Cơ sở văn hóa Việt Nam: Hương ước

I. H n g

c là gì?

H ng c là m t bi u hi n quan tr ng c a n n v n hoá dân gian
làng quê và mang c i m riêng ý th c h c a ng i dân trong m i
ngôi làng. H ng c , lu t làng ã t n t i song song cùng v i lu t
pháp và n m gi vai trò quan tr ng trong i s ng c ng n g, c m
r , n sâu tr thành n p c m, n p ngh c a con ng i.
H ng c là thu t ng g c Hán, khi du nh p vào Vi t Nam nó v n
c gi nguyên ngh a. H ng c là nh ng quy c , i u l c a
m t c ng n g chung s ng trong m t khu v c. Là b n pháp lý u
tiên c a các làng xã nh m góp ph n i u hòa các m i quan h trong
xã h i c ng n g. H ng c là b n ghi chép các i u l (nh ng
quy t c x s chung) mang tính b t bu c ph i tuân th , liên quan
n i s ng c a c ng n g dân c sinh s ng trong làng. Các i u l
này hình thành d n trong l ch s ,
c i u ch nh và b sung m i
khi c n thi t.
H ng c còn có các tên g i khác nh h ng biên, h ng l ,
h ng khoán, khoán làng...
Trong làng xã Vi t Nam x a, lu t l t n t i d i nhi u hình th c, t
lu t l truy n mi ng n lu t l thành v n. M t s h ng c thành
v n ã th hi n, chính nó ã k th a lu t l truy n mi ng tr c ó .
i u ó ch ng t r ng, t r t s m các công xã c truy n r i n
công xã nông thôn ã xu t hi n các khoán c mà ph bi n là quy
c truy n mi ng.
Ti c r ng, sau cách m ng tháng Tám, c c u t ch c làng xã phong
ki n c b xóa b , h ng c – m t trong nh ng công c i u khi n
m i quan h làng xã ã không còn n a. Song nh ng qui c t t p
c v n b n hóa v n còn s ng mãi v i th i gian...

Th i Tr n (kho ng cu i th k XVII) H ng c ã tr nên khá ph
bi n trong h th ng làng, xã Vi t Nam. H u h t các H ng c u
c p n i dung chính nh : an ninh tr t t , quan h n g x , công ích


công l i, th ng ph t, n vi c c th b n ph n c a con cái
cha m , ông bà, v
i v i ch ng, anh i v i em…

i vi

V th i i m xu t hi n h ng c , các nhà nghiên c u l ch s , dân
t c h c t tr c n nay v n ch a kh ng nh. B ng vào các th t ch
c , chúng ta m i ch bi t r ng n tri u i vua Lê Thánh Tông tri u
ì nh ã ra s c l nh th ch hoá h ng c . B lu t H ng c ã ghi
l i ch d c a vua Lê Thánh Tông v vi c biên so n và thi hành
h ng c nh sau:
- Các làng xã không nên có kho n
nhà n c.

c riêng vì ã có lu t chung c a

- Riêng làng xã nào có nh ng t c khác l thì có th l p khoán
cml

c và

- Trong tr ng h p ó , th o ra h ng c ph i là ng i có trình
nho h c, có c h nh, có ch c và có tu i tác.
- Th o xong, ph i

c quan trên ki m duy t và có th b bác b .

- Khi ã có khoán c r i, mà v n có ng i không ch u tuân theo, c
nhóm h p riêng, thì nh ng k y s b quan trên tr t i.
Nh v y, có th th y r ng, n i vua Lê Thánh Tông ã có h ng
c r i nh ng hi n nay chúng ta v n ch a tìm th y b n h ng c
nào
c so n th o vào th k XVI ch ch a nói gì n th k XV.
Tìm hi u các v n b n h ng c có th th y chúng luôn
c i u
ch nh s a i qua các th i k . Xét m t trong nh ng b n h ng c
thành v n c nh t mà chúng ta hi n có là h ng c làng M Tr ch,
huy n
n g An, ph Th ng H ng (nay là huy n Bình Giang, t nh
H i D ng) ra i t n m 1665 sau ó ã
c s a i , b sung t i
16 l n, t 30 i u ban u lên t i 82 i u b n cu i cùng.

