Gia định tam gia thi trong tiến trình văn học hán nôm nam bộ

1

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên
cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, cũng
như các kết quả nghiên cứu trong luận án là
trung thực và chưa từng được ai công bố trong
bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận án


2

MỤC LỤC

DẪN NHẬP
1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................5
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...............................................................................7
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................13
4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................15
5. Đóng góp của luận án.....................................................................................15
6. Bố cục luận án ............................................................................................... 16

CHƯƠNG 1

GIA ĐỊNH TAM GIA, TÁC GIẢ VÀ TÁC PHẨM ...........................................17
1.1. BỐI CẢNH VĂN HỌC HÁN NÔM NAM BỘ TỪ THẾ KỶ 18 ĐẾN CUỐI THẾ
KỶ 19 .................................................................................................................17

1.1.1. Bối cảnh thời đại ......................................................................................17

1.1.2. Diện mạo văn học Hán Nôm ở Nam Bộ ...................................................20
1.2. CUỘC ĐỜI VÀ SỰ NGHIỆP CỦA GIA ĐỊNH TAM GIA ............................... 25
1.2.1. Cuộc đời và sự nghiệp của Trịnh Hoài Đức..............................................26
1.2.2. Cuộc đời và sự nghiệp của Ngô Nhân Tĩnh ..............................................35
1.2.3. Cuộc đời và sự nghiệp của Lê Quang Định ..............................................40
1.3. VĂN BẢN TÁC PHẨM THƠ CỦA GIA ĐỊNH TAM GIA .............................. 44
1.3.1. Cấn Trai thi tập của Trịnh Hoài Đức........................................................44
1.3.2. Thập Anh thi tập của Ngô Nhân Tĩnh .......................................................47
1.3.3. Hoa Nguyên thi thảo của Lê Quang Định .................................................49
1.4. VẤN ĐỀ PHIÊN DỊCH, GIỚI THIỆU THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA ...................50
1.5. QUAN NIỆM VỀ VĂN CHƯƠNG .................................................................61
TIỂU KẾT..........................................................................................................73

CHƯƠNG 2

ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG TRONG THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA .......................75
2.1. TÌNH CẢM TRUNG QUÂN ÁI QUỐC VÀ TỰ HÀO DÂN TỘC .....................75
2.2. PHONG THÁI NHÀN DẬT VÀ HƯỞNG LẠC ..............................................92


3

2.3. TRỊNH HOÀI ĐỨC, NGƯỜI NẶNG TÌNH VỚI QUÊ HƯƠNG VÀ CON NGƯỜI
NAM BỘ ...................................................................................................103

2.4. NGÔ NHÂN TĨNH, TÍNH CÁCH ĐẠM BẠC CAO THƯỢNG VÀ TÂM SỰ
MỘT NHO THẦN ......................................................................................113

2.5. LÊ QUANG ĐỊNH, CON NGƯỜI TÀI HOA VÀ NHỮNG SUY TƯ VỀ CUỘC
ĐỜI ...........................................................................................................123

TIỂU KẾT........................................................................................................131
NHỮNG ĐÓNG GÓP VỀ NỘI DUNG CỦA THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA ............... 131

CHƯƠNG 3

ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TRONG THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA ...............134
3.1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGÔN NGỮ VÀ THỂ LOẠI ........................134
3.1.1. Thể loại..................................................................................................134
3.1.2. Ngôn ngữ ............................................................................................... 146
3.1.2.1. Ngôn ngữ thơ chữ Hán ........................................................................146
3.1.2.2. Ngôn ngữ thơ chữ Nôm....................................................................... 162
3.1.2.3. Thủ pháp sử dụng điển cố....................................................................165
3.1.2.4. Hình ảnh.............................................................................................. 174
3.2. GIỌNG ĐIỆU VÀ PHONG CÁCH ............................................................... 182
3.2.1. Trịnh Hoài Đức – trang nhã và hào sảng ................................................ 184
3.2.2. Ngô Nhân Tĩnh – thâm trầm và chiêm nghiệm ....................................... 188
3.2.3. Lê Quang Định – khoan thai và đôn hậu.................................................192
TIỂU KẾT........................................................................................................197
NHỮNG ĐÓNG GÓP VỀ NGHỆ THUẬT CỦA THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA.......... 197

