giáo trình ký sinh trùng phần 1

DAI HOC THAI NGUYEN

T R U d N G DAI HOC N O N G LAM
P G S.T S. N g u y in Thi Kim Lan

AT B A N N I N G NGHIEP


DAI HOC THAI NGUYEN

TRU’O’NG DAI HOC NONG LAM
PGS. TS. NGUYEN THI KIM LAN

KY SINH TRUNG
VA BENH KY SINH TRUNG THU Y
(Giao trinh dung cho dao tao bac Dai hgc)

NHA XUAT BAN NONG NGHIEP
Ha N 91 - 2012


MUC LUC
•

•

LCJI NOI DAU

9

m odA u

11

1. Djnh nghia va noi dung mon hoc

11

2. Moi quan he giua mon ky sinh trung thu y vai cac mon hoc khac

12

3. Gioi thieu noi dung giao trinh ky sinh trung thu y

13

Phan thtf nhat. OAI CU0NG VE KY SINH TRUNG VA BENH KY SINH TRUNG THU Y

15

Chuxrng 1. DAI CLTOHVG VE KY SINH TRUNG THU Y

15

1. Ky sinh trung va ky chu

15

2.

Bac diem doi song ky sinh cua ky sinh trung

18

3. Anh huong qua lai giua ky sinh trung va ky chu

26

Chuomg 2. DAI ClTONG VE BENH KY SINH TRUNG THU Y

29

1.

Khai niem ve benh ky sinh trung thu y, quy dinh cach goi ten
benh ky sinh trung

29

2. Mien djch trong benh ky sinh trung

30

3. Tac hai cua benh ky sinh trung doi voi sue khoe dong vat va nang suat
chan nuoi

33

4. Bien phap phong tri benh ky sinh trung

35

5. Dich te hoc benh ky sinh trung va hoc thuyet diet tru benh giun san

38

Phan thuf hai. GIUN SAN KY SINH VA BENH GIUN SAN d GIA SUC. GIA CAM

45

Chuffng 3. DAI CI/ONG VE GIUN SAN VA BENH GIUN SA n
6 GIA SUC, GIA CAM

45

1. KHAI NIEM VA PHAN LOAI GIUN SAN

45

1.1. Nganh san dep (Plathelminthes)
1.2. Nganh giun tron (Nemathelminthesj
1.3. Nganh giun dau gai (Acanthocephales)
1.4. Nganh Anelides
1.5. Nganh Vermides

45
45
45
45
46

2. KHAl NIEM VA PHAN LOAI BENH GIUN SAN

46

2.1. Khai niem
2.2. Phan loai benh giun san
3.

p h l t o n g p h A p c h A n d o An b e n h g i u n s A n

46
46
47

3


3.1. Chan doan doi voi gia sue, gia cAm s6 ng
3.2. Chan doan d 6 i voi gia sue, gia cam da ch 8 t
Chuang 4. SAN LA VA MOT SO BENH SA n

lA

1. DAC DIEM HINH THAl, CA u TAO VA VONG D ^I CUA SAN
1.1. Dac diem hinh thai, cau tao
1.2. Vong doi cua san la
2. BENH SAN
2.1. Benh
2.2. Benh
2.3. Benh

2.4. Benh
2.5. Benh
2.6. Benh

47
57
59
lA

LA THLTdNG GAP 6 GIA SUC, GIA CAM
san la gan o sue vat nhai lai (Fasciolosis)
san la ruot Ion (Fasciolopsiasis)
san la da eo (Paramphistomatidosis)
san la tuyen tuy (Eurytremosis)
san la o co quan sinh san gia cam (Prosthogonimosis)
san la ruot gia cam (Echisnostomosis)

Chuang 5. SAN

d Ay

VA MOT SO BENH SAN

d Ay

1. DAC DIEM HINH THAl, CAU TAO, VONG DCJI VA PHAN LOAI
s An d a y
1.1. Dac diem hinh thai, cau tao san day
1.2. Vong doi
1.3. Phan loai san day, cac loai au trung san day gay benh cho vat nuoi

59
59
61
62
62
70
74
79
83
87
91
91
91
93
94

2. BENH SAN DAY THUC)NG GAP 0 GIA SUC, GIA CAM
2.1. Benh san day Moniezia o gia sue nhai lai (Monieziosis)
2.2. Benh san day o ngua
2.3. Benh san day a ga
2.4. Benh san day o cho va meo
2.5. Benh gao Ion
2.6. Benh gao bo
2.7. Benh au san co nho
2.8. Benh au san nhieu dau
2.9. Benh ken nuoc

97
97

103
105
111
115
120
123
127
129

Chuong 6. GIUN TRON VA MOT SO BENH GIUN TRON

134

1. DAI CUONG VE GIUN TRON KY SINH
1.1. Dac diem hinh thai, cau tao
1.2. Vong doi

134
134
136

2. CAC BENH GIUN DUA

138

2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.

4

Benh giun dua Ion (Ascariosis)
Benh giun dua be, nghe (Neoascariosis)
Benh giun dua ngua (Parascariosis)
Benh giun dua ga (Ascaridiosis)
Benh giun dua a cho

138
144
148
152
155


3. CAC BENH GIUN KIM
3.1. Benh giun kim ga (Heterakiosis)
3.2. Benh giun kim a ngua (Oxyuriosis)

158
15 8
161

4. BENH GIUN LUON (Strongyloidosis)
4.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh
4.2. Hinh thai can benh
4.3. Vong doi
4.4. Dich te hoc
4.5. Co che sinh benh

4.6. Trieu chung lam sang
4.7. Benh tich
4.8. Chan doan
4.9. B ieutri
4.10. Phong benh

164
164
164
165
166
167
167
167
167
168
168

5. BENH GIUN XOAN 6 GIA SUC M 0T MONG
5.1. Benh do Strongylus equynus
5.2. Benh do Alfortia edentatus
5.3. Benh do Delafondia vulgaris
5.4. Benh do Trichonema
5.5. Chan doan cac benh giun xoan o gia sue mot mong
5.6. Bieu trj cac benh giun xoan o gia sue mot mong
5.7. Phong benh giun xoan cho gia sue mot mong

168
169
171

172
174
175
175
176

6.

176
176
182

CAC BENH GIUN XOAN Cl GIA SUC NHAI LAI
6 .1. Benh giun xoan do Haemonchus va Mecistocirrus
6.2. Mot so benh giun xoan khac o duong tieu hoa gia sue nhai lai

7. BENH GIUN KET HAT (Oesophagostomosis)
7.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh
7.2. Hinh thai can benh
7.3. Vong doi
7.4. Bich te hoc
7.5. Co che sinh benh
7.6. Trieu chung lam sang
7.7. Benh tich
7.8. Chan doan
7.9. B i k t r i
7.10. Phong benh

187
187

187
189
190
190
190
191
191
191
192

8.

192
192
195

CAC BENH GIUN MOC
8.1. Benh giun moc 6 loai an thit (Ancylostomosis)
8.2. Benh giun moc a loai nhai lai

9. BENH GIUN TRON THU0C PHAN B 0 TRICHOCEPHALATA
9.1. Benh giun toe (Trichocephalosis)

198
198

5


9.2. Benh giun xoan (Trichinellosis)

10. CAC BENH GIUN PHOI
10.1. Benh giun phoi Ion (Metastrongylosis)
10.2. Benh giun phoi o gia sue nhai lai (Dictyocaulus)

202
210

210
213

11. BENH GIUN THAN LON (Stephanurosis)
11.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh
11.2. Hinh thai can benh
11.3. Vong doi
11.4. Dich te hoc
11.5. Co che sinh benh
11.6. Trieu chung
11.7. Benh tich
11.8. Chan doan
1 1 .9 . Di 8 u tri
11.10. Phong benh

216
216
216
217
218
219
219
220

220

12. BENH GIUN DA DAY LON
12.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh
12.2. Hinh thai can benh
12.3. Vong doi
12.4. Dich te hoc
12.5. Co che sinh benh
12.6. Trieu chung lam sang va benh tich
12.7. Chan doan
12.8. Dieu tri
12.9. Phong benh

221
221
221
223
224
225
225
225
226
226

13. BENH GIUN DA DAY GIA CA m
13.1. Can benh, ky chu va vj tri ky sinh
13.2. Hinh thai can benh
13.3. Vong doi
13.4. Co che sinh benh
13.5. Trieu chung lam sang

13.6. Chan doan
13.7. Di8 u tri
13.8. Phong benh

226
226
226
227
228
228
228
228
228

220

220

Phan thil ba. O0NG VAT CHAN OOT KY SINH VA BENH DO O0NG VAT CHAN 0OT
GAY RA

234

Chuong 7. DAI ClTONG VE D 0N G VAT CHAN DOT KY SINH

234

1.