II. N i dung c a H n g

c


N i dung c a các b n h ng
- Quy

c v ch

c th ng g m 4 quy

ru n g

c:

t

Nh ng i u ki n t nhiên c tr ng ã quy nh n c ta là m t n c
nôngnghi p. N n s n xu t nông nghi p
c th hi n rõ nét nh t
nông thôn, c bi t là các làng xã. H ng c các làng u kh ng
nh “vi c nhà nông là cáig c l n”
b o v , phát tri n s n xu t và
u ra m t s quy nh khuy n khích m i ng i, m i nhà t n d ng
t ai
s n xu t và quy nh v vi c s d ng ru ng t .
Nh H ng c làng Qu nh ô i - Ngh T nh có t i 4 i u kho n
nói v v n
này, trong ó i u 9 quy nh “làng xét các n i trong
n g i n n i nào tr ng hoa qu thì tr ng cho h t không
c b
hoang... N u có ng i không cày b a
ru ng v n hoang thì ph i
ph t”. Hay nh
làng Quýt Lâm, kho n th 25 h ng c c a làng
quy nh v ru ng t c a làng: “M t s v n ì nh giao cho t th a
coi gi . M t s v n ngh a t giao cho phu tr ng coi gi . M t s
v n nhà nhóm giao cho giáp làng coi gi . M t s v n ì nh giao
cho t th a cày làm…”
Tuy nhiên, ngày nay, vi c s d ng t a i trong các làng xã ph i

tuân theo quy nh c a pháp lu t t a i Vi t Nam.
- Quy

c v khuy n nông, b o v s n xu t , môi tr n g

V công tác khuy n nông b o v s n xu t
c chú tr ng nh m t n
d ng di n tích t . i u 113 H ng c làng Qu nh ô i - Ngh
T nh quy nh: "Nguyên làng ta có m t d i ru ng hoang x
p
B n và V ng C u, làng nên cho khai kh n thành ru ng tr ng tr t
làm m i l i thêm cho dân làng, nay làng b n h ng i nào có s c phá
v ra cày c y
c kho ng 4 n m, làng cho n khôngph i n p thu ,
ngoài 4 n m thì c l y lúa trên ru ng,
c bao nhiêu làng chia 3,
làng ch l y 1 ph n, làng làm nh th trong 20 n m, h t h n ph i
giao ru ng cho làng". i u th 1, kho n th 5 H ng c làng Long


Ph ng quy nh: “Các nhà trong làng hè vách u ph i s ch s .
Nh ng ao rãnh trong v n và các h n goài ngõ v n, ch a n c d
dáy là ch sanh lo i c trùng và c khí thì h i hào m c m i k h i
n g cho h ng ki m, t c bi u và h ng d ch i bi u các nhà ng i
l p li n m y ch l ng y nh ao h cho kh i các vi trùng sinh ,
ng i nào g n à ng t ích, c m không
c ném d dáy, ho c
xác thú v t ch t hai bên à ng cái hay n i ao h , ph i chôn sâu cho
kh i truy n nhi m”
H ng c các làng còn quy nh v nh ng i u x ph t r t nghiêm

i v i nh ng hành vi gây ô u không khí, làm nhi m b n ngu n
n c, làm lây lan d chb nh trong xóm làng. Nh i u 46 H ng c
làng Thanh Li t (nay thu c huy n Thanh Trì) ghi: "Ng i ta ai có
m nh kho thì m i s ng lâu, mu n dân làng
c m nh kho thì ai
c ng ph i bi t gi gìn v sinh chung và v sinh riêng".
- Quy c v t ch c xã h i và trách nhi m các ch c
d ch c a làng
Thành viên trong làng th ng ch u s ch huy c a nh ng ng i n g
u , ph i tuân theo nh ng quy t c do làng t ra và u bình n g
v i nhau trên c s tôn tr ng giúp
l n nhau.
Nh ng ng i n g u ph i có trách nhi m ch huy vi c th c hi n
các quy nh c a làng và gi i quy t các s vi c x y ra trong làng.
Nh ti t k 1 trong H ng c c a làng Quýt Lâm, ph M
c có
ghi: “S ì nh hay nhà h i trong làng, n i c n gi a, thì ch c s c ng i
t ng tr c, m y ng i k lão có danh v ng ng i t ng sau, ch c s c
nh ng theo ch c hàm, k lão nh ng theo niên x , th th mà
ng i”.
- Quy