KẾT LUẬN ........................................................................................................201
DANH MỤC BÀI VIẾT ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ......... 207
THƯ MỤC THAM KHẢO................................................................................ 208
PHỤ LỤC ......................................................................................................... 221
PHỤ LỤC 1: NIÊN BIỂU GIA ĐỊNH TAM GIA ................................................ 221
PHỤ LỤC 2: CÁC BÀI TỰ BẠT TRONG THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA.................232
PHỤ LỤC 3: TRÍCH DỊCH THƠ GIA ĐỊNH TAM GIA......................................255
PHỤ LỤC 4: HÌNH ẢNH TƯ LIỆU ...................................................................389

4

BẢNG CHỮ VIẾT TẮT

1. ĐH: Đại học
2. Gia Định tam gia: Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhơn Tĩnh, Lê Quang Định, Gia

Định tam gia
3. H. : Hà Nội
4. Hợp tuyển: Hợp tuyển thơ văn Việt Nam
5. KHXH: Khoa học Xã hội
6. KHXH&NV: Khoa học Xã hội và Nhân văn
7. Liệt truyện: Đại Nam chính biên liệt truyện
8. Nxb.: Nhà xuất bản
9. q. : quyển
10. S.: Sài Gòn
11. Sđd: Sách đã dẫn
12. Tam gia: Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh, Lê Quang Định
13. TP.: Thành phố
14. TP.HCM: Thành phố Hồ Chí Minh
15. Thực lục: Đại Nam thực lục chính biên
16. Tổng tập: Tổng tập văn học Việt Nam
17. tr.: trang
18. [2]: tài liệu số 2 trong Thư mục tham khảo
19. [2, tr.45, 50-51]: tài liệu số 2 trong Thư mục tham khảo, các trang 45, 50 đến

51.

5

DẪN NHẬP
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Gia Định tam gia là danh xưng đương thời gọi ba nhà thơ nổi tiếng đất
Gia Định: Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh và Lê Quang Định. Cả ba là học trò của
Xử sĩ Sùng Đức Võ Trường Toản, đều phong nhã, hay thơ và cùng làm quan cao
trong triều, đồng thời từng là những sứ thần đầu tiên của triều Nguyễn Gia Long.
Trịnh Hoài Đức và Ngô Nhân Tĩnh (Ngô Nhơn Tịnh) còn là những người lập ra thi
xã Bình Dương (theo Liệt truyện), hay Gia Định Sơn Hội (theo lời của Trịnh Hoài
Đức trong bài Tự tự (tự đề tựa) cho tập thơ Cấn Trai thi tập).
Không nói đến những trước tác địa chí, văn hoá, thơ của Tam gia để lại quả
thật không đồ sộ, nhưng danh tiếng của ba tác giả này khiến chúng tôi chú ý. Hơn
nữa, vị trí của Tam gia trong văn học sử nước nhà, đến nay vẫn chưa có vị trí xứng
đáng. Những công trình nghiên cứu về thơ Tam gia còn ít và rời rạc, đến nay vẫn
mang nhiều hạn chế. Trước hết là hạn chế ở công tác phiên dịch và giới thiệu thơ
Gia Định tam gia.
Năm 1903, Lê Quang Chiểu sưu tầm được 18 bài thơ Nôm của Trịnh Hoài
Đức sáng tác trên đường đi sứ và công bố trong công trình Quốc âm thi hiệp tuyển;
năm 1963, giáo sư Huỳnh Lý chủ biên công trình nhiều tập Hợp tuyển thơ văn Việt
Nam, lần đầu tiên tuyển dịch giới thiệu thơ của Tam gia trong dòng chảy văn học
trung đại Việt Nam. Một thời gian dài, mãi đến năm 2005, Hoài Anh cho ra mắt độc
giả cuốn Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh, Lê Quang Định - Gia Định tam gia, giới
thiệu được khá nhiều sáng tác thơ của Tam gia.
Những nghiên cứu về thơ ca miền Nam, trong đó có Gia Định tam gia, cũng
được chú ý từ trước năm 1975 với Đông Hồ, Nguyễn Văn Sâm… Sau năm 1975,
những bài viết công phu hơn về văn học Đàng Trong, văn học Hán Nôm ở Gia Định
của Cao Tự Thanh gây được sự chú ý của giới nghiên cứu văn học.
Điều đó cho thấy sự nỗ lực của các nhà nghiên cứu trong việc sưu tầm, nghiên
cứu, giới thiệu những sáng tác văn chương của Tam gia. Tuy nhiên, mới chỉ dừng

lại ở những bài viết có tính chất nghiên cứu tổng quát của một giai đoạn, một thời
kỳ văn học.