234

DAC DIEM HINH THAl, CAU TAO VA PHAN LOAI
1.1. Dac diem hinh thai, cau tao
1.2. Phan loai

6

234
235


2. DAC DIEM SINH HOC, VAI TRO GAY BENH VA BIEN PHAP PHONG
TRlT DONG VAT CHAN DOT
2.1. Dac diem sinh hoc
2.2. Vai tro gay benh cua dong vat chan dot ky sinh
2.3. Bien phap ca ban de phong va diet dong vat chan dot ky sinh

236
236
237
239

Chuorng 8. VE, GHE, CON TRUNG KY SINH VA g A y BENH

243

1.V E V A G H E
1.1. Phan bo
1.2. Phan bo
1.3. Phan bo

1.4. Phan bo

Ixodoidea
mat (Gamasoidea)
mo (Trombidiformes)
ghe (Sarcoptiformes)

243
243
248
249
249

2. CON TRUNG KY SINH
2.1. Dac diem hinh thai, cau tao cua con trung ky sinh
2.2. Cac con trung ky sinh va truyen benh

254
254
255

Phan thur tif. DON BAO KY SINH VA BENH DO OdN BAO GAY RA

261

Cltuvng 9. DAI ClTOfNG VE DON BAO KY SINH VA BENH DO DOHV
BAO GAY RA

261

1. HINH THAI VA DAC DIEM SINH HOC CUA DON BAO KY SINH
1.1. Hinh thai
1.2. Dac diem sinh hoc

261
261
262

2. PHAN LOAI DON BAO KY SINH
2.1. Lop Ciliata (lop mao trung)
2.2. Lop Sporozoa (lop bao tu trung)
2.3. Lop Flagellata (lop roi trung)
2.4. Lop Rhizopoda (lop chan gia)

263
263
263
264
265

3. DAI CUONG VE BENH DO DON BAO GA y RA
3.1. Duong cam nhiem
3.2. Tac dong cua don bao tren co the ky chu
3.3. Phan ung cua co the ky chu khi bi don bao ky sinh
3.4. Chan doan benh do don bao ky sinh
3.4. Xet nghiem phan tim cau trung ky sinh (Eimeria spp., Isospora spp...)
3.5. Phong, tri benh don bao ky sinh

265
265

265
265
266
266
270

C/titang 10. MOT SO BENH ROI TRUNG Of GIA SUC

271

1. DAC DIEM CUA ROI TRUNG THU0C HO TR YPANOSOMA TIDAE

271

2. MQT SO BENH ROI TRUNG Cl GIA SUC

272

2.1. Benh tien mao trung (Trypanosomosis)
2.2. Benh say thai do Trichimonas 6 bo (Trichomonosis)
2.3. Benh djch do giao cau a ngua (benh tiem la ngua)

273
278
280
7


Chuang 11. MOT SO BENH BAO TIJ* TRUNG 6 GIA SUC

283

1. BENH HUYET BAO TU* TRUNG
1.1. Benh le dang trung a bo (Piroplasmosis)
1.2. Benh Theileria 6 bo (Theileriosis)
1.3. Benh bien trung o bo (Anaplasmosis)
1.4. Benh don bao duong mau Leucocytozoon a ga

283
283
288
293
296

2. BENH CAU TRUNG (COCC1DIOSIS)
2.1. Dai cuong ve cau triing ky sinh
2.2. Benh cau trung ga (Avian coccidiosis)
2.3. Benh cau trung tho (Rabbit coccidiosis)
2.4. Benh cau trung Ion (Swine coccidiosis)
2.5. Benh cau trung be, nghe (Bovine coccidiosis)

301
301
303
310
314
317

3. BENH BAO TlT TRUNG 6 THIT (SARCOCYSTOSIS)
3.1. Can benh, ky chu, vi tri ky sinh

3.2. Dac diem hinh thai can benh
3.3. Vong doi
3.4. Dich te hoc
3.5. Trieu chung lam sang
3.6. Benh tich
3.7. Chan doan
3.8. Dieutri
3.9. Phong benh

321
321
322
322
323
323
324
324
324
325

8


LOfI NOI DAU
Ky sinh trung thu y la mon hoc cung cap nhung kien thuc ve ky sinh trung hoc va
benh do ky sinh trung gay ra a gia sue, gia cam. Nhung kien thuc nay rat can thiet cho
sinh vien nganh Thu y va nganh Chan nuoi thu y cua cac truong Dai hoc Nong nghiep,
dong thai rat can cho can bo th u y dang lam viec a cac co quan thu y va dia phuomg.
>

F

>

r

r

r

>

\

Hien nay, nhu cau ve tai lieu hoc tap cua sinh vien a tru&ng dai hoc noi chung va
truong Dai hoc Nong Lam noi rieng ngay cang tro nen cap thiet. Phuong phap giang
day moi - phuong phap giang day lay nguoi hoc lam trung tam - chi co the thuc hien co
hieu qua khi Nha truong dap ung dii nhu cau ve tai lieu hoc tap cho sinh vien.
Giao trinh Ky sinh trung th u y cua tac gia Nguyen Thi Kim Lan va cs bien soan do
Nha xuat ban Nong nghiep xuat ban nam 1999 da dap ung duoc nhu cau hoc tap cho
sinh vien tu nam 1999 den nay. Song, sau 12 nam su dung, cuon giao trinh nay hien nay
khong con phu hop o muc do tot doi voi hoat dong day va hoc cua Thay va Trd nua.
r

r

>

De gop phan nang cao chat luong dao tao trong giai doan moi - giai doan chuyen
tu dao tao theo hoc che nien che sang dao tao theo hoc che tin chi, chung toi da bien

soan cuon giao trinh Ky sinh trung va benh ky sinh trung thu y. Noi dung cua cuon
giao trinh phong phu, cap nhap duoc nhicng kien thirc moi, cac ket qua nghien cuu ve
ky sinh trung hoc thu y, vua la tai lieu hoc tap, vica la tai lieu de sinh vien, dong nghiep
va ban doc tham khao.
Mac du tac gia da rat co gang, dong thoi nhan duoc su gop y cua cac dong nghiep
o truong Dai hoc Nong nghiep Ha Noi, truong Dai hoc Y - Duoc va truong Dai hoc
Nong Lam - Dai hoc Thai Nguyen, song cuon giao trinh co the con nhieu thieu sot. Tac
gia mong nhan duoc y kien dong gop cua cac em sinh vien, dong nghiep va ban doc de
cuon giao trinh duoc hoan thien hon trong nhung lan tai ban sau.
r

■>

\

r

Xin tran trong cam on!
Tac gia
PGS. TS. Nguyen Thi Kim Lan

9


MC* DAU
1. DINH NGHIA VA N 0 I DUNG MON HOC
1.1. Djnh nghia hien tirong ky sinh
Hien tugng ky sinh la mot trong nhung hinh thuc sinh ton cua sinh vat, dac diem
cua hinh thuc ton tai do la: Mot co the song nay song tren hoac trong mot ca the song
khac, su dung co the song ay de co lgi cho minh.

