Ôn tập bài câu cá mùa thu nguyễn khuyến

Ôn t ập bài Câu cá mùa thu- Nguy ễn
Khuy ến
Posted by Thu Trang On Tháng Bảy 05, 2016 0 Comment
KIẾN THỨC CƠ BẢN VÀ NHỮNG ĐỀ THI VỀ BÀI CÂU CÁ MÙA THUNGUYỄN KHUYẾN
A – KIẾN THỨC CƠ BẢN
I – TÁC GIẢ NGUYỄN KHUYẾN
Nhà thơ Nguyễn Khuyến (1835 – 1909) là người thông
minh, cần cù, chăm chỉ, có nghị lực nên đạt được được
những vinh quang trên con đường học tập, khoa cử.
Xuất thân Trong một gia đình nhà nho có truyền thống khoa bảng
nhưng nghèo, Nguyễn Khuyến phải đi dạy học để kiếm sống và để
nuôi mẹ.
1.

Từng không đỗ trong các kì thi Hương nám 1852,1855,1861
nhưng Nguyễn Khuyến không nản lòng, ông vừa đi dạy học, vừa
tìm thầy để học và nhất là bằng sự tự học, sự nỗ lực lớn của bản
thân, nám 1864, ông đổ đầu ìà thi Hương. Trong các nám tiếp
theo 1865, 1868, 1869 (ân khoa) ông thi Hội đều không đỗ. Lại
một lần nữa, thất bại không làm ông nản lòng mà chỉ càng làm
ông thêm quyết chí. Năm 1871, Nguyễn Khuyến đỗ đầu cả thị Hội
và thi Đình, được vua Tự Đức ban cờ, biển vậ hai chữ Tam nguyên.
Đỗ đầu cả ba kì thi nên Nguyễn Khuyến được gọi là Tam nguyên
Yên Đổ.
Nguyễn Khuyên là người có lòng yêu nước, thương dân. Ông từng
ra làm quan với triều Nguyễn, nhưng khi thực dân Pháp xâm lược
Việt Nam, chiếm sáu tỉnh Nam Kì, đang lần lượt chiếm các tỉnh
Bắc Kì, ông từ chối không nhận chức làm quyền Tổng đốc Sơn Tây.
Năm 1884, Nguyễn Khuyến cáo quan trở về quê Yên Đổ.Để mua
chuộc sĩ phu miền Bắc, thực dân Pháp từng cho người mời Nguyễn
Khuyến ra làm quan trở lại nhưng ông đều từ chối, kiên quyết

không hợp tác với chính quyền thực dân.


Là người có tấm lòng yêu nước thương dân nhưng Nguyễn Khuyến
chưa có dũng khí chiến đấu với giặc. Tuy nhiên, về mặt tư tưởng,
ông là người có dũng khí. Nguyễn Khuyến ý thức được sự khủng
hoảng của Nho giáo, sự bất lực của học vấn, khoa cử truyền
thống, muốn từ bỏ những tư tưởng Nho giáo đã tỏ ra lỗi thời : “Đề
vào mấy chữ trong bia – Rằng quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu”
[Di chúc).
Nguyễn Khuyến là người có cốt cách thanh cao, tính tình đôn hậu.
Đỗ đạt cao nhưng ông chỉ làm quan hơn mười năm còn phần lớn
cuộc đời là sống ờ quê nhà, dạy học trong hoàn cảnh thanh bạch,
ông sống chan hoà với gia đình, họ hàng, xóm giềng, bè bạn. Ông
gắn bó với người dân quê, với quê hương, làng cảnh một cách
chân tình, nhiều khi đến mộc mạc.
2.Sáng tác của Nguyễn Khuyến gồm cả chữ Hán và chữ Nôm, hiện
còn khoảng trên 800 bài gồm thơ, văn, câu đối nhưng chủ yếu là
thơ. Đóng góp nổi bật của tác giả đối với văn học dân tộc là ở
mảng thơ viết về làng quê, thơ trào phúng và ngôn ngữ thơ Nôm.
Nguyễn Khuyến được mệnh danh là nhà thơ số một về quê hương,
làng cảnh vì ông viết nhiều, viết đúng và viết hay về thiên nhiên,
con người và cuộc sống thôn quê.
II – BÀI THƠ CÂU CÁ MÙA THU
NỘI DUNG
Vẻ đẹp của cảnh thu điển hình cho mùa thu làng cảnh
Việt Nam vùng đồng bằng Bắc Bộ
a. Cảnh mùa thu với những chi tiết điển hình, mang nét đẹp của
mùa thu vùng đồng bằng Bắc Bộ.
1.