6

1.2. Văn học Hán Nôm Nam Bộ là một bộ phận trong di sản văn học Hán
Nôm cả nước. Do vậy, tìm hiểu văn học Hán Nôm Nam Bộ được xác định như một
bước quan trọng trong công tác nghiên cứu nền văn học Hán Nôm cả nước.
Lịch sử hình thành và phát triển văn học không thể tách rời khỏi lịch sử phát
triển kinh tế, xã hội của nó. Do đó, cùng với việc xác định ranh giới Đàng Trong và
Đàng Ngoài vào những năm đầu thế kỷ 17, văn học Đàng Trong cũng hình thành
khá muộn so với văn học Đàng Ngoài. Những công trình nghiên cứu về tác giả tác
phẩm ở từng vùng miền vì thế cũng có sự chênh lệch khá lớn. Những tác giả Đàng
Ngoài được chú ý khai thác nghiên cứu sớm hơn và nhiều hơn những tác giả Đàng
Trong.
Diện mạo văn học Hán Nôm ở Đàng Trong sẽ không hoàn chỉnh nếu không kể
đến sự đóng góp của những người Hoa Nam di dân đến Đàng Trong và trở thành
những con dân của Nam triều. Sự đóng góp của họ về mặt kinh tế, chính trị hẳn
nhiên là không thể phủ nhận, bên cạnh đó, những đóng góp về mặt nghệ thuật cũng
đáng được ghi nhận. Sự xuất hiện đầu tiên của nhóm thơ Chiêu Anh Các ở Hà Tiên
đã làm nên tiếng vang trong lịch sử văn học nước nhà, sau đó là nhóm thơ Sơn Hội
do Trịnh Hoài Đức cùng những người bạn ông thành lập ở Bình Dương, Gia Định.
Đáng tiếc là, với tình hình tư liệu hiện nay chưa cho phép chúng ta nghiên cứu cụ
thể hơn về thơ của nhóm Sơn Hội. Ngay cả trong Tam gia, nếu không có nhân
duyên gặp gỡ những người con của Ngô Nhân Tĩnh và Lê Quang Định tại kinh
thành vào năm Canh Thìn (1820) để Trịnh Hoài Đức khắc in lưu hành thơ của Tam
gia vào năm Minh Mệnh thứ 3 (1822), chúng ta hẳn cũng khó có thể đọc được
những sáng tác thơ của hai người họ.
Nhận thức được tình hình chung, nhiều nhà nghiên cứu đã nỗ lực nghiên cứu

các tác giả tác phẩm Đàng Trong, đặc biệt là ở vùng đất Gia Định, Nam Bộ. Những
công trình nghiên cứu tác giả tác phẩm Hán Nôm Nam Bộ như Nguyễn Đình Chiểu
(1822-1888), Nguyễn Thông (1827-1884), Nguyễn Hữu Huân (1816-1875), Trần
Thiện Chánh (1822-1874), Phạm Phú Thứ (1821-1882), Phan Thanh Giản (17961867)… đã lần lượt xuất hiện.
1.3. Thơ của Gia Định tam gia, đến nay mặc dù đã được nhiều người quan tâm
tìm hiểu, nhưng tình hình nghiên cứu dịch thuật thơ Tam gia vẫn đang trong tình
trạng đòi hỏi những nỗ lực từ phía các nhà nghiên cứu.