c v v n hoá tinh th n và tín ng

ng

H u nh trong h ng c c a các lãng xã u có nh ng quy nh v
v n hóa n g x , tín ng ng và các l khao v ng, c i h i… nh m
t ra nh ng quy t cx s chung phù h p v i phong t c t p quán

c a làng xã. m i làng u có nh ng quy nh v tín ng ng c a
riêng mình. i u ó
c ghi trong H ng c c a các làng nh :
Quýt Lâm, ph M
c có ghi các T t g m: L Nguyên á n, L t
Xuân th , L cúng Hành khi n, Th ng i n, H i n… Trong ó ,
Kho n 3, Ti t th 2 ghi rõ: “M i n m n s m mai ngày 15 tháng
giêng, thì t Xuân th t i ì nh, th ng dùng m t con heo và ph m
v t, l a m t ng i k c c n g vai c ng, l y chi b c n m n g
n m giác”.Trong làng th ng xuyên có t ch c các l c i h i, r c
dâu hay m ng th , và nh ng l này c ng
c quy nh trong
H ng c r t chi ti t v các kho n l phí ph i n p, th i gian và quy
mô t ch c. Bên c nh ó , các quy nh v v n hoá n g x trong làng
xã c ng
c quy nh r t rõ ràng, chi ti t và khá ch t ch (quy t c
“kính lão c th ”, “tôn s trong o ”…)
Trong các quy c trên thì quy c v ch
ru ng t có v trí
quan tr ng nh t, b i vì i a s ng i dân cua các làng u làm
nông nghi p là ch y u.
Ngoài b n lo i quy c c b n trên, có làng l i ghi thêm vào h ng
c nh ng i u kho n v s ó ng góp các lo i công qu , v t ch c
khao v ng, v “l ra làng” (l thành i nh)… Hay là Quy nh v
th ng và ph t trong H ng c , i u mà trong a s H ng c
c a các làng u có quy nh. Ai làm vi c t t, vi c có l i cho dân
làng, cho c ng n g thì
c th ng, ng c l i ai làm i u sai trái
gây h i cho làng thì s ph i ch u ph t.

H ng c t n t i song song cùng lu t pháp, gi vai trò là công c
i u ch nh các m i quan h trong c ng n g và qu n lý làng xã.
Trong làng xã Vi t Nam x a, ng i nông dân t p h p l i v i nhau
b ng nhi u hình th c t ch c: xóm ngõ, dòng h , phe giáp, ph ng
h i và theo các thi t ch c a b máy chính tr - xã h i
a ph ng.
M i thi t ch ho c t ch c y có quy nh riêng, c l p, tách bi t
v i nhau. H ng c ó ng vai trò quan tr ng trong vi c i u hoà
các thi t ch , là s i dây ràng bu c h u c m i thành viên, t ch c.
H ng

c là ph ng ti n

chuy n t i pháp lu t và t t ng Nho


giáo vào làng xã , h
nh ng vi c c th n
ánh v n hoá làng, u
m t c ng n g ch t
làng.

tr và b sung cho pháp lu t khi c n x lí
y sinh t n p s ng c thù c a làng. Nó ph n
n dân làng vào khuôn phép, g n bó h thành
ch vì trách nhi m và quy n l i chung c a

H ng c c ng là công c
Nhà n c can thi p, qu n lý, i u
hoà l i ích gi a làng xã v i Nhà n c. Khi Nhà n c phong ki n

c ng c a v và quy n l c c a mình thì làng xã tr thành các n
v c ng n p cho chính quy n trung n g. Tuy nhiên Nhà n c ch
t p trung qu n lý các ngu n thu , lính và phu, còn l i làng t i u
ch nh các m i quan h c a mình. Nh v y, làng xã có quy n t tr
t ng i
duy trì nh ng t p t c mà n i dung không i l p v i
lu t pháp c a tri u ì nh.