Cảnh trong Câu cá mùa thu là “điển hình hơn cả cho mùa thu của
làng cảnh Việt Nam” (Xuân Diệu). Không khí mùa thu được gợi lên
từ sự dịu nhẹ, thanh sơ của cảnh vật. Dịu nhẹ, thanh sơ trong màu
sắc : nước trong vèo sóng biếc, trời xanh ngắt. Dịu nhẹ thanh sơ
trong đường nét, chuyển động : sóng hơi gợn tí, lá vàng khẽ đưa
vèo, tầng mây lơ lửng…
Nét riêng của làng quê Bắc Bộ, cái hồn dân dã được gợi lên từ
khung ao hẹp, từ cánh bèo, từ ngõ trúc quanh co.


b) Cảnh đẹp nhưng tĩnh lặng và đượm buồn
Không gian ưong Câu cá mùa thu là một không gian tĩnh lặng,
vắng người, vắng tiếng (Ngõ trúc quanh co khách vắng teo). Các
chuyển động rất nhẹ, rất khẽ không đủ tạo âm thanh : sóng hoi
gợn, mây lơ lửng, lá khẽ đưa. Tiếng cá đớp mồi càng làm tăng sự
yên ắng, tình mịch của cảnh vật Cái tình bao trùm được gợi lên từ
một cái “động” rất nhỏ của tiếng cá đớp mồi.
Vẻ đẹp tâm hồn thi nhân : tâm trạng thời thế, tấm lòng
yêu thiên nhiên đất nước
Bài thơ có nhan đề là Câu cá mùa thu nhưng không chú ý vào việc
câu cá mà thực ra là để đón nhận trời thu, cảnh thu vào cõi lòng.
2.

+ Dường như nhà thơ rất hờ hững với việc câu cá mà chỉ chú ý tới
cánh thu : bâng quơ trước tiếng cá đớp động dưới chân bèo những
cảm nhận sâu sắc mọi biến thái tinh tế của cảnh vật.
+ Cõi lòng nhà thơ yên tĩnh, vắng lặng đến ghê gớm. Tĩnh lặng
trong sự cảm nhận độ trong veo của nước, cái hơi gợn tí của sóng,
cái độ rơi khe khẽ của lá. Đặc biệt sự tĩnh lặng trong tâm hồn thi

nhân được gợi lên một cách sâu sắc từ tiếng động (Cá đâu đớp
động dưới chân bèo). Cái động rất nhỏ ở ngoại cảnh lại gây ấn
tượng đậm đến thế, là bởi tâm cảnh đang trong sự tĩnh lặng tuyệt
đối.
+ Sự tình lặng của ngoại cảnh và tâm cảnh đem đến sự cảm nhận
vẻ một nỗi cô quạnh, uẩn khúc trong tâm hồn nhà thơ. Trong bức
tranh Câu cá mùa thu xuất hiện nhiều gam màu xanh và’phần
nhiều là gam màu lạnh : độ xanh trong của nước, độ xanh biếc
của sóng, độ xanh ngắt của trời. Cái lạnh của cảnh, của ao thu,
trời thu thấm vào tâm hồn nhà thơ hay chính cái cảnh từ tâm hồn
nhà thơ lan toả ra cảnh vật ?
Tấm lòng yêu thiên nhiên đất nước thể hiện qua sự cảm nhận tinh
tế vẻ đẹp của mùa thu đất nước.
Ở Câu cá mùa thu, tác giả đã cảm nhận mùa thú bằng nhiều giác
quan : thị giác (nước trong veo, tầng mây lơ lủng; trời xanh
ngắt. :.), thính giác (lá vàng khẽ đưa vèo, cá đớp động dưới chân
bèo), xúc giác (ao thu lạnh lẽo). Phải là người gắn bó sâu sắc và


