Từ điển danh nhân thế giới NXB giáo dục

NGUYEN vAN KHANG (Chu bien)· DO ANH

"

,,?

TUDIEN
DANH NHAN THE GIOI
PHAN KHOA HQC TV NHIEN vA

KY THU~T

(Dung cho nha'tntdng)

NHA XUAT BAN G1Ao ouc - NAM 2003


LCUNOlf>AU
Toan b¢ nen van mink nhdn loai diu co Sf! dong gop khong nho cila tri
tu¢ cac danh 'nhan, tit the' h¢ nay de'n the' h¢ khac, k€ tit bon, ndm tram ndm
truac Cong nguyen den nay.
Noi dung sacn gido khoa trong cdc truang h9C noi chung, tit phd thong
cho den cao ddng va dai h9C, tuy tung mon, ding dlu duac bien soan dua
tren cdc thanh. tuu do cila cdc nha bdc h9C.
D€ lam nen cdc sang tao tit nho den lan, tit cdc phdt mink den cdc tdc
phdm, cdc danh nhan truac htt phdi h9C hanb c¢t I,!C truang h9C, a thuc
tien. Khong it nguai con phdi trdi qua mot tudi tho vo cung kho khan, diiy
thit thdch: ho hoac coi cut, hoac gia cdnh qua ngheo khd, cling cue. M¢t so'
con giJpphdi cdc nghich cdnh khong de dang gi vuat qua duac.

a

Tuy the: ho de'u giong nhau a ch6: cung co mot nghi luc phi thuang, mot y
chi sdt da va mot nang luc h9C tap, lam viec sieu pham. H9 khong chi huy
dong eua cdi, sue luc cua ban than dd danh, ma con loi keo cd vcung con cdi VaG su nghiep sang tao tit htt phdt mink nay den tdc phdm
kia ... d€ cuoi cung nham cong hien cho nhan Ioai nhiing cong trink vo gia,
nhiing ki¢t tac d€ dai.

"Tit diin danh nhdn the'gim" khong chi don thudn gioi thieu than the:
su nghiep cila cac eon nguai phi thuang ay ma con co' gdng khai thac tinh
muon mau, muon ve cua cac tam guang song dy, trong dai thuang ding nhu
trong su nghiep, nhdm giup tubi tre noi guang, h9C tap.

"Tit diin danh nhdn the'gim" rdt cdn cho cdc gido vien khi gidng d(lY
cac kien thue co lien quan den tac gid eila cae phat minh va tac phdm do.
Chdc chdn dieu d6 khong chi lam eho giil h9C them toi cudn, hdp ddn, ma
con lam cho h9C sinh hilu sau, nhcJ ldu va bitt ddu chdng gieo VaG rna uac
hoc sinh eila minh nhiing hat gidng d€ sau nay co th€ nay mdm va dam hoa,
kef trdi khi ho tra Thanh cdc chil nhdn cila dat nucJc.

3


ABEN (NIELS HENRICH ABEL)
(1802-1829)
NHA roAN HQC NGUOI NA UY

I. CUQC Din
Ong sinh ngay 5/8/1802 tai dao Finnoy, Na Uy.
Ngay tu khi 16 tudi, Aben da co kha nang tu

nghien CUll cac tac pham eua nhiing b~c thay vE
toan hQC nhu Niuton, Ole, Lagranggic,
Ong m6 coi cha khi moi 18 tu6i va da phai di day
h9C de co tien nuoi song gia dlnh trong canh tung
ban.

Khi 19 tu6i, ong da nghien CUll cac cong trinh
cua Gaoxo VE so hoc va sau do di sau vao phuong
trinh dai so b~c 5.
Nam 23 tudi, ong sang Dire va Phap tiep tuc nghien CUll va da lap gia dlnh. C6
rat nhieu cong trlnh toan hoc cua ong h6i d6 chua dtroc str quan tarn dung mire ciia
cac dai gia nhu Logiangdro, Cosi,
Ong mat ngay 6/4/1829 khi moi c6 27 tuoi. Sau khi ong mat, ngiroi ta moi
thong bao la ong duoc nhan chirc giao sir toan d Dai hQC Beclinva nam 19300ng
dtroc tang Giai toan hQC 16'n cua Vien Han lam Khoa hoc Phap.