III. Vai trò c a H n g

c trong

i s n g ng

i Vi t

V i r t nhi u các quy nh, i u l cùng s t n t i b n v ng, lâu dài
c amình, H ng c ã có nh ng vai trò, n h h ng r t l n n
làng xã Vi t Nam, c bi t là trong th i i hi n nay.
Nh n g m t tích c c c a H n g c : Tr c h t h ng c
góp ph n làm hình thành trong làng xã và ng i nông dân nhi u
tính truy n th ng và quý báu.

c

+ Truy n th ng oàn k t và c k t làng xã: H ng c không ch
quy nh ngh a v c a m i cá nhân, m i c ng n g mà còn nh rõ
trách nhi m c a c ng n g trong vi c b o v , giúp
l n nhau gi a
các thành viên trong i s ng th ng nh t; h ng c khuyên r n

m i ng i n hòa thu n theo ú ng o hi u gia ì nh, gi gìn tình
làng ngh a xóm, giúp
nhau lúc ho n n n, túng thi u hay g p công
to vi c l n trong nhà. Nh ng tr ng h p á nh cãi ch i nhau, tri t h
lúa màu, gia súc, gia c m c a nhau u b ph t n ng. M i ng i tìm
th y xóm làng không ch ch d a v v t ch t mà ch y u tinh
th n, m t s ù m b c giúp
vô t gi a nh ng ng i lao n g.


Quan tâm n vi c công ích, tích c c ó ng góp xây d ng làng xã
hoàn thành y
các ngh a v v i làng, v i n c. Tr c h t t ng
làng ph i m b o y
các ngh a v v i nhà n c v s u thu ,
binh d ch.
Ngoài ra t ng làng t m nhi m các công vi c liên quan nh th y
l i, giao thông, ê i u, xây d ng các công trình b o v xóm làng
nh : hàng rào, c ng làng, t ch c th cúng. H ng c quy nh
trách nhi m cho t ng t ch c, cá nhân và các hàng dân trong làng.
Vì v y các ngh a v có liên quan n trách nhi m c a công dân
c th c hi n. Ng i nông dân tham gia y
các công vi c
trong làng v i ý th c trách nhi m h c ng ò i h i nh ng thành viên
khác c ng ph i th c hi n nh th .
+ Ch n g trong b o v an ninh th c hi n vai trò t qu n: trong
nhi u H ng c quy nh r t c th nhi u khi n ng t nghèo,
ng n ch n các t n n xã h i nh tr m c p, r u chè, c b c, nam n
quan h b t chính. Hay nh các quy nh v ch
canh phòng b o

v tr t t tr an trong làng xóm, b o v hoa màu ngoài ru ng n g.
i u này ã phát huy
c tinh th n t qu n, tinh th n o àn k t và
c k t c a ng i nông dân v i làng xã làm cho cu c s ng â y có
tr t t , làm cho làng tr thành pháo à i kiên c ng n ch n gi c ngo i
xâm, tr m c p.
Trong l ch s ch ng gi c ngo i xâm ch ch chi m
c ô th ,
kinh k còn khi n các làng chúng b th t b i tr c s t n công và
n i d y m nh m c a dân binh ph i h p v i quân tri u ì nh.
+ Góp ph n làm phong phú i s ng v n hóa tinh th n nông
thôn: Nh ng quy nh c a h ng c v trách nhi m c a t ch c, cá
nhân trong vi c tu b n mi u, ì nh chùa, ph c v l t t r c sách
th Th n, th Ph t ã
c ng i dân tuân th nghiêm túc, vì l này
mà h th ng ì nh chùa, n mi u c a các làng th ng xuyên
c tu
b t ng thêm m t nét p trong c nh quan c a làng xóm.
Nhi u ì nh chùa có giá tr cao ngh thu t ki n trúc

c xây d ng


nh ng v trí p m t không gian thoáng ã ng ã tr thành ni m t
hào c a không ch m t làng mà c a c t nh. Bên c nh các thi t ch
tôn giáo, tín ng ng ng i nông dân t ch c nhi u l h i: L h i
nông nghi p c u mùa, c u m a, h i ph n th c giao duyên, h i hát
Xoan hát Gh o, hát Ví, các trò di n h i làng, các môn th thao dân
t c: V t, võ, c t ng, c ng i, ném còn thu hút s tham gia c a r t
nhi u ng i không phân bi t sang hèn u say mê v i nh ng l th c