Thuat ngu "hien tuomg ky sinh” lan dau tien dugc viet bang tieng Hy Lap:
“Parasitos ” (Para co nghTa la: Cung nhau, sitos co nghia la dinh duong), thuat ngu nay
dung de chi nhung sinh vat song nhd vao sinh vat khac. Leukart la nguoi dau tien dua ra
khai niem “vat ky sin h ”: “vat ky sinh la tat ca nhung sinh vat nao tim thuc an va cho a
tren sinh vat khac
Ve ban chat cua hien tugng ky sinh, trong mot thai ky kha dai, nguoi ta chi de cap
dugc den tinh chat phuc tap cua hien tugng nay, ma khong dua ra dugc mot dinh nghia
ro rang: Hien tugng ky sinh la gi?
Ngay nay, hien tugng ky sinh dugc Erehov V. R. dinh nghTa nhu sau: “Hien tuomg
ky sinh la moi quan he phuc tap giita hai sinh vat, trong do, mot sinh vat (ky sinh trung)
tarn thai hay thuang xuyen cu tru trong ca the sinh vat kia (ky chu) de lay dich the, to
chuc cua ky chu lam thuc an, dong thai lam cho ky chu bi ton hai den mot muc do nao
do ve mat sinh vat hoc
7

7

r

7

7

Trong djnh nghia nay, Erehov V. R. da neu ro moi quan he qua lai, doi khang giua
hai sinh vat (ky sinh trung va ky chu), moi quan he ve khong gian (cu tru thuang xuyen
hay tam thoi), quan he ve dinh duong (ky sinh trung lay djch the, to chuc cua ky chu),
ve tac hai cua ky sinh trung. Day la djnh nghTa co ban, hieu dugc dinh nghTa nay la co
so de phan biet hien tugng ky sinh voi cac hien tugng khac nhu: Hien tugng cong sinh,
hien tugng hoai sinh.
1.2. Dinh nghia va noi dung cua ky sinh trung hoc, ky sinh trung thu y hoc

* Ky sinh trung hoc la gi?
Ky sinh trung hoc la khoa hoc nghien cuu ve moi quan he giua vat ky sinh va vat
chu (ky sinh trung va ky chu), nit ra cac quy luat co ban trong qua trinh thich nghi cua
co the vat ky sinh va vat chu, tao co so de de xuat cac bien phap dau tranh voi cac benh
ky sinh trung, nham nang cao sue khoe con nguoi va phat trien vat nuoi, cay tr 6 ng (dan
theo Nguyen Thi Le va cs, 1996; Nguyen Thi Kim Lan va cs, 2008).
Noi dung cua ky sinh trung hoc gom: Ky sinh trung hoc dong vat va ky sinh trung
hoc thuc vat.
Ky sinh trung hoc thuc vat (Phytoparasite): La khoa hoc nghien cuu ky sinh trung
a thuc vat va cac benh do chung gay ra a thuc vat.
11


Ky sinh trung hoc dong vat (Zooparasite): La khoa hoc nghien cuu ky sinh trung a
dong vat va cac benh do chung gay ra a dong vat.
Ky sinh trung hoc dong vat bao gom: Ky sinh trung y hoc va ky sinh trung thu
y hoc.
* Ky sinh trung th u y hoc
La mon khoa hoc chuyen nghien cuu ve ky sinh trung co nguon goc dong vat, ky
sinh o gia sue, gia cam va cac vat nuoi khac, nghien cuu ve benh do chung gay nen va
bien phap phong tri.
Pham vi nghien cuu cua ky sinh trung thu y gom: Nghien cuu ve vi tri cua ky sinh
trung trong he thong phan loai dong vat hoc, nghien cuu ve dac diem sinh hoc (hinh
thai, cau tao, chu ky phat trien), nghien cuu ve su phan bo dia ly cua ky sinh trung.
Pham vi nghien cuu cua benh ky sinh trung gom: Nghien cuu ve dac diem djch te
cua benh, co che sinh benh, benh ly va lam sang cua benh, ve bien phap chan doan va
phong tri benh co hieu qua cao.
2. MOI QUAN HE GlCTA MON KY SINH TRUNG THU Y VCfl CAC MON
HOC k h A c
Ky sinh trung thu y la mon hoc chuyen mon cua nganh dao tao Bac sy thu y va Ky

su chan nuoi thu y. Xet trong moi quan he tien quyet va logic, mon ky sinh trung thu y
co quan he mat thiet voi nhieu mon hoc, trong do co nhung mon sau:
2.1. Mon Dong vat hoc: La mon hoc co so cua ky sinh trung hoc thu y. Mon ky
sinh trung thu y phai dua tren nhung kien thuc cua mon Dong vat hoc de nghien cuu ve
hinh thai, cau tao, ve phan loai, ve chu ky phat trien cua cac ky sinh trung. Ngugc lai,
mon Ky sinh trung thu y lam sang ro horn, cu the va phong phu han nhung kien thuc ma
sinh vien duoc hoc a mon Dong vat hoc.
2.2. Mon Giai phau, Sinh ly benh va Giai phau benh dong vat: DS xac dinh vi tri
ky sinh cua cac loai ky sinh trung, xac dinh benh tich va tim ky sinh trung ky sinh, mon
Ky sinh trung thu y can nhung kien thuc ve giai phau, Sinh ly benh va Giai phau benh
dong vat. Mon Ky sinh trung thu y phai dua vao nhung kien thuc cua cac mon hoc nay
de mo kham, de nghien cuu co che sinh benh va nhung bien d 6 i dai thS, vi th£ do ky
sinh trung gay ra a gia sue, gia cam.
2.3. Mon Dich te hoc: Benh ky sinh trung co noi dung nghien cuu ve dich te hoc
(luu hanh benh hoc). Vi vay, nhung kien thuc ve dich te hoc rat cSn thiSt, la ca sa d£
nghien cuu nhung yeu to lien quan den su phat sinh, phat trien benh ky sinh trung, tir do
co bien phap phong tru co hieu qua.
2.4. Mon Mien dich hoc: Ky sinh trung ky sinh kich thich ca thS vat chu va a ca
the vat chu thuang xuat hien kha nang mien dich. Nhung kiln thuc ve mien dich giup
hieu sau sac horn ve mien dich chong ky sinh trung. dong thai mien dich chong ky sinh
trung lai lam ro han nhung kien thuc chung ve mien dich hoc.
2.5. Mon chan doan benh: De co bien phap didu tri va phong benh hieu qua, cin
phai chan doan dung benh. Cac kien thuc cua mon ch&n doan benh giup sinh vien biet
phuong phap chan doan lam sang, phi lam sang, d 6 ng thai biet tien luang benh tren
vat nuoi.
12


2.6.
Mon Diro’c ly hoc thu y: Benh ky sinh trung can dung cac loai hoa dugc de

phong tri, vi vay nhung kien thuc cua mon Dugc ly la ca sa cho viec su dung thuoc
dung, an toan va hieu qua.
3. GlOfI THIEU N 0 I DUNG GlAO TRINH KY SINH TRUNG THU Y
Giao trinh Ky sinh trung thu y dung cho bac dao tao dai hoc gom bon phan:
- Phan thu nhat. Dai cuang ve ky sinh trung va benh ky sinh trung thu y;
- Phan thu hai. Giun san ky sinh va benh giun san a gia sue, gia cam;
- Phan thu ba. Dong vat chan dot ky sinh va benh do dong vat chan dot;
- Phan thu tu. Dan bao ky sinh va benh do dan bao gay ra.
3.1. Phan thu nhat. Dai cuong ve ky sinh trung va benh ky sinh trung thu y
Phan nay gom 2 chuang:
Chuffng 1. Dai cuffng ve ky sinh trung th u y
Noi dung chuang 1 trinh bay ve ky sinh trung va ky chu; dac diem dai song ky sinh
cua ky sinh trung; anh huong qua lai giua ky sinh trung va ky chu.
Chuffng 2. Dai cuffng ve benh ky sinh trung th u y
Noi dung chuang 2 trinh bay ve: Khai niem benh ky sinh trung thu y, quy djnh cach
goi ten benh ky sinh trung; mien djch trong benh ky sinh trung; tac hai cua benh ky sinh
trung doi vai sue khoe dong vat va nang suat chan nuoi; dong thai trinh bay ve bien
phap phong tri benh ky sinh trung; dich te hoc benh ky sinh trung va hoc thuyet diet tru
benh giun san cua Skrjabin.
3.2. Phan thir hai. Giun san ky sinh va benh giun san o’ gia sue, gia cam
Phan nay gom 4 chuang:
Chuffng 3. Dai cu ffng ve giun san va benh giun san &gia sue, gia cam
Noi dung chuang 3 trinh bay ve: Khai niem va phan loai giun san, khai niem
va phan loai benh giun san, cac phuong phap chan doan benh giun san a gia sue va
gia cam.
r