II.

su NGHI~P

Ong da co nhieu cong hien quan trong d6i voi sir phat trien cua toan hoc:
- Dil cluing minh rang phuong trinh dai so t6ng quat bac n 2: 5 khong tM giai
diroc bang can tlnrc.
5


- Dil sang l~p ra if thuyet cac ham s6 elliptic.
- Dil co nhieu dong gop ve if thuyet chuoi.
- Dil nghien ciru tich phan cua cac ham s6 dai s6 khong co nguyen ham la ham
so cap va ddn d~l1 cac ham sieu viet moi, mQt cong trinh rna sau nay Hecmit'"

danh gia la mot cong trlnh 160 ve giai tich toan hoc dii neu de tai cho cac the' 'h¢
den 500 nam sau.

AilE (CLEMENT ADER)
(1841 -1925)
CHA DE ellA NGANH HANG KHc>NG

I. cuoc Din
Ong sinh tai Muret, vung tlnrong hru sang Garon
mroc Phap. T6t nghiep ki su cftu duong, la nghe co
dia V! hie bay gio, nhung ong khong ham thich nghe
nay rna rna mong khong chi bang long vci tau thuy
boi dum mroc, xe co chay tren .bo rna con phai co
may bay bay tren khong,
D~ thirnghiem che' tao ra may bay, can phai co

nhieu tien. Do do, sifu tay nghe vimg Yang, ong dil
che tao nhieu loai dung cu dien "hai ra tien" thoi tiy
nhu: may ghi Am, may dien thoai, may tang am cho
cac rap hat. Nho tM ong giau co rtit nhanh.

II.

su NGHI~P

Khi co mot gia san d6 sQ roi, ong moi Mt dau di sau vao sg nghiep rna ong ua
thich. Ong dil dung het tam trf, thoi gio va tien bac vao hang tram thi nghiem cue
kl ton kern de cuoi cung che' tao duoc mot mo hinh may bay dAu tien co the c~t
canh roo khoi mat rlAt va bay tren khong,

Hecmit (Charles Hermite, 1822-1901): nguoi dau tien de cap d€n phep giai phuong trlnh dai s6
khong gian vecto,
bac 5 va c6 nhieu cong trlnh

(I)

ve

6


The r6i ngay 14/10/1897 viec gl den se den. Tai cao nguyen Salory gan
Vecxay, mot sl,I kien danh dau su ra dOi cua nganh hang khong dii xay ra: Chiec
may bay dau tien chay bang dong co hoi mroc do ong che' tao da: cat canh va bay
duoc 300m.
V 6'i phat minh cue kl quan trong nay, ong da bien diroc uoc mo suot dai cua
minh thanh s(r that va duQ'c itch Slr nganh hang khong ghi cong trang cua ong nhu
nguai da: khai sinh ra nganh hang khong the gioi. Ong mat tai Tuludo nam 1925
trong su ton vinh va tri An cua nuoc Phap va nhan loai VI dii co cong phat minh ra
mot phuong tien giao thongkl dieu va sau do rat phat trien.

AMPE (ANDRE MARIE AMPERE)

(1775 . 1836)
NHA V~l Li, NHA loAN HOC vi t>~1 NGUOI PHAp

I. CUOCDOI
Ampe sinh ngay 20/01/1775 trong mot gia dinh
buon to lua kha gia (j thanh pho Lyon mroc Phap. Cha
Ampe muon con trai minh sau nay se ke nghiep

quan 11 tai san cua gia dinh, nhirng Ampe khong
quan tam toi viec buon ban va cling khong co y dinh
noi nghiep chao Ngay tit nho, Ampe rat say me hoc
toano Cau thuong tl,I hoc nhieu hon .la di den tnrong.
M~ cua Ampe mua cho cau rat nhieu do choi thii vi
nhung suet ngay cau be chi mai me Him toan voi
nhtrng vien soi,
Ampe rat ham doc sach. Nam len 4 tuoi, cau dii tl,I
hoc d~ dQC va viet duoc tieng Phap mot each thong thao. Len 8 tudi, cau bllt dau
doc nhtmg trang sach dau tien cua bQ "Bach khoa toan thu" cung tat cii so sach
co trong nha. Dieu d~c biet la doc den dau, cau nho ki den do, khong quen hoac bo
sot mot chi tiet nao du la nho nhat.
7