7

Việc sưu tầm, chỉnh lý và dịch thuật tư liệu thơ Tam gia một cách có hệ thống
và hoàn chỉnh để chuẩn bị xuất bản công trình thơ Gia Định tam gia là việc làm có ý
nghĩa thiết thực, nhằm cung cấp tư liệu khả tín cho những ai muốn tìm hiểu về ba
nhà thơ này từ nhiều phương diện khác nhau.
Trước tình hình đó, chúng tôi đã mạnh dạn bắt tay vào nghiên cứu tìm hiểu thơ
Gia Định tam gia. Một mặt, luận án đi vào tìm hiểu những giá trị về nội dung, nghệ
thuật thơ Tam gia trong giai đoạn hậu kỳ trung đại, đặc biệt là văn học Hán Nôm ở
vùng Nam Bộ. Mặt khác, công trình này còn dịch thuật chú giải thơ của Tam gia
góp thêm nguồn tư liệu quý cho các nhà nghiên cứu và những độc giả quan tâm.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1. Trước năm 1975, do nhiều nguyên nhân, thơ Gia Định tam gia chưa
được chú ý khai thác giới thiệu. Năm 1903, Lê Quang Chiểu, một nhà thơ thời cận
đại, bắt đầu công bố 18 bài thơ Nôm liên hoàn được cho là của Trịnh Hoài Đức làm
trong thời gian đi sứ trong công trình Quốc âm thi hiệp tuyển [10, tr.12-18]. Tuy
nhiên, theo Cao Tự Thanh, 18 bài thơ này chỉ mới có liên nhưng chưa hoàn. Trong
đợt điền dã ở Long An, tình cờ ông có được bản chép tay chùm thơ liên hoàn này
gồm 20 bài [36, tr.80]. Sau đó, trên báo Tân văn, số 8-1935, có giới thiệu một bài
thơ Nôm Từ giã mẹ đi sứ của Trịnh Hoài Đức [113, tr.90].
Trong công trình Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm, có nhắc

đến Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định và Ngô Nhân Tĩnh là những nhà thơ, danh
thần triều Lê Mạt - Nguyễn Sơ với thông tin sơ giản [38, tr.345].
Vương Hồng Sển trong Sài Gòn năm xưa, xuất bản năm 1957, có nhận xét về
Gia Định tam gia là “những bậc công thần có công xây dựng cõi Nam, đua nhau
nâng cao nền văn hiến Việt Nam” [98, tr.34].
Sách Võ Trường Toản, phụ Gia Định tam gia của Nam Xuân Thọ, Tân Việt
xuất bản ở Sài Gòn năm 1957 cũng có giới thiệu đôi nét về Gia Định tam gia [118].
Việt Nam đại quan của Lý Văn Hùng xuất bản năm 1963 tại Sài Gòn, bằng
tiếng Hoa, có giới thiệu về tiểu sử hành trạng của Trịnh Hoài Đức theo dạng niên
biểu [163, tr.56].
Tác giả Huỳnh Minh trong sách Gia Định xưa, cũng dành một phần giới thiệu
về Gia Định tam gia, Gia Định Sơn Hội, đồng thời trích dẫn vài bài thơ Nôm của
Trịnh Hoài Đức [74, tr.119-124, 311]…


8

Trong những công trình này, chủ yếu vẫn bước đầu giới thiệu khái quát về tác
giả và tác phẩm thơ của Gia Định tam gia. Hẳn nhiên với tình hình như vậy, chúng
ta chưa thể tiến hành nghiên cứu thơ của các ông bởi các tư liệu vẫn chưa được
công bố giới thiệu và chuyển dịch sang chữ quốc ngữ một cách đầy đủ.
Năm 1963, giáo sư Huỳnh Lý (chủ biên) biên soạn công trình Hợp tuyển thơ
văn Việt Nam nhằm mang lại cho người đọc cái nhìn toàn cảnh văn học Việt Nam.
Công trình này được Nxb. Văn học tái bản lần đầu vào năm 1978. Trong Hợp tuyển
thơ văn Việt Nam, tập 3, Gia Định tam gia được xem như một đại biểu trong dòng
thơ chữ Hán ở Nam Bộ với lời nhận xét:
“Với triều Nguyễn, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, Ngô Nhân Tĩnh, và
sau một ít, Lý Văn Phức không có tư tưởng phản kháng thực tại; trái lại họ
thừa nhận đạo đức phong kiến một cách êm thấm, nhiều khi họ biểu dương
cuộc sống trước mắt…. Giá trị tác phẩm của họ là ở chỗ khác: có người có ý

