Hệ thần kinh và cơ quan cảm giác

Hệ thần kinh và cơ quan cảm
giác Côn trùng
Hệ thần kinh và cơ quan cảm giác: Hệ thần
kinh của côn trùng tuy có sơ đồ cấu tạo chung
của động vật chân khớp nhưng được đặc trưng
là phát triển rất cao về cấu trúc của não, sự tập
trung cao của các hạch thần kinh ở phần ngực
và phần bụng, đồng thời hệ thần kinh giao cảm
cũng phát triển cao hơn, góp phần điều khiển
hoạt động của các nội quan. Nhìn chung hệ thần
kinh của côn trùng gồm các phần chính là hệ
thần kinh trung ương, ngoại biên và giao cảm
hay gọi là hệ thần kinh nội tạng. Hệ thần kinh
trung ương gồm não, hạch dưới hầu và chuỗi
thần kinh bụng.
Não chia thành não trước, não giữa và não
sau. Não trước điều khiển hoạt động của
mắt, não giữa điều khiển râu còn não sau thì


điều khiển các đốt trung gian, tương ứng với đốt
râu thứ 2 của giáp xác. Não có cấu tạo rất phức
tạp, tuy nhiên mức độ phát triển khác nhau tuỳ
nhóm, phát triển cao nhất là các côn trùng có
đời sống xã hội như mối, kiến, ong.... Trong đó
phần quan trọng nhất là thể nấm hay thể cuống
(corpora pedunlata) thuộc não trước (hình 9.45).

Hạch thần kinh dưới hầu là do sự hợp lại hạch
của 3 đôi hạch. Từ não có đôi dây thần kinh nối
vòng qua hầu (vòng thần kinh hầu). Từ hạch

thần kinh dưới hầu có các dây thần kinh đi đến
các phần phụ miệng và tuyến nước bọt (dây vận


động và dây cảm giác). Hai dây thần kinh
lớn chạy về phía sau tạo thành chuỗi thần
kinh bụng. Chuỗi thần kinh bụng gồm 3 đôi
hạch ở phần ngực (điều khiển hoạt động của
chân và cánh) và 6 – 11 đôi hạch ở phần bụng
điều khiển phần bụng và phần phụ bụng. Ở
nhiều côn trùng thì từng đôi hạch hợp lại tạo
thành một hạch ở mỗi đốt. Thường ở giai đoạn
phôi, số đôi hạch nhiều hơn ở dạng trưởng
thành. Khuynh hướng tập trung thần kinh theo
chiều dọc thể hiện ở nhiều nhóm côn trùng.
Hệ thần kinh giao cảm của côn trùng có hạch
trán nằm trước não và nối với não sau, từ hạch
này có các dây thần kinh đi môi trán nối với
hạch dưới não và hạch miệng. Ngoài ra còn có
các hạch thần kinh giao cảm chạy dọc chuỗi
thần kinh bụng, toả nhánh ra hai bên ứng với
mỗi đốt và phần cuối có dây thần kinh điều
khiển ruột sau và cơ quan sinh dục.
Giác quan: Đặc điểm nổi bật là giác quan của
côn trùng rất tinh tế, nhạy bén và cũng rất đa
dạng. Điều này liên quan đến hoạt động sống rất


phức tạp, thích nghi với điều kiện sống vốn rất
đa dạng. Có thể thống kê các loại cảm giác ở

côn trùng là thị giác, xúc giác, thính giác, thuỷ
nhiệt, khứu giác...
Cơ quan thị giác là mắt đơn và mắt kép:
Mắt đơn bao gồm mắt lưng và mắt bên. Mắt bên
chỉ có ở giai đoạn ấu trùng. Mắt lưng cũng
tương đồng với mắt kép có ở giai đoạn trưởng
thành. Số lượng mắt lưng thường là 2 hay 3 và
xếp thành hình tam giác. Mắt lưng có cấu tạo
như sau: Bên ngoài cũng có màng cứng, trong
suốt, bên trong có các tế bào thị giác và thường
có cả tế bào sắc tố.
Mắt kép có 1 đôi, mỗi mắt kép gồm nhiều ô mắt
(ommatidium). Số lượng ô mắt thay đổi tuỳ
nhóm côn trùng. Ví dụ như chuồn chuồn là côn
trùng bay giỏi và mỗi mắt kép có tới 28.000 ô
mắt, còn mắt kép của kiến thợ chỉ có 8 – 9 ô
mắt.


