169-168 et CM 32 (6), trang 105-104.
52 CAM 30(17), trang 51.
53 CHCPI-CAM 1, trang 8.


32

Po Dharma

Chố!ng trợnh d^!i lõng xọ ngố^!i Champa lõ m_ỗt chựinh sựach nh^&m phựa
h%uy toõn b_ỗ c! cựộu t%ỗ chựốc c%ỗ truy^"n c%ua xọ h_ỗi võ gia fợnh ngố^!i dộn
Champa th^!i fựo54.
*
S_ố di_"t vong c%ua Champa cựo m_ỗt nguy"n nhộn chựinh yự"u, fựo lõ
vố!ng quựỗc nõy fọ tr%! thõnh m_ỗt n_an nhộn c%ua chựinh sựach Nam Tiự"n
Vi_"t Nam. Sau ngõy di_"t vong, vố!ng quựỗc nõy ch%i f%" l_ai sau lống
mợnh mựỗt sựỗ di tựich lch s%ố, hai c_ỗng f^ỗng nhộn ch%ung xuựột thộn t^ố
dộn t_ỗc Champa th^!i trốự!c. C_ỗng f^ỗng f^ộu ti"n g^ỗm võo kho%ang
300.000 anh em Tộy nguy"n %! mi^"n trung Vi_"t Nam. Nhựom thựố hai

võo kho%ang 100.000 ngố^!i Ch&m %! vỷng Phan Rang, Phan Rựi, 30.000
%! khu v_ốc Chộu Fựỗc võ Tộy Ninh, h!n 150.000 lựanh n_an %!
Kampuchea55.

Thố Tch
A. Tõi li_"u t%ỗng quựat

Bibliographie Campổ et caà par P. B. Lafont et Po Dharma. Paris
(L'Harmattan) 1989.
Catalogue des manuscrits caà des bibliothốques Franỗaises par P. B.
Lafont, Po Dharma et Nara Vija. Paris (Public. de l'EFEO, CXIV)
1977.
Complộment au catalogue des manuscrits caà des bibliothốques
Franỗaises par Po Dharma. Paris (Public. de l'EFEO, CXXXIII)
1981.
Kerajaan Champa. Jakarta (Balai Pustaka) 1981.

54 Po Dharma, 1987 (I), trang 163.
55 Mak Phoeun, 1988, trang 83-94.


Gựop ph^ộn tợm hi%"u l_ich s%ố Champa

33

Inventaire des archives du Pổuraòga du Fonds de la Sociộtộ
Asiatique de Paris (piốces en caractốres chinois). Paris (Travaux du
CHCPI) 1984.
Actes du sộminaire sur le Campổ organisộ l'Universitộ de
Copenhague. Paris (Travaux de CHCPI) 1988.

Histoire des frontiốres de la Pộninsule Indochinoise. I.- Les frontiốres
du Viờtnam. Paris (L'Harmattan) 1989.
Le Monde indochinois et la Pộninsule malaise. Kuala Lumpur
(CHCPI) 1990.
Le Campổ et le Monde Malais. Actes de la confộrence internationale
sur le Campổ et le Monde malais organisộe l'Universitộ de
Californie, Berkeley. Paris (CHCPI) 1991.
B. Tõi li_"u trựich dăộn

1. Sựach viự"t b^&ng v&n t_ố Ch&m
(Chựu thựich: CAM Sựach c%ua Vi_"n Viă"n Fỗng
Phựap, Paris; CHCPI Sựach c%ua Trung Tộm Lch
S%ố võ N^"n V&n Minh Bựan F%ao Fỗng Dố!ng,
Sorbonne; CM Sựach c%ua Siociựetựe Asiatique de
Paris
CAM 30 (17).
CAM MICROFILM 17 (1). Sựach nõy fọ dch sang tiự"ng phựap b%!i Po
Dharma võ f&ng trong cuựỗn sựach Le Pổòuraòga (Campổ). Ses
rapports avec le Vietnam, Paris 1987 (Vol. II, pp. 19-88).
CHCPI- CAM 1.
CM 24(5).
CM 29 (1). Sựach nõy fọ dch sang tiự"ng phựap b%!i Po Dharma võ f&ng
trong cuựỗn sựach Le Pổòuraòga (Campổ). Ses rapports avec le
Vietnam, Paris 1987 (Vol. II, pp 93-217).
CM 32 (6).
CM 37(29).

2. Sự%ố li_"u Vi_"t Nam
F_ai Nam Nhựột Thựỗng Chựi (DNNTC
-quy%"n 10-11 (T%inh Phựu Y"n, Khựanh Hoõ, Saigon, 1964.