Ampe ciing dii tv hQC thanh cong tieng Latinh de c6 the doc duoc sach cua
nhieu nha toan hoccac mroc nOi tieng hie do. Cau con trang bi cho minh m~t v6n
kien thrrc ve tv nhien rtlt phong phu va da dang,
Nam 1793, cha cua Ampe d9t ngot qua doi.. Gia dinh Ampe sa stit nghiem
trong. Tuy s6ng thieu th6n va kho khan nhung "cau be 18 tuoi" van kien tri nghien
CUu toan hoc. Nhirng cong trinh dau tien cua Ampe thuoc Iinh vue toan xac suat
dUgc cong b6 vao nam 1802. Tai nang cua Ampe Mt dau dugc gioi khoa hQC chu y.
Nam 1799, Ampe lap gia dinh. Vq ong la co Julie Caron. Gia dinh Ampe lam
vao hoan canh tung thieu, Ong phai di day hQC nr 6 ben ngoai,
Vuqt qua nhieu kh6 khan va thir thach trong cuoc song, cuoi cung Ampe tr6
thanh mot nha toan hoc nOi tieng, Cac cong trlnh cua ong sau nay deu duoc ii'ng
dung rong riii trong thuc te, phuc vu cho dm s6ng con nguoi.
Ampe qua dm vao ngay 10 thang 7 nam 1836 tai Macxay, huong tho 61 tuOi..

II. SV NGHI~P

Nam 1801, Ampe day v~t Ii tai tnrong trung hQC IOn 6 Buocgo. Ba nam sau, ong
duqc moi day hoc tai Tnrong Dai hQC Bach khoa va den nam 1814, ong ehinh thuc
tr6 thanh vien si cua Vi¢n Han lam Khoa hoc, La mot nha toan hQC, nhung Ampe
la mot trong nhUng nguoi dii xay dung va dong g6p nhieu cho nganh khoa hQC
cac hien nrong dien tir rna ong goi ten la: "Di~n d(mg I\lc hQC". Ten goi nay sau
do duoc chfnh thirc cong nhan,

ve

Nam 1820, nha v~t Ii nguoi Dan Mach Oxtet (Hans Christian Oersted) dii kham
pha ra rang: dong dien trong day
c6 the lam chuyen dong mot cai kim la ban 6
gan, CUng thoi gian d6, Ampe tim ra duqc mot dinh luat toan hQC lien quan tOi
cuong d~ dong dien va' d~ manh cua ttr tnrong rna no tao ra. Ngay nay, dinh luat
nay thuang duqc goi la dinh luat Ampe.

dan

DAy ding la m~t phat minh quan trong nhat ve dien tir, Ap dung dinh luat nay,
Ampe dii cM ~o ra nhieu dl;lng Cl;l do cuang d~ dong di¢n va di¢n ap. T~n cua Ong
dUgc dung de d~t ten cho dan vi cuang d~ dong di¢n.
'Nam 1823, Ampe hqp mc vOi nha khoa hqe Arago sang cM ra nam chAm di¢n.
DAy cUng chinh la nguon g6c eua nhieu pMt minh sau nay: nam chAm di¢n, di¢n
tin, may pMt di¢n, d~ng CO di¢n.
Ampe co nhi6u cong lao d6i vOi di¢n hqc nhu Niutan d6i vOi co hqe. cae nha
hac hQC cung thm khAm ph\lC tai nang cua Ampe va triu men gqi Ong la "Niutun
cua di~n hl,Jc".

8

Ngoai khoa hQC, Arnpe con nghien CUll triet hoc. NguOi ta biet d€n ong khong
chi nhu mot nha toan hoc ndi tieng rna con la mt)t nha hien trier, Vao nhiing nam
cu6i dOi, tuy dii gia y€u, nhung Ampe van gang strc hom thanh mot cong trinh
khoa hQC d6 st). D6la lac pham: "Luan
triet hQC eua khoa hQC". Cu6n sach con
dang SOf,Ul db thi Ampe dt)t ngotqua dOi, de lai du am tiec nu6i cho toan nhan loai.

ve

Nhtmg thanh cong nrc ro trong nghien CUll khoa hoc dii dua ten tudi Arnpe
len vi trf nhung nha toan hoc bang diiu cua the gioi, tnroc day cling nhu hien
nay va miii mai v~ sau.