Mắt kép của côn trùng hoạt động ban ngày có
cấu tạo khác với mắt kép của côn trùng hoạt
động ban đêm. Mắt kép của côn trùng hoạt động
ban đêm có thể tập trung ảnh của nhiều ô mắt
nên hình ảnh rõ nét hơn. Khả năng cảm nhận
ánh sáng rất khác nhau tuỳ nhóm côn trùng:
Chuồn chuồn nhìn xa được 2m, bướm ngày
1,5m còn khả năng nhìn gần tới 1 mm. Khả
năng phân biệt màu sắc và cường độ ánh sáng
cũng rất khác nhau phổ ánh sáng mà chúng nhận
biết được thiên về vùng sóng ngắn do vậy nhiều

chi tiết chúng nhận biết được nhưng mắt người
không phân biệt được. Ví dụ như ong không
nhìn được màu đỏ, nhưng có thể nhìn tất cả các


màu còn lại (kể cả tia tử ngoại). Ngoài tự nhiên
thì ong thích nhất màu hoa xanh lơ và màu hoa
tím. Côn trùng có thể nhận nhanh ảnh của vật
tới 300 lần trong một giây, nhằm thích nghi với
sự di chuyển nhanh khi bay.
Cơ quan thụ cảm của côn trùng nổi bật về sự
phong phú và độ nhạy cảm. Đơn vị cơ sở của tế
bào thần kinh cảm giác ở côn trùng là các sensil
(thể thụ cảm). Mỗi sensil gồm 2 phần: phần cấu
trúc da và tế bào cảm giác nằm phía dưới.
Người ta chia thành 2 loại sensil là nổi và chìm:
Sensil nổi là lồi ra khỏi bề mặt vỏ cơ thể, còn
sensil chìm thì ẩn dưới lớp vỏ mỏng.
Thụ cảm cơ học: Là các lông cảm giác nằm rải
rác khắp trên bề mặt cơ thể, là các sensil nổi gắn
liền với các lông cứng cảm giác. Bao gồm thụ
cảm về xúc giác, chấn động hay về thăng bằng.
Khi lông cảm giác tiếp xúc với vật rắn hay dòng
nước, dòng khí hay các rung động khác thì cảm
giác này được truyền về cho tế bào cảm giác và
tạo nên hưng phấn truyền về trung ương thần
kinh.


Thính giác: Bao gồm nhiều sensil nằm giữa 2

đoạn cuticun, mỗi cơ quan này gồm 3 tế bào là
tế bào chóp, tế bào bao quanh và tế bào thần
kinh cảm giác. Cơ quan thụ cảm âm thanh phân
bố ở các vùng khác nhau của cơ thể như bụng,
râu, chân trước và thường có vị trí đối xứng.
Người ta cho rằng cơ quan này không giống như
màng nhĩ của cơ quan thính giác mà chúng có
khả năng tiếp thu những chấn động cơ học, nội
áp suất, hay sóng âm thanh... Nhiều côn trùng
có cơ quan màng nhĩ như bộ Cánh giống (ve
sầu), bộ Cánh thẳng (dế, cào cào...). Khoảng
cách tần số âm thanh thu được của côn trùng rất
khác nhau, từ cận âm (8 rung động/giây) đến
siêu âm (40.000 rung động/giây).
Thụ cảm thủy, nhiệt giúp cho côn trùng điều hoà
và cân bằng độ ẩm và độ nhiệt của môi trường.
Các cơ quan này thường gặp ở râu, hàm và đốt
bàn chân.
Thụ cảm hoá học: Cảm giác hoá học là cảm giác
về mùi = khứu giác (dạng khí) và vị = vị giác