Chuffng 4. San la va mot so benh san la
Noi dung chuang 4 trinh bay: Dac diem hinh thai, cau tao va vong dai cua san la;
mot so benh san la thuang gap a gia sue, gia cam nhu: Benh san la gan a sue vat nhai

lai, benh san la ruot lgn, benh san la da co, benh san la tuyen tuy, benh san la a ca quan
sinh san gia cam, benh san la ruot gia cam. Day la nhung benh san la pho biln va gay
tac hai lan doi vai gia sue va gia cam a Viet Nam.
Chuffng 5. San day va mot so benh san day
Noi dung chuang 5 trinh bay: Dac diem hinh thai, cau tao, vong dai, phan loai san
day va mot so benh san day thuang gap a gia sue, gia cam.
Cac benh dugc trinh bay gom: Benh san day Moniezia 6 gia sue nhai lai, benh san
day a ga, benh san day a cho va meo, benh gao lgn, benh gao bo, benh lu san c 6 nho,
13


bfnh au san nhieu dau, benh ken nuac. Day la nhung benh do san day truong thanh
hoac do au trung san day gay ra, thuang gap nhieu a vat nuoi.
Chuffng 6. Giun tron va mot so benh giun tron
Noi dung chuang 6 trinh bay: Dai cuong ve giun tron ky sinh; cac benh giun dua
(nhu: Benh giun dua lgn, benh giun dua be, nghe, benh giun dua ngua, benh giun dua
ga, benh giun dua cho); cac benh giun kim (benh giun kim ga, benh giun kim ngua);
benh giun luan, cac benh giun xoan 6 gia sue mot mong (mot so benh giun xoan nhu:
Benh do Strongylus equynus, benh do Alfortia edentatus, benh do Delafondia vulgaris,
benh do Trichonema); benh giun xoan a gia sue nhai lai (benh giun xoan do
Haemonchus va Mecistocirrus); benh giun ket hat; benh giun toe; benh giun tron thuoc
phan bo Trichocephalata (benh giun toe, benh giun xoan); cac benh giun phoi (benh
giun phoi lgn, benh giun phoi a gia sue nhai lai); benh giun than lgn; benh giun da day
lgn, benh giun da day gia cam.
3.3. Phan thir ba. Dong vat chan dot ky sinh
Gom 2 chuang:
Chuffng 7. Dai cuffng ve dong vat chan dot ky sinh
Noi dung chuang 7 trinh bay: Dac diem hinh thai, cau tao va phan loai dong vat
chan dot; dac diem sinh hgc, vai tro gay benh, bien phap phong tru dong vat chan
dot ky sinh.

Chuffng 8. Ve, ghe va con trung ky sinh
Noi dung chuang 8 trinh bay: Phan loai ve, ghe va con trung ky sinh; benh ghe
ngam do loai Sarcoptes scabiei gay ra a nhieu loai gia sue va gia cam.
3.4. Phan thu- tir. Don bao ky sinh va benh do don bao gay ra
Gom 3 chuang:
Chuffng 9. Dai cuffng ve dffn bao ky sinh va benh do dffn bao gay ra
Noi dung chuang 9 trinh bay: Dac diem hinh thai, cdu tao cua dan bao; phan loai
don bao ky sinh; dai cuong ve benh do don bao gay ra o gia sue va gia cdm.
r

Chuffng 10. Mot so benh trung roi ff gia sue
Noi dung chuang 10 trinh bay: Dac dilm cua trung roi Trypanosomidae; mot s6
benh trung roi o gia sue (benh tien mao trung, benh say thai do Trichomonas a bo, benh
dich giao cau o ngua - benh tiem la ngua).
Chuffng 11. Mot so benh bao tic trung ff gia sue
Noi dung chuong 11 trinh bay: Cac benh huygt bao tu trung (g 6 m: Benh le dang
trung o bo, benh Theileria a bo, benh bien trung a bo); cac benh cdu trung (giai
thieu dai cuong v£ cdu trung ky sinh, benh cAu trung ga, benh cau trnng tho, benh
cau trung lgn).

14


Phan thu> nhat
DAI ClidNG VE KY SINH TRUNG VA BENH KY SINH TRUNG THU Y
•

a

Chuang 1

DAI CUONG VE KY SINH TRUNG THU Y
1. KY SINH TRUNG VA KY CHU
Ky sinh trung va ky chu la hai doi tugng co moi quan he qua lai doi khang. Hieu ve
ky sinh trung va ky chu cua no la co so cho nhung nghien cuu ve benh ky sinh trung va
bien phap phong tri, nham bao ve sue khoe va nang cao sue san xuat cua vat nuoi.
1.1. Khai niem va phan loai ky sinh trung
1.1.1. Khai niem ky sinh trung
Ky sinh trung la nhung sinh vat song nhd vao sinh vat khac dang song, chiem doat
cac chat dinh duong cua sinh vat do de song va phat trien.
Vi du: Giun dua lgn (Ascaris suum), san la gan (F. hepatica), tien mao trung
(Trypanosoma evansi)... la cac ky sinh trung.
Trong hien tugng ky sinh, con vat ky sinh (ky sinh trung) nho be va yeu hon rat
nhieu so voi con vat ma no ky sinh. Vat ky sinh can vat chu phai song de chiem doat
dinh duong lien tuc hoac nhieu lan, dong thoi vat chu la noi cu tru thudng xuyen hoac
tam thoi cua vat ky sinh.
1.1.2. Phan loai ky sinh trung
Ky sinh trung co nhieu cho cu tru va nhieu cach song khac nhau. Vi vay, co the
phan loai ky sinh trung theo mot so can cu sau:
* Theo nguon goc: Chia thanh 2 loai:
- Ky sinh trung dong vat.
- Ky sinh trung thuc vat.
* Theo cho cu tru cua ky sinh trung: Chia thanh 2 loai:
- Ngoai ky sinh trung (Epizoa): La nhung ky sinh trung ky sinh

6

mat ngoai co thi.

Vi du: Ve, ghe, ran...
- Noi ky sinh trung (Entozoa): La nhung ky sinh trung ky sinh a trong co thi.

Vi du: Cac ky sinh trung o duong tieu hoa, duong ho hap...
15


* Theo cach song cua ky sinh trung: Chia thanh 3 loai:
- Ky sinh trung bat buoc (Obligatus): La nhung ky sinh trung bat buoc phai song ky
sinh vao mot ca the khac, chung khong the song duoc neu roi khoi ky chu.
Vi du: Giun, san, ghe, ran...
- Ky sinh trung tuy nghi (Facultas): La nhung ky sinh trung co the song tu do d
ngoai canh, chi ky sinh d vat chu khi doi.
Vi du: Cac con trung hut mau co canh.
- Ky sinh trung ngau nhien (Facultas): Loai nay thudng song tu do, nhung cung co
the song nhd mot ky chu neu bat ngd xam tap ky chu do.
Vi du: Dia, vat...
Neu ky sinh trung ngau nhien vao mot ky chu khac ky chu binh thudng cua no thi
goi la ky sinh trung lac chu.
* Theo dai song ky sinh: Chia thanh 2 loai:
- Ky sinh trung vinh vien (Obligatus): La nhung ky sinh trung ca ddi d ky chu,
khong luc nao rdi ky chu.
Skrjabin K. I. va Schutz R. S. (1940) da chia cac ky sinh trung nay thanh hai nhom
co ban theo dac diem quan he voi moi truong ben ngoai.
+ Ky sinh trung co dinh: Tat ca cac giai doan phat trien cua ky sinh trung deu
hoan thanh trong co the ky chu (vi du: Giun tron Trichinella spiralis khong bao gid
gap no d ngoai co the va chi truyen true tiep khi co con vat khac an thit con vat mang
ky sinh trung).
+ Ky sinh trung dinh ky: Mot so giai doan phat trien nhat dinh phai hoan thanh d
moi truong ben ngoai (vi du: Giun dua, san la...).
- Ky sinh trung tam thoi: Nhung ky sinh trung nay phat triln tu trung din giai doan
truong thanh deu d ngoai canh, chung xam nhap vao ky chu c 6 t la d l \iy thuc an, sau
khi an, no lai rdi ky chu va chi tim den ky chu khi doi (vi du: Muoi, dia...).