ANHXTANH (ALBERT EINSTEIN)
(1879 • 1955)
NHA V~T Li Mi, GOe £>Oe, eHA £>E ellA V~T Li

HI~N £>~I v); THUYET TUONG £>61
I. cuoc DOl
Ong sinh nam 1879 trong ~t)t can phong nho cua
mot hieu tap hoa thanh pM Ulm nuoc Dire, mar nam
1955 b Princeton mroc Mi. Khi con hoc tieu hoc va trung
hQC Munich, ong khong M to ra xuat sac. Trai lai, ong
nlnit nhat, cham chap, dien dat eire kl kho khan. Ong t6i
da tm mire thay giao phai buc boi, con cha my ong thl tMt
vong SC'! rAngong khong co diroc trf niio blnh thuong,

a

a

Nhung tit nam 1896, sau khi vao hQC HQC vien Bach
khoa Zurich, ong to ra kha quan hon, d~c biet ong ham
thlch dQC cac phat minh va bai vi€t cua cac nha bac hQC l6i
lac thOi a:y nhu: Hemhon, Macxoen... bAng nguyen ban.

a

Sau khi t6t nghiep dai hQC, ong kiem viec lam Thuy. Si trong mot co quan cap
bang sang che. Nho r6i riii, eng co d~eu kien d~u d~n doc cac tap chi khoa hoc va
suy nghi ve cac van de Ian do v(it li hien d~i d~t ra.
M*c dil tir nam 1905, ong dii cong b6 tren tap chi khoa hQC Duc "Annalen der
Physik" 5 cong trlnh Ian nhung deu khong duC'!c khoa hoc duong thoi chap nhan.
9


VI the, nam 1905 khi giang day tai Dai hQC T6ng hop Zurich, ong phai rilt kh6
khan moi duoc phong hoc vi giao suo
Saud6 ong diroc moi day tai Dai hoc Tong hop Praha tit nam 1911 den 1912.
Tiep d6, ong tro lai Beclin nhan chirc giao sir vien Vinhem (Kaiser Wilhelm).
Den khi Hitle len cam quyen, mac du ong van duoc nhieu ruroc moi thinh giang,
ong van quyet dinh rai mroc Duc nam 1933. Liic dau, ong ti nan Pari, rai Bi,
"HQC vien nghien CUll cao cap"
tnroc khi nhan chtrc giao sir chinh thirc

a

a

a

Princeton rnroc Mi.

o day

a

a

c6 dieu kien hon, ong miet mai xay dung mQt hoc

thuyet thong nhat M mong duoc khoa hQC chap nhan, nhirng chua bao gio ong
thanh cong thirc su. Ong diroc trao giai thuong Noben v~ vat Ii tit nam 1921 nhung
lai v~ cong lao trong nghien CUll hieu img quang dien, cha khong phai v6 thuyet
nrong doi con dang tranh cai do ong d6 xirong.

II. SVNGHI~P

SI;! nghiep cua ong bAt dau tit khi eng cho xu at ban 5 bai bao, cong b6 5 cong
trinh Ian v~ mat v~t li li thuyet cua ong,
1. Cong trlnh dau tien la luan van khoa hoc cua ong

aDai hQC Tong hop Zurich.

2. Cong trlnh thu hai la phat trien If thuyet vat li hrong nr tren co sa cac y nrong
cua nha v1;lt li Mac Plang v6 su t6n tai ciia nang luong hrong tu dang hat. Ong nr
danh gia cong trinh nay "rat each mang" vao thai diem khoa hoc hie bay gio,

a

3. Cong trlnh tha ba la xay dung li thuyet v~ chuyen dong Brao bang cac phep

tfnh v6 xac xuat.
4. Cong trinh tlnr nr ve thuyet nrong doi hypo mot trong cac kham pha vi dai
nhat cua vat Ii hien dai dau the ki tnroc. Bang each xet lai cac khai niem khong
gian va thai gian trong v~t Ii hoc, ong dii chtrng minh rang: co th~ giai quyet su
khong tUo'Ilg thich v~ b~ ngoai gifra di¢n dQng Il;!c hQc clla Macxoen va thuyet
tUo'Ilg doi do Galile d6 xuang.

a

5. Cang trinh tha nam la h~ qua clla Ii thuyet tren nhung ong xac dinh duqc
cong thUc n6i tieng:
E

=mc 2, tac xac dinh duqc Sl! tUo'Ilg dUo'Ilg giiia khoi Iuqng va nang Iuqng.

ca.