tha thiết yêu quê hương đất nước» Nguyễn Khuyến mới cảm nhận
và thể hiện được những biến thái tinh vi của cảnh sắc mùa thu.
Nghệ thuật tả cảnh và bộc lộ tâm trạng
Gợi tả cảnh thu, tình thu, tác giả vừa sử dụng bút pháp nghệ thuật
cổ điển, vừa có những sáng tạo riêng
+ Bút pháp nghệ thuật quen thuộc của thơ cổ với những hình ảnh
ước lệ như thu thiên (Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt), thu thuỷ
{Ao thu lạnh lẽo nước trong veo), thu diệp [Lá vàng trước gió khẽ
đưa vèo), ngư ông (tựa gối buông cần lâu chẳng được). Tác giả sử
dụng bút pháp nghệ thuật lấy động nói tình rất quen thuộc trong
nghệ thuật phương Đông. Để gợi cái yên vắng của cảnh vật, cái

tĩnh lặng của tâm trạng, nhà thơ sử dụng một nét động ở ngoại
cảnh: cá đâu đớp động dưới chân bèo.
+ Sáng tạo của tác giả trong những hình ảnh công thức ước lệ
đem đến cho cảnh thu nét vẽ hiện thực hơn, hình ảnh, từ ngữ đậm
đà chất dân tộc. Cũng là thu thuỷ nhưng đó là chiếc ao làng quen
thuộc của vùng chiêm trũng của miền quê Bình Lục. Cũng là thu
diệp nhưng là chiếc lá thu rơi mang cả nỗi niềm và tâm trạng.
Cảnh được cảm nhận qua tâm trạng, mang tâm trạng
Hồn người lan toả lên cảnh vật để rồi hồn thu lại đi vào hồn ngưòi.
Chính vì vậy mà không gian trong Câu cá, mùa thu mở rộng từ
chiếc ao thu đến bầu trời thu, đến ngõ trúc, nhưng cuối cùng thu
hẹp, nhỏ dần trông dáng người “tựa gối ôm cần” của một ngư ông
mang tâm trạng đầy uẩn khúc về thời thế.
Nghệ thuật sử dụng tiếng Việt
Tiếng Việt ưong Câu cá mùa thu giản dị, trong sáng đến kì lạ, nó
có khả năng diễn đạt những biểu hiện rất tinh tế của sự vật,
những uẩn khúc thầm kín rất khó giãi bày của tâm trạng.
2.

Nhà thơ sử dụng thành công nhiều từ láy: lạnh lẽo, tẻo teo, lơ
lửng. Những từ láy này góp phần tạo thanh, tạo hình, tạo hồn cho
cảnh vật.
Đặc biệt vần eo – một loại “tử vận” oái oăm, khó làm – được
Nguyễn Khuyến sử dụng một cách rất thần tình. Đây không đơn


thuần là hình thức choi chữ mà chính là dùng vần để biểu đạt nội
dung. Trong văn cảnh bài thơ, vần eo góp phần diễn tả một không
gian thu nhỏ, phù họp với tâm ưạng đầy uẩn khúc cá nhân

CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP
Phân tích nét đặc sắc trong sự cảm nhận và thể hiện
cảnh thu ở bài Câu cá mùa thu.
2. Cảm nhận của anh chị về vẻ đẹp tâm hồn Nguyễn
Khuyến qua bài thơ.
HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1.

Cùng nằm trong chùm thợ thu ba bài nhưng Câu cá mùa
thu có những nét riêng ưong cảm nhận và thể hiện cảnh
thu.
a. Điểm nhìn để cảm nhận cảnh thu : Nếu ờ Vịnh mùa thu(Thu
vịnh), cảnh thu được đón nhận từ cao xa tới gần rồi từ gần đến
cao xa thì ở đây, cảnh thu được đón nhận từ gần đến cao xa rồi từ
caở xa trở lại gần : từ chiếc thuyền câu nhìn ra mặt ao, nhìn lên
bầu trời, nhìn tới ngõ trúc rồi lại trở về với ao thu, với thuyền câu.
Từ một khung ao hẹp, không gian mùa thu, cảnh sắc mùa thu mở
ra nhiều hướng thật sinh động.
1.

