Soạn bài lớp 9: Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ

Soạn bài: Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ
KHÚC HÁT RU
NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ
Nguyễn Khoa Điềm
I. KIẾN THỨC CƠ BẢN
1. Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ ngân lên khi đất nước còn đang oằn mình
dưới bom đạn chiến tranh. Đất nước ấy, trong cảm hứng của Nguyễn Khoa Điềm là "Đất
nước của nhân dân, Đất nước của ca dao thần thoại". Đất nước trải nhiều đau thương
cũng là đất nước của khát vọng hoà bình. Tâm hồn Việt Nam ưa chuộng thơ ca, đất nước
Việt Nam luôn vang tiếng hát, trong chiến đấu cam go cũng như khi lao động, trong gian
khó cũng như lúc thảnh thơi:
Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu
Mà khi về Đất nước mình thì bắt lên câu hát
Ng-ười đến hát khi chèo đò, kéo thuyền vượt thác
Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi...
(Nguyễn Khoa Điềm, Trích Trường ca mặt đường khát vọng)
Đó cũng là đất nước của những khúc hát mẹ ru con ngàn đời. Là cánh cò bay lả bay la
trong lời ru con của bà mẹ Bắc Bộ, là gió mùa thu thao thức năm canh trong câu hát bà
mẹ phương Nam,... Và là lời ru của bà mẹ dân tộc Tà-ôi trong khúc hát của Nguyễn Khoa
Điềm. Mạch cảm hứng về Đất nước thêm một lần kết tụ, phổ thành tình yêu thương con,
ước vọng cho con, thành tinh thần chiến đấu, khát vọng tự do của bà mẹ dân tộc trong lời
ru ngọt ngào, tha thiết.
Hát ru vốn sống trong dân gian, của dân gian, là tâm tư, tình cảm của bao người, bao đời.
Khúc hát của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm cũng có được sức sống ấy, nên cứ ngỡ nó là
một sáng tác dân gian!
2. Có thể dễ dàng nhận thấy bài thơ được chia thành 3 phần, ba khúc hát, mỗi khúc được
mở đầu giống nhau bằng hai câu "Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi; Em ngủ cho ngoan
đừng rời lưng mẹ" và kết thúc mỗi khúc là lời ru trực tiếp của người mẹ. Cũng có thể xem
ở mỗi khúc có hai lời ru: "lời ru của nhà thơ và lời ru của mẹ" (Theo Trần Đình Sử, Đọc
văn học văn, NXB Giaó dục, 2001, tr. 395) Nhưng dù là lời ru của mẹ hay lời của nhà thơ
thì các câu thơ đều được ngắt nhịp đều đặn ở giữa. Đối với những câu 7 chữ là nhịp 3/4,

VnDoc - Tải tài liệu, văn bản pháp luật, biểu mẫu miễn phí


đối với câu thơ 8 chữ là nhịp 4/4. Như nhịp bước chân, nhịp lên xuống của lưng mẹ, như
nhịp chày, nhịp tỉa bắp, tra hạt, như nhịp thở ấm nồng,... Nhịp nhàng, đều đặn, dìu dặt là
đặc điểm chung về nhịp điệu của hát ru. Nó vừa có tác dụng đưa em bé vào giấc ngủ, vừa
là nhịp để người mẹ có thể tự sự, giãi bày. Điều đặc biệt ở bài thơ của Nguyễn Khoa
Điềm là nhịp thơ phù hợp với nhịp hát ru, lại phù hợp với nhịp của những công việc mà
người mẹ Tà-ôi làm, được cảm nhận từ chính em bé trên lưng mẹ. Trong địu trên lưng mẹ,
bé và mẹ hai mà là một.
Mở đầu mỗi khúc ru là lời dỗ dành ngọt ngào:
Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ
Ba lần lời dỗ dành ấy cất lên trong ba hoàn cảnh khác nhau. Lần đầu là khi mẹ đang giã
gạo:
Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội
Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng
Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi
Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối
Lưng đưa nôi và tim hát thành lời
Lần thứ hai là khi mẹ đang tỉa bắp:
Mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka-lưi
Lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ
Em ngủ ngoan em đừng làm mẹ mỏi
Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi
Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng
Lần thứ ba là khi mẹ đang chuyển lán:
Mẹ đang chuyển lán, mẹ đi đạp rừng
Thằng Mĩ đuổi ta phải rời con suối

Anh trai cầm súng, chị gái cầm chông
Mẹ địu em đi để giành trận cuối
Từ trên lưng mẹ, em đến chiến trường
VnDoc - Tải tài liệu, văn bản pháp luật, biểu mẫu miễn phí