trò di n, t ng nh các v th n có công v i n c, v i làng.
Thông qua vi c th cúng và các ho t n g v n hóa khác bi u l m i
c ng c m v i nhau, xích l i g n nhau h n. H i làng ngoài vi c á p
ng
c các yêu c u v tâm linh và v n hóa còn có tác d ng giáo
d c truy n th ng o lý "U ng n c nh ngu n' và c ng c tinh
th n c ng n g. H i làng cùng v i sinh ho t phong phú là môi
tr ng t t nh t
b o t n các giá tr di s n v n hóa, làng xã, v n
hóa dân t c.
+ Giúp kh c ph c cácch h ng c a pháp lu t ho c pháp lu t quy
nh ch a c th , a pháp lu t i vào i s ng ng i dân m t cách
d dàng h n:
H ng c bi n các quy nh chung c a pháp lu t thành các quy
nh c th c a làng: n gi n hoá các quy nh c a lu t n c, làm
cho ý th c h pháp lu tc a Nhà n c tr nên g n g i và thâm nh p
vào h t t ng, vào tâm lý và l i s ng c a m i ng i dân, làm pháp
lu t tr nên d hi u, d áp d ng.
V i l i hành v n dung d , có v n i u theo dân gian, H ng c i
vào i s ng m t cách t nhiên, nên th m sâu vào i s ng c ng
n g mà ít c n n các ph ng ti n tuyên truy n, ph bi n n ào,
t n kém.
H ng c góp ph n bi n c i khuôn kh c ng nh c, các quy t c có
tínhnghiêm kh c l nh lùng c a lu t pháp thành s uy n chuy n, linh
n g và bi nhoá trong l i hành x c a các c ng n g. H ng
c , l làng, ta nh n th ycác tinh th n khoan dung, l ng và


uy n chuy n, hoá gi i cái khô c ng, hàkh c, ô i khi là tàn b o c a
lu t pháp.

H ng c a ra nhi u quy nh c th b khuy t vào các l h ng
c apháp lu t, trong các m i quan h c th c a cu c s ng làng xã.
Các v n
nh chia ru ng t công, lão quy n, nam quy n, ph
quy n, tr ng quy n, an ninhlàng xã, i s ng tâm linh c a c ng
n g… Th ng là nh ng v n
c quy nh chung chung trong
lu t n c l i r t c th trong các H ng c .
Nh n g m t tiêu c c c a H n g c : Tr c h t là t t ng
c c b a ph ng, bè phái và nh ng i u kho n c a h ng c ch
liên quan n công vi c, t i t p t c làng xã do v y nó góp ph n t o
ra tâm lý ch quan tâm n l i ích c a làng mình " n cây nào rào
cây y ", "Tr ng làng nào làng y á nh, thánh làng nào làng y th "
ít quan tâm n quy n l i làng khác.
Làng v i kinh t ti u nông t c p, t túc v i các t ch c xã h i
riêng, t p t c riêng ã
c h ng c th ch hóa do ó làng trong
tâm th c c a ng i nông dân là nh t. Thành viên nào c ng mang
trong mình và t hào v i u này. i u này gi i thích t i sao có
ng i nông dân vì danh d c a làng d n n hành n g "quá t " lao
vào các cu c tranh ch p t a i, cãi vã, u
t p th ...th c ch t ch
nh m b o v quy n l i c a các t ng l p ch c s c, ch c d ch trong
làng, b m t s quan trên l i d ng.
Vi c qu n lý làng xã b ng H ng c là m t trong nh ng c s
hình thành l i s ng theo l làng không quen s ng v i pháp lu t,
th m chí còn coi th ng pháp lu t (phép vua thua l làng). Nhìn
chung ng i nông dân trong làng ít
c trang b ki n th c v pháp
lu t và cho n nay thì i u này v n còn, c bi t là vùng sâu,

vùng xa mi n núi dân t c. â y là v t c n l n trên con
n g xây
d ng xã h i ch ngh a ò i h i nh ng nhà qu n lý ph i có nh ng bi n
pháp tích c c trong vi c tuyên truy n giáo d c pháp lu t cho m i
ng i dân nâng cao trình dân trí.


M t h n ch c a H ng c x a ph i k n là góp ph n làm t ng
các h t c n ng n trong á m c i, á m tang, khao v ng, h i l .
M t tác n g tiêu c c khác t h u qu c a nh ng h t c trong c i,
tang, khao v ng, h i l ã t o ra óc mê tín d o an, quá tin vào tôn
th th l c siêu t nhiên; c i xin ch n ngày ch n gi , cô dâu chú r
ph i so tu i, tang ma c ng ph i xem gi
nh p quan mai táng, con
cái báo hi u cha m ph i coi tr ng ph n m ( n nay tình tr ng ô
th hóa ngh a trang ngày càng phát tri n, m i ng i u xây m to
l n chi m c t canh tác).