b. Lựa chọn những chi tiết tiêu biểu cho nét riêng của mùa thu ở
vùng đồng bằng Bắc Độ
Mùa thu với những nét dịu nhẹ thành sơ qua màu sắc, đường nét,
qua sự kết hợp giữa hoà sắc, tạo hình. Màu sắc dịu nhẹ thanh sơ
với nước trong veo, sóng biếc, trời xanh ngắt. Dịu nhẹ thanh sơ
trong đường nét, chuyển động: sóng hơi gợn tí, lá vàng khẽ đưa
vèo, tầng mây lơ lửng. Dịu nhẹ thành sơ trong hoà sắc tạo hình :
“Cái thú vị của bài Thu điếu ở các điệu xanh, xanh áo, xanh bờ,
xanh sóng, xanh tre, xanh trời, xanh bèo, có một màu vàng đâm
ngang của chiếc lá thu rơi.

Thơ xưa khi viết về mùa thu thường sử dụng những hình ảnh ước
lệ như lá ngô đồng rụng “Ngô đồng nhất diệp lạc – Thiên hạ cộng
tri thu“ (Một lá ngô đồng rụng – Biết mùa thu đã về), sen tàn, cúc
nở (Sen tàn cúc lại nở hoa)(Truyện Kiều), rừng phong lá đỏ (Rừng


phong thu đã nhuốm màu quan san) (Truyện Kiều). Trong công
thức ước lệ, với nét bút sáng tạo, Nguyễn Khuyến đã vẽ nên một
bức tranh thu “điển hình hơn cả cho mùa thu của làng cảnh Việt
Nam” (Xuân Diệu). Từ “tầng mây lơ lửng” giữa trời thu xanh ngắt
đến “ao thu lạnh lẽo” với sóng biếc “hơi gợn tí”, từ “chiếc thuyền
câu bé tẻo teo” đến “ngõ trúc quanh co khách vắng teo”, tất cả
đều thật, đều đúng là mùa thu nông thôn đồng bằng Bắc Bộ Việt
Nam. Hơn thế, cảnh còn mang nét đặc trưng của vùng chiêm
trũng Bình Lục quê hương nhà thơ: ao thu nhỏ, chiếc thuyền câu
theo đó cũng bé tẻo teo và dáng người cũng như thu lại. Xuân
Diệu cảm nhận về bài Câu cá mùa thu “đọc lên, như thấy trước
mắt làng cảnh ao chuôm nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, trong tiết
thu ; rất là đất nước mình, có thật, rất sống, chứ không theo ước
lệ như ở văn chương sách vở”.
c. Cảnh thu đẹp nhưng đượm buồn
Cảnh vắng và lặng – vắng người và lặng tiếng. “Ngõ trúc quanh co
khách vắng teo” như đi vào yên tĩnh, vắng teo là rất vắng, là
không có biểu hiện hoạt động nào của con ngưòi. vắng teo không
chỉ đơn thuần là vắng mà còn là lặng, là hiu hắt. Vắng đi với lặng.
Không gian im ắng đến mức nhà thơ cảm nhận được độ vèo của
chiếc lá khẽ rơi, nghe được tiếng cá đớp mồi dưới chân bèo đâu
đó.
Gam màu xanh làm nên “các điệu xanh” trong bức tranh Câu cá
mùa thu. Từ “xanh ao, xanh bờ, xanh sóng” đến “xanh tre, xanh

trời, xanh bèo”, tất cả đều gợi cảm giác xanh – trong và phần
nhiều đều thuộc gam màu lạnh : độ xanh trong của nước, độ xanh
biếc của sóng, độ xanh ngắt của trời. Mùa thu vắng, lặng, lạnh
được cảm nhận qua tâm hồn một ngư ông – thi nhân đang trầm
ngâm suy ngẫm về thời thế.
Qua bài thơ, người đọc thấy được vẻ đẹp tâm hồn
Nguyễn Khuyến
a. Tình yêu thiên nhiên gắn liền với tình cảm quê hương, đất nước
2.