Tuy cac cang trinh tren khang phai la ai cling hieu duqc
nhung ong van
duqc cac nha v~t Ii n6i tieng dUo'Ilg thai n8 tn;>og, d~c bi~t la cac ten tu6i thm do
nhu: Plang, Loren. Minkopxki...

10


Ong con ndi tieng v~ nhting quan niem va hanh vi rat di?cdao va day tinh OOAn
van. Ong khinh re nhting cai rna ngiroi doi thuong mo iroc nhu : danh vong, cua

cai, quyen hrc. Ong thirong chia se vdi vq ding ong chi thich tim h~OO plnic trong

su lam viec, choi VI cam va tha thuyen. Tinh ong cue kl thoai mai va gian di, Di
dau ong ding chi ban quan ao cu, nhau nat va it khi doi mu, Ong thich tr~t tu
trong nr duy nhimg tI,I' do trong doi s6ng. Ong thirong hanh dong chi thea hai quy
tAc : quy tAc thir nhat la khong co quy tAc nao ca; quy tAc thir hai la s6ng tI,I' do thea
y minh, co Ie do cac th6i quen d6 rna ong da kham pha ra cac nr tuong di?c dao,
hoan toan chua c6 ai phat hien ra tnroc d6.

ARIXTOT (ARISTOTE)
(3811- 322 TeN)
NHA TU TUONG, NHA KHOA HQC LON NHAICUA MQI THOI £)~I

I. CU()C Din
Arixtot sinh ra CJ Xtagi xu Traxto van nam
384 TCN.
Cha ong - Nicomac la ngu Ycua vua Amintat xu
Maxedoan CJ phia Mc Hy Lap. Nicomac thuoc dong

ho c6 nghe lam thu6c gia truyen rna ong t6 c6 th~
chinh la Hypocrat, Arixtot IOn len duoi thai vua
Amintat va la ban cua hoang til Philip.
Ngay tir hie con nho tu6i, Arixtot da duoc chirng
kien cac hoat dong cua ngiroi cha chua tri cho cac
benh nhan trong vung tu cac 10m thu6c lay tir thao
moe. Nho the rna chang trai som quan tam den thien
nhien,.sinh hoc va mon giai phau ~ khao CUll cau tao ben trong cua C(1 th~ sinh vat,

to

Trong qua trinh tim hieu hoc hoi d6, ong som ra c6 biet tai quan sat, kham
pha, mot nang luc rat can thiet cho cong viec sau nay cua ong.
Nhung chAng may, b6 me ong mat som. Ong khong du dieu kien d~ theo dudi
nghe y OOu truyen tMng cua gia dinh, rna phai theo hirong khac. Chua day 17 tuoi,
11


ong dii phai xa gia dlnh Mn Aten tM do cua Hy Lap M vao hQC
Platen, nha trier hoc ndi tieng thai d6.

a tnrong cua

Truong cua Platen goi la Academi, dii co truyen thong 20 nam tnroc khi Arixtot
den hoc, 0 day, hoc sinh vira dircc trau doi kien tlurc vita duoc tl! do suy nghi. Ten
tnrong, Academi co nghia la Vien Han Him hay HQc vien, noi nghien coo nang v~
ur duy, If luan han la cac van d~ thuc te'. 0 day nguoi ta it t6 chirc len lap, khong
coi trong cac mon thuc hanh nhu: li, hoa, ki thuat - cling chang may quan tarn toi
quan sat, thi nghiem, thuc nghiem, Platon khuyen khich hoc sinh cua mlnh doan
tuyet voi thirc tai hang ngay, thoat li khoi nhtmg dieu tai nghe mat thay d~ tri oc
duoc nr do bay bong tim toi tri thitc moi voi long sung tin rat cao.

a

a

Sau khi hoc xong Academi, Arixtot duoc giu lai lam thay giao va Acaderni
tci 20 nam, Miii den khi Platen mat, nguoi chau Ia Xpoxip len thay, chu tnrong
theo thuyet cua Pitago, tuyet doi hoa toan hoc, cho rang con so co th~ giai thich
diroc moi cai cua ca the gioi. Khong chap nhan duoc If thuyet do, Arixtot quyet
dinh roi Academi tien hanh nhtrng chuyen vien du d~ tim toi khao cuu.