thức phát huy cảnh giàu đẹp của đất nước, tài hay của đồng bào, tóm lại biểu
dương dân tộc; có người ghi chép sự việc lịch sử một cách sinh động với tất cả
lòng thiết tha của mình;…” [72, tr.29-30].
Văn đàn bảo giám (trọn bộ 4 tập) do Trần Trung Viên sưu tập, Hư Chu hiệu
chú, Mặc Lâm xuất bản năm 1968 có dẫn hai bài thơ Nôm của Trịnh Hoài Đức ở
tập 4: Qua đèo Hải Vân, Tạ mẹ đi sứ. [140, q.4, tr. 36, 37]
Năm 1970, khi nghiên cứu đến văn học miền Nam, văn học Hà Tiên, nhà
nghiên cứu Đông Hồ trong công trình Văn học miền Nam, Văn học Hà Tiên cũng có
nhắc đến Trịnh Hoài Đức nhưng trên cơ sở làm cứ liệu để nghiên cứu về nhóm thơ
Tao đàn Chiêu Anh Các [45].
Khi biên soạn lược sử về Biên Hoà, Lương Văn Lựu cũng dành một phần nói
về tiểu sử và sự nghiệp của Trịnh Hoài Đức trong Biên Hoà sử lược toàn biên.
Đồng thời ông cũng thêm phần nhận xét về giá trị văn học và sử học các tác phẩm
của Trịnh Hoài Đức [67].
Nguyễn Văn Sâm trong Văn học Nam Hà có nhận xét về Trịnh Hoài Đức như
sau: “… đối với triều Nguyễn là bậc danh thần hạng nhất, về phần lập ngôn với
những sáng tác kể trên, thì lại là một người của thiên hạ hậu thế vậy” [97]. Cũng
trong công trình này, ông dành nhiều trang viết về Trịnh Hoài Đức, trong đó còn
bình luận và giới thiệu được 13 bài thơ chữ Hán trong Thoái thực truy biên và phiên


9

âm 18 bài thơ Nôm của Trịnh Hoài Đức, nhưng vẫn chưa thể giới thiệu thơ của Ngô
Nhân Tĩnh và Lê Quang Định.
2.2. Sau năm 1975, những công trình nghiên cứu có liên quan đến Gia Định
tam gia đã xuất hiện nhiều hơn. Đã có những công trình giới thiệu và nghiên cứu về
thơ của Gia Định tam gia riêng biệt, bên cạnh những công trình, bài viết mang tính
chất tổng quan.
Nguyễn Thị Thanh Xuân, Nguyễn Khuê, Trần Khuê với mục đích tái hiện Sài

Gòn – Gia Định xưa thông qua thơ văn, trong công trình Sài Gòn – Gia Định qua
thơ văn xưa, xuất bản năm 1987, giới thiệu 07 bài thơ của Trịnh Hoài Đức ở phần
Thơ văn chữ Hán, phần hai của tập sách [149, tr.87-104].
Công trình nghiên cứu Địa chí văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh, do Giáo sư
Trần Văn Giàu và Trần Bạch Đằng chủ biên với sự tham gia của các nhà nghiên cứu
uy tín, xuất bản từ năm 1987-1990, là một công trình nghiên cứu toàn diện về lịch
sử, xã hội, tư tưởng, tôn giáo, văn học nghệ thuật… ở Gia Định. Trong tập II, có bài
“Văn học Hán Nôm ở Gia Định” của Cao Tự Thanh [36, tr.55-129], tác giả đã khái
quát diện mạo văn học Hán Nôm trong tiến trình văn hóa ở Gia Định, đồng thời
trích dẫn thơ của Tam gia Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh, Lê Quang Định.
Năm 1990, Những danh sĩ miền Nam của Hồ Sĩ Hiệp và Hoài Anh cũng dành
nhiều trang viết về tác giả và điểm qua tác phẩm của Trịnh Hoài Đức, Lê Quang
Định và Ngô Nhân Tĩnh với những nhận xét xác đáng [43, tr.43-53, 54-60, 61-68].
Nhưng trong công trình này, chủ yếu giới thiệu thân thế sự nghiệp các tác giả, vẫn
chưa giới thiệu gì thêm thơ của Tam gia.
Nguyễn Q. Thắng trong Tiến trình văn nghệ miền Nam xuất bản năm 1990
[113] cũng có giới thiệu về tác giả, tác phẩm Gia Định tam gia với ý nghĩa dựng lại
chân dung của nhà văn nhà thơ ở Gia Định.
Năm 1993, Đỗ Văn Hỷ cho xuất bản tập sách Người xưa bàn về văn chương
[47] như một sự tiếp nối công việc mà các tác giả đã làm trong cuốn sách Từ trong
di sản xuất bản năm 1981 trước đó [105]. Với tinh thần sưu tầm giới thiệu những
phát biểu bàn luận văn chương của người xưa, tác giả có trích dịch bài tựa của Bùi
Dương Lịch viết cho tập thơ Thập Anh thi tập của Ngô Nhân Tĩnh, với tựa “Tựa
Ngô Hiệp Trấn Tĩnh Viễn hầu thi tập” rút từ Tồn Trai ốc lậu thoại thi văn của Bùi
Dương Lịch (ký hiệu VHv.89) [47, tr.32.33], và bài bạt của Ngô Thì Vị viết cho tập