r

* Theo ban chat cua ky sinh trung: Chia thanh 2 loai:
- Ky sinh trung chuyen loai: La nhung ky sinh trung chi co th i ky sinh d mot loai
vat hay mot vai loai gan giong nhau ve phuong dien dong vat hoc.
Vi du: Giun tron Parascaris equorum chi ky sinh d ngua, lira, la.
- Ky sinh trung phiem loai: La nhung ky sinh trung co th i ky sinh d nhilu loai vat
rat khac nhau (vi du: Ve, ghe, tien mao trung...).
1.2. Khai niem va phan loai ky chu (vat chu)
1.2.1. Khai niem ky chu
Ky chu la nhung sinh vat dang s6 ng bi ky sinh trung s6 ng nhd tam thdi hay lau dai
va bi chiem doat chat dinh dudng.
16


Vi du: Lgn la ky chu cua giun dua lgn (.Ascaris suum);
trau, bo la ky chu cua san la gan (Fasciola spp.).
Ky chu la moi truong ngoai canh quan trgng nhat cua ky sinh trung. Nhung yeu to
tu nhien chi tac dong dugc vao ky sinh trung thong qua ky chu.
1.2.2. Phan loai ky chu
Can cu vao dac tinh phat due va thich ung cua ky sinh trung doi voi doi song ky
sinh ma co the phan ky chu thanh nhung loai sau:
- Ky chu cudi cung
La nhung sinh vat de ky sinh trung song nho va phat due den luc thanh thuc ve giai
tinh, co kha nang sinh san dugc.
Vi du: Trau, bo la ky chu cuoi cung cua san la gan (Fasciola spp.).
- Ky chu trung gian
Ky chu trung gian la nhung sinh vat de ky sinh trung song nho va phat due trong
giai doan au trung.
Vi du: Lgn la ky chu trung gian cua san day Taenia solium;

Oc Limnaea la ky chu trung gian cua san la gan (.Fasciola spp.).
- Ky chu trung gian bo sung (ky chu trung gian 2)
Trong qua trinh phat due, au trung da qua giai doan 6 ky chu trung gian thu nhat
nhung van can mot ky chu trung gian thu hai de hoan thanh su phat due cua au trung.
Ky chu trung gian thu hai nay goi la ky chu trung gian bo sung.
>

■>

t

Vi du: San day Diphyllobothrium latum co cac ky chu sau:
+ Ky chu cuoi cung: Nguoi, cho, meo.
+ Ky chu trung gian: Bg nuoc.
+ Ky chu trung gian bo sung: Ca.
- Ky chu chuyen tinh
Ky chu chuyen tinh la ky chu dugc ky sinh trung chgn lgc chat che de ky sinh.
Vi du: Nguoi la ky chu chuyen tinh cua san day Taeniarhynchus saginatus',
be, nghe la ky chu chuyen tinh cua giun dua Neoascaris vitulorum.
- Ky chu du’trii’
Au trung cua ky sinh trung truoc khi vao co the ky chu cuoi cung lai vao mot sinh
vat khac va khong tiep tuc phat trien dugc nua. Sinh vat khac nay dugc goi la ky chu du
tru. Ky chu cuoi cung nuot ky chu du tru se bi nhiem ky sinh trung.
Vi du: Giun Syngamus trachea ky sinh

6

khi quan ga.

NSu trung co sue gay benh cua giun nay bi dong vat chan dot hoac giun d^t nu 6 t thi

4u trung no ra, qua duong tieu hoa vao to chuc co cua ky chu du trir va khong tiep tuc
phat trien dugc nua. Neu ga nuot ky chu du tru se bi benh.
17


- Ky chu dufrng cung
Au trung cua ky sinh trung co the vao co the sinh vat khong phai la vat chu thich
hop cua no de phat due thoi ky dau, nhung sau mot thoi gian thi bi chet vi khong thich
nghi duoc voi sinh vat nay. Sinh vat nay goi la ky chu duong cung.
Vi du: Giun tron Strongyloidea ky sinh d duong tieu hoa ngua, au trung giun chui
vao da nguoi thi sau mot thoi gian ngan se bi chet vi khong thich nghi duoc.
2. DAC DIEM DC*I SONG KY SINH CUA KY SINH TRUNG
Ky sinh trung la nhung sinh vat nen co nhung dac diem chung cua sinh vat, dong
thoi cung co nhijng dac diem rieng cua ky sinh trung. De ton tai va phat trien, ky sinh
trung phai co nhung dac diem song thich nghi voi phuong thuc song ky sinh cua chung.
Cac dac diem cua doi song ky sinh trinh bay dudi day the hien ro net su thich nghi cua
ky sinh trung.
2.1. Dac diem ve hinh thai va kich thirdc
2.1.1. Dac diem hinh thai
Hinh thai cua ky sinh trung rat da dang. Tuy tung loai ma ky sinh trung co hinh thai
rieng. Nhung ky sinh trung don bao thi hinh the nhu mot te bao nhung khong thuan
nhat: Co loai hinh dang tuong doi tron nhu cau trung, co loai hinh thoi nhu trung roi
duong mau, giun tron co hinh ong, san la co hinh la, con trung co chan va canh...
Ky sinh trung co nhung giai doan phat trien khac nhau. O cac giai doan phat trien
khac nhau, ky sinh trung co hinh thai khac nhau. Su khac nhau ve hinh thai d cac giai
doan phat trien co the den muc kho nhan dinh.
Vi du: Ruoi, muoi truong thanh co chan va canh, nhung khi la au trung (doi ru 6 i, bp
gay muoi) thi khong co chan va canh.
2.1.2. Dac diem ve kiclt thir&c
Ky sinh trung co kich thudc rat khac nhau, co loai co kich thudc rdt nho (vi du:

Piroplasma spp. truong thanh co kich thuoc 2 - 4 x 2 jam), trong khi co nhung loai co
kich thuoc rat Ion (san day Moniezia spp. dai toi 4 - 5 m).
Co nhung loai ky sinh trung trong qua trinh s6 ng co su thay doi r k nhilu v l kich
thuoc (vi du: San la, san day, giun tron khi truong thanh co kich thuoc 1cm nhung khi la
au trung thi rat nho, phai dung kinh hien vi mod quan sat duoc).
Co loai ky sinh trung trong mot thoi gian rdt ngSn cua ddi s6 ng ky sinh cung co th i
thay doi ldn v l kich thuoc (vi du: Ve sau khi hut no mau, kich thuoc co th i co th i gdp
50 lan so voi luc doi).
Dac diem kich thuoc cua ky sinh trung khac vi khuin d cho: V l kich thuoc. vi
khuan tuong ddi thuan nhat (deu phai dung kinh hiln vi mod quan sat duoc), con ky sinh
trung thi tuy loai, tuy tung giai doan ma co th i thAy duoc bang mat thudng hoac kinh
hien vi.
18


2.2. Dac diem ve cau tao co the cua ky sinh trung
2.2.1. Dac diem thoai hoa khi quan khong can thiet
La nhung sinh vat song ky sinh, ky sinh trung co cAu tao co the thich hop cho doi
song cua chung. Do doi song ky sinh, nhijng khi quan cua co the khong can thiet da bi
thoai hoa hoac mat di hoan toan.
Vi du: San la co ong tieu hoa rat don gian; san day khong co ong tieu hoa; giun san
khong co co quan van dong, khong co thi giac, thinh giac, khiru giac, khong co he tuan
hoan va ho hap.
Nhin chung, nhung khi quan khong can thiet cho ddi song ky sinh deu chiu nhung
bien doi thoai hoa hoac bi loai tru hoan toan.
Noi ky sinh trung co nhung bien doi ro net va sau sac hon nhieu so vdi ngoai ky
sinh trung. Ky sinh trung tam thoi bj bien doi it, ky sinh trung vinh vien bi bien doi
nhieu hon.
2.2.2. Dac diem tien hoa, tao ra nhicng khi quan m&i can thiet
Cung do ddi song ky sinh, do nhu cau ton tai ma qua nhieu the he, ky sinh trung