•

Thơ viết về thiên nhiên, trước hết bộc lộ tình yêu thiên
nhiên của tác giả. Để cảm nhận hết vẻ đẹp của thiên
nhiên với những biểu hiện phong phú, đa dạng, tinh tế,
nhà thơ đã cảm nhận bằng nhiều giác quan : thị giác,


thính giác, xúc giác và thường là sự hoà trộn nhiều cảm
giác (thị giác với thính giác : Lá vàng trước gió khẽ đưa
vèo, thị giác vói xúc giác : Ao thu lạnh lẽo nước trong
veo).
• Thơ viết về thiên nhiên còn phản ánh tình cảm quê
hương đất nước nếu đó là thiên nhiên của quê hương, Tổ
quốc mình. Phải là người gắn bó sâu sắc và tha thiết vói
quê hương, Nguyễn Khuyến mới cảm nhận được vẻ đẹp
riêng của cảnh sắc quê hương, đồng thời thể hiện vẻ đẹp
ấy bằng nét bút vừa chân thật, vừa tinh tế. Bức tranh
Câu cá mùa thu mang được cái hồn dân tộc, vượt khỏi
công thức,.ước lệ không chỉ bởi tài thơ mà còn bởi tình

yêu thiên nhiên đất nước của tác giả.
b) Tâm trạng thời thế của một tâm hồn thanh cao
Một ngư ông lại hững hờ với việc câu cá bởi đang nặng lòng trước
thế sự. Tâm trạng tác giả qua bài thơ là một nỗi u hoài, u hoài nên
thì khi trầm ngâm khi lại như giật mình thảng thốt : Lá vàng trước
gió khẽ đưa vèo ; Cá đâu đớp động dưới chân bèo. Nỗi u hoài từ
tam canh toa lan ra ngoại cảnh, phủ lên cảnh vật vẻ thanh sơ đến
hiu hắt. Không gian tĩnh lặng ở Câu cá mùa thu đem đến sự cảm
nhận về một nỗi cô quạnh, uẩn khúc trong tâm hồn nhà thơ. Vị
Tam nguyên Yên Đổ về sống giữa làng quê, giữa cảnh đời thôn dã
nhưng vẫn nặng lòng thời thế, vẫn suy nghĩ về hiện tình đất nước
và âm thầm “thẹn” cho sự bất lực của chính mình.
Đặt Câu cá mùa thu trong chùm thơ thu, với Vịnh mùa thu (Thu
vịnh) Uống rượu mùa thu (Thu ẩm) ta càng thấy rõ tâm trạng thời
thế của một tâm hồn thanh cao Nguyễn Khuyến, ở bài Vịnh mùa
thu, tác giả sống trong tâm trạng buồn đến thẫn thờ, ngơ ngẩn,
mất cả ý niệm không gian, thời gian. Hoa nở năm nay mà ngỡ là
hoa năm ngoái. Ngỗng kêu trên trời nước mình mà ngỡ ngỗng
nước nào. Buồn đến nhân hứng” muốn viết thơ mà “nghĩ ra lại
thẹn với ông Đào”. Nguyễn Khuyến thẹn với Đào Tiềm — danh sĩ
đời Tấn vừa có tài thơ, vừa có nhân cách. Đào Bành Trạch không
vì năm đấu gạo mà uốn gối khom I lưng trước thói tục, đã treo ấn
từ quan từ hồi còn trẻ. Tam nguyên Yên Đổ cũng đã vứt miếng
đỉnh chung về ở ẩn tại quê nhà, nhưng so với Đào Tiềm ông vẫn
tự cho mình là từ quan hơi muộn. Ở bài uống rượu mùa thu,
Nguyễn Khuyến nói chuyện uống rượu nhưng thực ra là để đón


nhận cảnh thu, để quên đi bao sự đời đau buồn, tủi hổ. Mượn chén
rượu để thưởng thức thú ngắm cảnh, ngắm trăng, mượn “say” để

nói “tỉnh”. Say thiên nhiên mà tỉnh trước sự đời. Đằng sau cái “say
nhè” sau năm ba chén rượu là một tuý ông nặng lòng trước thời
thế.
Như vậy có thể nói, với Câu cá mùa thu, người đọc nhận ra ở
Nguyễn Khuyến một tâm hồn gắn bó với thiên nhiên, đất nước,
một tấm lòng yêu nước thầm kín nhưng không kém phần sâu sắc.
Tài liệu trong sách Ôn tập ngữ văn, NXB GD . Tác giả Đỗ Kim Hồi,
Bùi Minh Toán ( Chủ biên )