10

thơ Cấn Trai thi tập của Trịnh Hoài Đức với tên “Bài bạt Cấn Trai thi tập” [47,

tr.108-111].
Năm 1997, công trình Tổng tập văn học Việt Nam, tập 16, cũng có giới thiệu
tiểu sử tác giả, tác phẩm của Tam gia [99, 15-34]. Số bài thơ của Tam gia trong
Tổng tập này trích lại từ Hợp tuyển thơ văn Việt Nam nói trên. Mặc dù công trình là
tổng tập văn học Việt Nam, nhưng số lượng thơ của Tam gia được trích dịch in
trong này lại quá ít so với số lượng sáng tác thơ của Tam gia. Điều đó cho thấy việc
biên dịch các tác phẩm văn học Hán Nôm, đặc biệt Hán Nôm ở Nam Bộ vẫn còn
hạn chế. Vả lại còn cho thấy, vị trí của Tam gia trong văn học sử Việt Nam là chưa
được đánh giá thoả đáng.
Biên Hoà-Đồng Nai, 300 năm hình thành và phát triển, Lâm Hiếu Trung chủ
biên, Nxb. Đồng Nai, 1998, trong bài phát biểu của Nguyễn Văn Linh “Biên Hoà
Đồng Nai, vùng đất giàu truyền thống và tiềm năng” [125, tr.6c-6f], và bài “Phát
huy truyền thống 300 năm, Biên Hoà bước vào thế kỷ 21” của Nguyễn Thị Minh
Hoàng, [125, tr.6g-6n], đều có nhắc đến Trịnh Hoài Đức như một nhà văn hoá, văn
học lớn tiêu biểu của vùng Nam Bộ. Cũng trong công trình này, các tác giả dành
một phần biên khảo tiểu sử của Trịnh Hoài Đức [125, tr.413-415].
Năm 2004, Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia cho ra đời bộ
sách Tinh tuyển văn học Việt Nam (gồm 8 tập, 11 quyển), trong đó, tập 6 do PGS.
Hoàng Hữu Yên chủ biên có tuyển thơ của Gia Định tam gia, tuy nhiên một số tư
liệu về Tam gia trong tập sách này vẫn sử dụng lại tư liệu trong Hợp tuyển thơ văn
Việt Nam, thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX nên cũng không có gì mới. [131, tr.7699].
Cũng trong năm này, Từ điển văn học (bộ mới) do nhóm Đỗ Đức Hiểu,
Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu, Trần Hữu Tá chủ biên xuất bản năm 2004, có
mục từ về Lê Quang Định, Ngô Nhân Tĩnh và Trịnh Hoài Đức với những nhận xét
về sự nghiệp và thơ ca của các ông khá thoả đáng [44, tr.829-830, 1072-1073, 1823].
Năm 2005, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, Ngô Nhân Tĩnh, Gia Định tam
gia của tác giả Hoài Anh [8], xuất bản nhân dịp trùng tu và tôn tạo di tích lịch sử
văn hóa văn miếu Trấn Biên, Đồng Nai, cũng đóng góp đáng kể vào công việc
nghiên cứu thơ của ba nhà Trịnh, Ngô, Lê. Có thể nói, đây là công trình biên khảo
về thơ Gia Định tam gia nhiều nhất từ trước đến nay.