da tao ra va hoan chinh nhung khi quan dac biet, giup cho ddi song an bam cua
chung duoc thuan lpi. Nhung khi quan nay giup ky sinh trung de dang tim den ky
chu, bam vao ky chu, chiem dinh duong cua ky chu, sinh san de dang tren ky chu
hoac d ngoai canh.
Trudc kia nguoi ta cho rang, ky sinh trung tim duoc ky chu la nhd hudng tinh dac
biet. Tren co so thuyet hudng tinh, ngudi ta da phan biet cac loai hudng tinh khac nhau:
Hoa hudng tinh, ly hudng tinh, nhiet hudng tinh, dien hudng tinh, quang hudng tinh.
Vdi nhung nghien cuu sau hon, Skrjabin K. I. va Frosmann (1963) cho biet, ky sinh
trung va nhung sinh vat ha dang co nhung khi quan rieng goi la phan tich quan. Chinh
phan tich quan da giup ky sinh trung tim duoc ky chu can thiet va tao cho ky sinh trung
co kieu song rieng thich hop tren ky chu.
Vi du: Co au trung ky sinh trung chui sau vao dat (trudc kia goi la dia hudng tinh)
hoac di chuyen xa nhung chat doc hai doi vdi chung (trudc kia goi la hoa hudng tinh
am) thi cung chi la do ky sinh trung nhd vao phan tich quan ma da co cam giac dac biet,
dan tdi nhung phan xa thich hop. Cung nhd co phan tich quan ma ky sinh trung due va
cai co the de dang tim gap nhau de giao phoi.
Hien nay, nhd co nhung nghien cuu ve phan tich quan cua ky sinh trung ma ngudi
ta co the xua duoi ky sinh trung bang cach danh lac hudng va lam m§t tac dung cua
phan tich quan. Vi du: Dung cac loai tinh dau co mui thorn dac biet de xua du 6 i muoi
tranh xa ngudi.
Sau khi da tim duoc ky chu, ky sinh trung can bam chac vao ky chu d£ l&y thuc an,
vi vay cac khi quan bam (cac giac bam, moc bam) (con goi la cac co quan c 6 dinh) phat
trien manh.
19


Giac \bam la nhung
cho lorn hinh hoi tron hoac bau due, hoac hinh ban nguyet, dugc
r
cau tao bang he thong co vong va co toa. Khi nhung thd co nay co lai, giac bam cua ky

sinh trung mut vao hom cua mot nu thit (mo that day), nhd vay ky sinh trung bam chac
dugc vao ky chu. Vi du: San la Fasciola spp. co 2 giac bam, san day Moniezia spp. co 4
giac bam.
r

r

*

Moc bam phat trien d nhieu loai ky sinh trung (vi du: San day Taenia solium co 2
hang moc gom 22 - 44 moc). Moc dugc cau tao bang chat kitin hoac sung, phan bo d
tren mom hoac dinh dau. Moc la khi quan dac biet de co the dam va cam sau vao to
chuc cua ky sinh trung nhu mot ludi cau vi moc thudng cong ve phia sau.
>

*

t

*

*

Vi du: Chan muoi nhd co nhirng mong bam nen co the bam chac vao ky chu de hut
mau, mac du ky chu co gang di dong va co rut co de xua duoi chung. Giun san d trong
ruot ky chu tuy thudng xuyen bi nhu dong ruot de doa tong ra ngoai, nhung nhd co
nhung khi quan dac biet nen van co the bam chac vao vj tri ky sinh.
Khi da bam dugc vao ky chu, do ky sinh trung can chiem doat dinh duong cua ky
chu nen cac khi quan dac biet dugc hoan thien. Vi du: Voi muoi co cau tao rat tinh vi de
co the thoc vao da ky chu (mac du da nhieu loai ky chu rat day va cung). Muoi con tiet

ra chat chong dong mau de tranh mau dong lai lam tac voi hut. Giun moc cung co tuyen
tiet chat chong dong mau (thuoc nhom heparin) lam cho mau khong dong va hut dugc
de dang.
De duy tri noi giong trong dieu kien con ngudi luon tim each chong lai chung, ky
sinh trung da tao ra va hoan thien cac khi quan giup cho viec sinh san dugc de dang
trong nhung hoan canh kho khan. Vi du: Muoi phai giao phoi trong khi bay, nen muoi
due ngoai bo phan duong vat con co cang bam de giu chac muoi cai. Muoi cai vi s6 lAn
gap muoi due rat it nen no co tui chua va duong tinh d l thu tinh cho nhirng lua trung
tiep theo.
2.3. Dac diem sinh san cua ky sinh trung
Ky sinh trung co nhung dac diem sinh san sau:
- Sinh san vo tinh:
La hinh thuc sinh san don gian nhat. Vi du: Cac ky sinh trung dudng mau sinh san
theo hinh thuc nay (tien mao trung, le dang trung...).
- Sinh san hieu tinh:
D 6 i vdi nhung ky sinh trung ludng tinh (san la, san day): Co th i tu giao ph 6 i giua
bo phan sinh due due va bo phan sinh due cai tren cung mot ca thi, hoac co th i giao
phoi cheo giua hai ca the. Tuy nhien, khi co tu 2 ca thi trd len, ky sinh trung ludng tinh
thudng giao phoi cheo giua ca the nay vdi ca the khac.
D6 i vdi nhung ky sinh trung don tinh (nhilu loai giun tron, dong vat chan dot): Sinh
san theo hinh thuc con due va con cai giao phoi vdi nhau.

20


Tuy loai ky sinh trung ma bang hinh thuc sinh san huu tinh se de ra trung (vi du:
Giun dua), hoac de ra au trung (vi du: Giun bao), co khi rat kho nhan dinh la trung hay
au trung (vi du: Giun chi de ra trung, trong co au trung, khi au trung cu dong, do vo
trung rat mong nen vo trung gian ra theo hinh the au trung).
- Phoi tu sinh:

Day la hinh thuc sinh san dac biet cua ky sinh trung. Co nhung loai ky sinh trung
chi sinh san d giai doan truong thanh, nhung co nhung loai ky sinh trung con co kha
nang sinh san 6 giai doan au trung. Do la hinh thuc phoi tu sinh. Vi du: Au trung san la
co dang boc, ben trong boc sinh ra nhieu te bao phoi. Tir mot au trung san la o giai doan
tien au trung co the sinh san ra nhieu au trung (khi song trong ky chu trung gian).
Do hinh thuc sinh san phong phu ma ky sinh trung sinh san nhanh, nhieu va de
dang. Vi du: Mot con san day Taenia saginata co the de 150 trieu trung mot nam, giun
dua Ion de 200.000 trung moi ngay (Cram, 1925).
2.4. Dac diem song cua ky sinh trung
2.4.1. Dac diem moi truong song
Moi truong song cua ky sinh trung la co the vat chu ma no ky sinh va ngoai canh
ma no chju tac dong gian tiep thong qua vat chu. Ngoai canh cung la moi truong tac
dong true tiep den ky sinh trung khi no o giai doan la trung hoac au trung.
D 6 song va phat trien, ky sinh trung can co moi truong song thich hop ve nhiet do,
do Am, dAt dai, do cao cach mat bien... Muc do thich hop co the co gian, co nhung bien
do nhat dinh.
* Cac loai moi tru&ng song cua ky sinh trung
Co the phan ra 2 loai moi truong song cua ky sinh trung:
- Moi tru&ng song toi thuan: La moi truong ma o do ky sinh trung co nhung dieu
kien thuan loi nhat, tot nhat de song va phat trien.
- Moi tru&ng song toi thieu: La moi truong ma o do ky sinh trung co nhung dieu
kien thAp nliAt de duy tri su song, neu dieu kien song thap hon thi ky sinh trung khong
the song noi.
Vi du: Au trung Miracidium cua san la Fasciola spp. song 6 moi truong tu nhien co
nhiet do thich hop nhat la 22 - 23°C, nhiet do de no ton tai bien dong tu 15°C den 30°C.
Neu nhiet do thap hon 15°C hoac cao hon 30°C thi au trung nay khong the song duoc.
Au trung nay doi hoi pH cua nuoc ma no dang song la 5 - 7, 7; pH thich hop nhat cho Au
trung phat trien la 6 - 7. Neu pH thap hon 5 va cao hon 7,7 thi au trung bi chet.