Từ trong đói khổ, em vào Trường Sơn
Những câu thơ cho ta thấy hình ảnh một người mẹ chịu thương chịu khó, yêu thương con
hết mực và hết lòng với kháng chiến. Con nằm trên lưng mẹ mà có khác gì con đang nằm
trong bụng mẹ. Mẹ giã gạo, nhịp chày là nhịp ru con. Mẹ tỉa bắp, nhịp tỉa bắp là nhịp đưa
con vào giấc ngủ. Mẹ đạp rừng chuyển lán, con chẳng rời mẹ, để con bình yên trong nhịp
chân của mẹ. Người mẹ Tà-ôi địu con trên lưng mà giã gạo nuôi bộ đội, tỉa bắp trên núi,
đạp rừng chuyển lán. Cả bài thơ chỉ có một vài hình ảnh gợi tả hình dáng người mẹ (Vai
mẹ gầy...,... lưng mẹ thì nhỏ). Nhưng tình cảm của người mẹ, lòng thương yêu con, những
việc làm của mẹ cho con, cho kháng chiến lại được thể hiện sinh động, rõ nét. Cho nên
người đọc vẫn thấy chân dung người mẹ hiện ra cụ thể, chân thật. Chân dung tinh thần ấy
càng trở nên đẹp đẽ, giàu sức lay động trong những lời người mẹ hát lên, tiếng hát tha
thiết từ trái tim. Mặt trời, ánh sáng, những cái mà cây không thể thiếu, là phía hoa lá
hướng về thì nằm trên đồi. Mặt trời, niềm tin và hi vọng của mẹ, là bé đang nằm trên lưng.
Hình ảnh ẩn dụ (Mặt trời của mẹ) đã diễn tả sâu sắc ý nghĩa của con trong sự sống của mẹ.
Ước mơ, khát vọng của mẹ hướng cả về con. Trong lời ru, mẹ giãi bày, thổ lộ ước mơ,
khát vọng ấy:
Ngủ ngoan a-kay ơi, ngủ ngoan a-kay hỡi
Mẹ thương a-kay, mẹ thương bộ đội
Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần
Mai sau con lớn vung chày lún sân...
Ngủ ngoan a-kay ơi, ngủ ngoan a-kay hỡi
Mẹ thương a-kay, mẹ thương làng đói
Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều
Mai sau con lớn phát mười Ka-lưi...

Ngủ ngoan a-kay ơi, ngủ ngoan a-kay hỡi
Mẹ thương a-kay, mẹ thương đất nước
Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ
Mai sau con lớn làm người Tự do...
Trong mỗi hoàn cảnh khác nhau, lời ru của người mẹ gửi gắm những ước mơ khác nhau.
Song tất cả đều là ước vọng về con trong tương lai. Mẹ giã gạo, lời ru nhắn nhủ con hãy
chắp ước mơ của mẹ cho "gạo trắng ngần", ước mơ mai sau con trưởng thành với sức vóc

VnDoc - Tải tài liệu, văn bản pháp luật, biểu mẫu miễn phí


"vung chày lún sân". Mẹ tỉa bắp trên núi, lời ru nhắn nhủ con hãy chắp ước mơ của mẹ
cho "hạt bắp lên đều", mong ước mai sau con lớn có được sức mạnh có thể "phát mười
Ka-lưi". Và trong khúc ru cuối bài thơ, là ước vọng của người mẹ về ý chí, niềm tin vào
tương lai chiến thắng, là mong mỏi con sẽ chắp ước mơ được thấy Bác Hồ của mẹ, khao
khát Tự do cho đất nước, Tự do của mẹ, Tự do cho con.
Câu hát mỗi lúc một bay cao hơn, ước mơ của người mẹ mỗi lúc một lớn hơn, vươn tới
những điều đẹp đẽ, cao cả hơn, và niềm tin vững chắc, hi vọng vào t-ương lai cũng theo
đó mà bay bổng, mang dáng vóc của anh hùng ca:
- Mai sau con lớn vung chày lún sân
- Mai sau con lớn phát mười Ka-lưi
- Mai sau con lớn làm người tự do.
3. Trong sức mạnh "xẻ dọc Trường Sơn" năm xưa, bước chân nào là bước chân của người
mẹ Tà-ôi? Sức mạnh thần kì ấy bắt nguồn từ những nhọc nhằn, gian khó, từ những ước
mơ của các mẹ đấy thôi ! Đất nước hài hoà nồng thắm, các mẹ lại hát ru muôn đời.
II. RÈN LUYỆN KỸ NĂNG
1. Dân tộc ta có những truyền thống cao quí mà nổi bật là truyền thống đấu tranh anh
dũng chống giặc ngoại xâm. Truyền thống ấy được phát huy từ tinh thần đoàn kết của cả
dân tộc, từ thành thị đến nông thôn, từ miền đồng bằng cho đến vùng rừng núi.
Trong bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ, Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện

truyền thống ấy một cách đặc sắc qua hình ảnh bà mẹ cõng con lên rẫy. Những lời người
mẹ ru con bộc lộ sâu sắc tinh thần yêu nước cùng ý chí quyết tâm đánh giặc đến cùng của
đồng bào các dân tộc nói riêng và nhân dân ta nói chung.
2. Cách đọc:
- Đọc kĩ bài thơ và phần chú thích trong sách giáo khoa.
- Đọc diễn cảm cả bài thơ, chú ý cách ngắt nhịp trong các câu thơ để diễn tả tình cảm yêu
thương tha thiết của người mẹ Tà-ôi với con và với cách mạng thể hiện qua lời ru dịu
dàng, đằm thắm.

VnDoc - Tải tài liệu, văn bản pháp luật, biểu mẫu miễn phí