*Anh huong cua m oi tru&ng ngoai canh den ky sinh triing va benh ky sinh trung

Moi truong tu nhien bao gom nhieu yeu to: Khi hau, thoi tiet (nhiet do, do Am, anh
sang), dAt dai, song ho, do cao cach mat bien. Moi truong tu nhien khong th i khong co
nhirng biln dong: Thoi tiet luon thay doi, cac chat luon chuyen hoa. Ngoai nhung thay
21


doi tu nhien con co nhirng thay doi do con nguoi tac dong (vi du: Con nguoi phat quang
cay co, khoi thong cong ranh...). Nhirng thay doi nay tac dong ro ret den ky sinh trung
va tao nen su biln dong cua ky sinh trung theo moi truong. Cung vi vay ma co su bien
ddng cua ky sinh trung theo miia.
Vi du: Cl Viet Nam, ruoi, muoi phat trien chu yeu tir thang 4 den thang 9 la nhung
thang nong am thich hop voi ruoi muoi; bo chet lai phat trien chu yeu tir thang 1 0 den
thang 4 la nhirng thang mat, lanh va kho rao, thich hop voi bo chet.
Dieu kien khi hau, nhat la nhiet do va do am co anh huong den khu he ky sinh
trung. Su thay doi nhiet do va do am cua moi truong lam cho khu he ky sinh trung thay
doi. Dieu nay de hieu bdi ky sinh trung va ky chu trung gian cua chung yeu cau dieu
kien nhiet do va do am nhat dinh de song va phat trien.
Neu moi truong khong co nhirng thay doi dang ke thi su bien dong cua ky sinh
trung khong ro ret.
Noi chung, yeu to moi truong ngoai canh khong nhirng co the quyet dinh su co mat
cua mot ky sinh trung nao do ma con quyet dinh muc do, kha nang hoat dong va phat
tan cua ky sinh trung.
Vi du: San la trong nhieu giai doan song (khi la trung, au trung) can phai co moi
truong nude de song. Vi vay, nhirng viing hoan toan kho can thi khong co san la va
benh san la. Nhung viing it nude co it benh, nhirng viing nude nhieu thi benh san la
phat trien.
?

f

r

* Anh hu&ng cua moi tru&ng true tiep (ky chu) den ky sinh trung
Moi co quan, moi noi trong co the dong vat deu co ky sinh trung ky sinh. Giun san
thudng tap trung song ky sinh 6 duong tieu hoa, ky sinh trung don bao thudng s6 ng
trong mau hoac trong duong tieu hoa cua dong vat. Moi loai ky sinh trung co mot noi
ky sinh thich hop, nhung cung co nhirng loai ky sinh d nhieu noi khac nhau (vi du: Au
trung san day Echinococcus).
Ve moi truong ky chu, trong cung loai ky chu thi con non nhiem ky sinh trung
thudng nhieu hon con truong thanh. Nhirng con vat 6 m ylu, suy dinh duong nhiem
nang hon nhirng con du dinh duong va khoe manh. Trong cac co quan cua vat chu, co
quan tieu hoa (ruot, da day, gan), mau, da la nhung noi ky sinh trung thudng ky sinh
nhieu hon. Co quan sinh due thudng it co ky sinh trung ky sinh hon.
* Tinh thich nghi cua ky sinh trung v&i moi tru&ng sdng
Ylu to moi truong tuy co tac dong ldn din toan bo su song, su hoat dong cua ky sinh
trung, nhung cung can phai xet den su thich nghi cua ky sinh trung d 6 i vdi moi trudng.
La nhung sinh vat, qua nhieu the he noi tilp nhau, ky sinh trung dAn din hinh thanh
su thich nghi vdi moi trudng song khong hoan toan thich hop. Sir thich nghi nay dua
vao dac tinh bien di va di truyen cua sinh vat, co thi tao thanh nhirng k ilu s6 ng mdi cho
ky sinh trung.
22


Vi du: Muoi song hoang dai tro thanh ban thuan duong roi vao han nha d voi con
ngudi va tro thanh thuan duong. Neu bi con ngudi xua duoi thi muoi lai ra ngoai song
ban thuan duong hoac hoang dai... tao thanh mot vong thich nghi luan quan (thay rat ro
d cac viing diet muoi chong benh sot ret).
Nhin chung, ky sinh triing co the thich nghi vdi hoan canh moi trudng. Neu sir thich
nghi do duoc tien hanh qua nhieu the he thi co the tro thanh ban chat sinh thai cua ky
sinh triing.

Nhung yeu to phu thuoc cua ky sinh triing doi vdi moi trudng can quan niem la
nhung yeu to tac dong den hien tuong song. Yeu to nay luon thay doi chu khong phai
la bat di bat dich. Do do, viec cai tao moi trudng la het sue can thiet de khong che ky
sinh triing. Nhung mat khac, vi qua trinh khong che la mot qua trinh keo dai song
song vdi qua trinh cai tao moi trudng, nen cung phai tinh den ky sinh triing co the
thich nghi va tir do can co nhirng doi pho kip thoi vdi su thich nghi moi cua ky sinh
triing. Noi cach khac, su doi pho vdi ky sinh triing bang bien phap cai tao moi trudng
phai thudng xuyen, kip thoi va lau dai de pha vo tinh thich nghi cua ky sinh triing vdi
moi trudng song.
Yeu to moi trudng tuy la yeu to quyet dinh, nhung khong phai la duy nhat, vi dac
diem song cua ky sinh triing con phu thuoc vao chu ky cua ban than no, phu thuoc vao
yeu to ky chu.
2.4.2. Yeu to chu ky phat trien (vong dai) cua ky sinh trung
* Chu ky phat trien cua ky sinh triing la gi?
Toan bo qua trinh phat trien, thay doi qua nhung giai doan khac nhau cua ddi song
ky sinh triing, ke tir khi la mam sinh vat dau tien, cho den khi lai san sinh ra mam sinh
vat moi, tao ra mot the he moi dupe goi la chu ky.
•t

\

>

r

>

Vi du: Chu ky phat trien cua ruoi:
Ruoi --------► Trung -------► Doi
-------------Nhong «---------Quan niem ve chu ky khong phai la khong gian doan, hinh dung nhu la mot dudng

tron khong co diem md dau va khong co diem ket thuc. Do quan niem nay nen mdi co
danh tir chu ky (chu nghTa la vong tron) hoac vong dai. Khi noi den chu ky cua mot ky
sinh triing nao do, ta co the mo ta tir giai doan nao cung duoc. Nhung do thoi quen theo
mot trinh tu nhat dinh ma ngudi ta thudng mo ta chu ky bat dau tir mam sinh vat dAu
tien (ky sinh triing trudng thanh).
* Cac kieu chu ky
Chu ky cua ky sinh triing hoac thuc hien tren co the ky chu, hoac thuc hien d moi
trudng tu nhien. Neu lay moi trudng ky chu lam trung tam thi moi trudng tu nhien
thudng duoc goi la ngoai canh hoac ngoai gidi.
23


Chu ky phat trien cua ky sinh trung gom nhung kieu sau:
- Co nhung ky sinh trung ma chu ky cua chung hoan toan thuc hien d ngoai canh,
khong can toi ky chu. Do la chu ky cua nhung ngoai ky sinh trung nhu ruoi, muoi (tuy
co luc song ky sinh vao ky chu, nhung khong can song bam vao ky chu moi thuc hien
dupe chu ky toan ven).
- Mot so ky sinh trung khac co chu ky thuc hien luc
du: Chu ky cua cac san la.

6

ngoai canh, luc d ky chu. Vi

- Mot so ky sinh trung co chu ky thuc hien hoan toan tren ky chu ma khong can den
ngoai canh moi thuc hien dupe chu ky.
Vi du: Chu ky cua giun bao, cua cac huyet bao tu trung.
Nhu vay, co ky sinh trung co kieu chu ky don gian, co ky sinh trung co kieu chu ky
phuc tap. Tinh don gian hoac phuc tap cua chu ky anh hudng toi muc do phat trien ky
sinh trung va lien quan den muc do pho bien cua benh do ky sinh trung do gay ra. Nhung

ky sinh trung co chu ky phuc tap thudng kho ton tai va phat trien, vi chu ky co nhieu
khau, va chi can mot khau khong thuc hien dupe hoac bi pha vo la chu ky khong thuc
hien dupe. Nhirng ky sinh triing co chu ky don gian se de thuc hien dupe chu ky toan ven,
chung khong nhirng de ton tai ma cung de phat trien va nhiem vao ky chu de gay benh.
Vi ky sinh triing co nhieu kieu chu ky nen bien phap pha vo chu ky cua ky sinh
triing cung co nhieu hinh thuc khac nhau: Hoac cat dirt khau ky sinh triing tir ky chu ra
ngoai canh, hoac tir ngoai canh vao ky chu, hoac diet ky sinh triing d ky chu bang cach
dung hoa dupe dieu tri.
Chu ky co nhirng quy luat nhat dinh, cac giai doan phai tuan tu ke tiep nhau, nhung
vi con phu thuoc vao yeu to moi trudng nen thoi gian hoan thanh mot chu ky khong thi
co dinh dupe. CJ dieu kien thuan lpi, toe do hoan thanh chu ky se nhanh hon so vdi d
moi trudng khong thuan lpi.
Vi du: Ve Boophilus can 1- 1, 5 thang vao miia nong, am de hoan thanh chu ky, con
vao miia lanh thi phai tren 3 thang.
2.4.3. Yeu to ky chu
Ky chu la yeu t6 khong the tach rdi ky sinh triing. Co 3 kilu quan he giua ky sinh
triing va ky chu:
- Ky sinh triing chi d ky chii va do tiep xuc ma sang mot ky chu khac.
Vi du: Ghe, ran chi song ky sinh tren ky chu, ky chu khac nhiem ghe, ran do tilp
xuc vdi con vat bi benh.
- Ky sinh triing sdng d ky chu cu6 i ciing, thai mdm benh ra ngoai canh, nhung sau
do phai qua giai doan d mot hoac hai ky chu trung gian roi mdi trd lai ky chu cu 6 i ciing.
Vi du: San la gan, giun phoi lpn.
24


Ky sinh trung a ky chu va tu ky chu dugc dua vao vat moi gioi truyen benh, sau
do vat moi gioi nay lai truyen ky sinh trung vao mot ky chu khac.
Vi du: Ky sinh trung duong mau, giun chi.
Nhu vay, ky sinh trung gay benh khong the thieu duoc yeu to ky chu (gom co ky

chu cuoi cung, ky chu trung gian). Tu su quan he khang khit cua ky sinh trung voi ky
chu, co the rut ra nhung nhan xet sau:
f

r

+ Neu thieu ky chu thi ky sinh trung khong hoan thanh duoc chu ky phat trien.
+ Neu khong co ky chu thich hop thi ky sinh trung chet hoac co truong hop co the
song duoc mot thoi gian ngan va gay mot so tac hai, sau do chet.
Vi du: Au trung cua san day Diphyllobothrium mansoni ky sinh 6 nhai. Neu ran an
nhai se bi benh san day truong thanh. Nhung khi ngudi la ky chu khong thich hop an
thit ech nhai co au trung chua duoc nau chin hoac dap tint ech nhai vao mat (chua dau
mat theo tap quan sai lam cu) thi au trung se khong thanh san day truong thanh ma van
tiep tuc song duoi dang au trung, tao nen nhirng u san 6 da day hoac 6 mat cua nguoi
(trong u san co au trung san day).
t

r

#

r

r

r

r

r

r

?

r

Khi ky sinh trung song trong ky chu khong thich hop co the gay nen nhung truong
hop benh dac biet, thuong goi la nhung benh do ky sinh trung lac chu.
+ Ky sinh trung sau khi vao ky chu phai tim den vi tri ky sinh thich hop de ky sinh.
Moi ky sinh trung co vi tri ky sinh nhat djnh trong co the. Nhung truong hop ky sinh
trung ky sinh o cac vi tri khac duoc goi la ky sinh trung lac cho (hoac ky sinh trung di
cu). Hien tuong di cu xay ra do nhieu yeu to khac nhau. Nhung yeu to chu yeu la do ky
sinh trung thay doi sinh thai, hoac do co the ky chu co nhung thay doi ly hoa tai cho ky
sinh trung ky sinh. Su di cu cua ky sinh trung co the gay ra nhirng trieu chung rat bat
thuong. Vi du: Truong hop giun chui ong mat gay nen trieu chung dau bung du doi 6
nguoi va gia sue.
+ Truoc khi ky sinh triing ky sinh co dinh tai mot vi tri, co nhieu loai ky sinh triing co
hien tuong di qua mot so noi trong co the. Vi du: Giun dua Ion, giun luon, giun phoi...
Su chu dong di quan cac co quan, cac mo de den duoc noi cu tru lau dai, duoc
Skrjabin K. I. va Petrov A. M. (1963) goi la su di chuyen (migration).
. Duong di chuyen ma trong do giun san di qua he thong noi tang vao gan, qua tinh
mach chu va tim vao vong tieu tuan hoan, phoi roi ve ruot, Skijabin K. I. va Petrov A.
M. (1963) goi la vong di chuyen gan - phoi - ruot.
• Duong di chuyen ma trong do giun san di tir ruot qua he bach huylt, tuyln
bach huyet, roi qua tinh mach chu, qua tim vao vong tieu tuan hoan ph 6 i va lai vao
duong tieu hoa, Skrjabin K. I. va Petrov A. M. (1963) goi la vong di chuyin limplto
- phoi - ruot.
• Mot trong so nhirng kieu di chuyen thudng gap la giun san dimg lai o ph 6 i, s6 ng
trong nhu mo hay trong duong ho hap (khi quan, phe quan), duoc goi la vong di chuyen

I
imp ho - phoi.
25


• Sir di chuyen theo duong limpho - phoi nhung dung lai
goi la vong di chuyen limpho - tim.

6

tim hay dong mach chu

• Doi khi giun san khong nhung di chuyen qua vong tieu tuan hoan, ma con qua ca
vong dai tuAn hoan. Su di chuyen qua tilu va dai tuan hoan duoc goi la di chuyen dai
tuan hoan, can cu vao giai doan d£u chung qua duong limpho hay qua gan ma duoc goi
la vong di chuyen gan - dai tuan hoan, hay limpho - dai tuan hoan.
• Su di chuyen tu do trong co the ky chu duoc goi la vong di chuyen noi tang toan than.
+ Duong xam nhap cua ky sinh trung vao co the ky chu thay doi tuy loai ky sinh
trung. Da so giun san xam nhap qua duong tieu hoa. Mot so xam nhap qua da (giun chi,
san mang, giun luon...).
Mot so ky sinh trung co the co nhieu duong xam nhap. Vi du: Au trung giun luon,
giun moc co the xam nhap qua da hoac qua ducmg tieu hoa cua ky chu.
+ Ky sinh trung co mot hoac nhieu ky chu thich hop.
Vi du: Muoi, ghe, tien mao trung co the ky sinh o nhieu loai ky chu khac nhau.
Nhirng ky sinh triing co the lay dinh duong o nhieu loai ky chu khac nhau dugc goi
la nhirng ky sinh triing tap thuc. Tinh “tap thuc” cua mot so ky sinh triing lam cho benh
ky sinh triing co th i truyen tir sue vat sang nguoi hoac ngugc lai tir nguoi sang sue vat.
Vi du: Giun bao (Trichinella spiralis) ky sinh
nguoi an thjt lgn song co au triing giun nay.
3. A n h HirdNG

6

lgn co the truyen sang nguoi do

q u a l a i g il Ta k y s i n h t r u n g v A k y c h u

Tir khai niem “hien tuomg ky sinh”, chung ta thay quan he giua ky sinh triing va ky
chu la moi quan he rat phuc tap giua hai sinh vat song. Tinh phuc tap the hien 6 nhirng
tac dong co hai cua ky sinh triing gay ra cho ky chu, dong thoi ky chu cung co nhirng
phan ung tro lai, nham ngan chan tac dong cua ky sinh triing.
3.1. Tac dong cua ky sinh trung den ky chu
Tac dong nay phu thuoc vao so lugng va doc lire cua ky sinh triing, sue ch 6 ng do
cua co the ky chu, giai doan phat due cua ky sinh triing.
Tac dong cua ky sinh triing doi voi ky chu gom nhieu mat:
- Tac dong ca gi&i
Hau het cac ky sinh triing deu gay nen nhirng bien loan co gioi, ngan tro it nhilu
chuc nang cua cac khi quan ma no xam nhap; hoac lam tic; hoac chen ep va pha hoai
cac to chuc; hoac lam thung, lam rach; hoac do cac khi quan bam hut cua ky sinh trimg
lam troc niem mac, gay xuat huyet. Thuong thay hau qua cua tac dong nay la gay viem
cAp tinh, thu cap tinh, man tinh. Viem dan toi san sinh mot cai vo bang t6 chuc lien k it
boc lay ky sinh triing, cai vo va ky sinh triing boc ben trong khi chit di biln thanh mot
cai hat, trong hat co hien tugng voi hoa.
26