Vao khoang .nam 343 TCN, ong diroc voi lam vuong su cho Hoang tiI va sau
nay Hoang tiI dii tra thanh Alexandra dai de'. Alexandra cham chi hoc hanh nhimg
khong thich cac mon triet hQC do Arixtot day rna thich vo bi, chien thuat va chinh
phuc the' giro han. Alexandra dii chinh phuc diroc qua mra the' gioi dtroc nguoi Hy
Lap bie'tde'n My gio.
Nam 334 TCN, Alexandra dai de bang ha, Arixtot mat mot ngirei hoc tro dong
thei con la O1(>t ngum ban 1&1. Dan chung o Aten blit dau n6i d~y chong chinh
quyen Maxedoan va Arixtot (que 6 Maxedoan) cling 13. mot trong cac muc tieu cua
S1,l ch6ngd6i ay,
tranh nguy hiem, ong rei ve Canxit, mot hon dao kin dao tren
bien ~gi~. Nam sau (322 TCN) Arixtot, m(>t trong nhUng nba tu tuOng 1&1 nhat
cua O1Qi thai dl;\i, lam ~nh va qua dai.

De

II. SVNGHI:¢P

a

Trong thai gian tfUOng Academi, Arixtot vie't rat nhi~u cong trlnh duoi d<,lng
doi tho<,li, nhung rat tie'cchi con giu dUqc rat it den ngay nay.
ArixtOt tl! hoi t'1-i sao cac v~t th~ li;li ~huy~n d(>ng. T'1-isao tinh tll l'1-i xuat hi¢n
tren bau trai khi man dem buong xuong? Trong tac pMm "B1iu trm", ong cho
rang mQi v~t d~u do 4 ye'u to !'!-o thanh, do la : dat, khong khi, nuoc, liIa va cho
rang m6i thu deu e6 cach chuyen d(>ng rieng thea mQt hU&1g nao d6. Ong cho
12


rang tinh tti va cac thien tM hlnh nhu chuyen dong theo each xoay vong khac voi
chuyen dong cua bon yeu t6 tren.

a

Cuoc dOi Arixtot co nhieu Mn di chuyen cM va cac cuoc du khao xa gan.
Chinh trong cac chuyen dli ngoai do dli giup ong co cac quan sat va nghien cuu v€thien nhien dac biet ve ca va so, 6c. Ong m6 xe chung de mo ta va siip xep chiing
thanh tirng tM loai. Trang khi cac dong nghiep cua ong chi nghien cuu d6i nrong
thea kieu "choc gay xu6ng mroc" thi cac md xe thuc nghiem, quan sat cua ong dli
rna dau cho met plnrong phap khoa hoc moi, khac vei drtong thoi, con duy tri cho
den ngay nay.
Ket qua cua cac tim toi, nghien ciiu ~y cua ong la su ra dOi cua cac tac pham
n6i tieng nhu:
- Nhi1ng bo phan cua dong vat.

- Lich sir dQqg vat,
- Ve sl! sinh san cua dong vat.

- Luan Hhoc (gom 6 quyen), v~t Hhoc (gom 8 quyen), van vat hoc.
- Tam H hoc g6m: aim giac va cac vat cam thu duoc, trf nho va sl! h6i nreng,
ngu va thirc, giac rna.
- D<;lO

duc hoc, chinh tri hoc, tu tir hoc, thi phap...

Ong dli mo ta duoc khoang 500 loai dong vat vao hie ay va siip xep cluing thanh
2 nhom. MQt nhom gom nhimg -dong vat rnau do nhir: chim, ca, riin, dong vat co
vu... rna ngay nay goi la dong vat co xirong s6ng. Nhom kia la nhi1ng dong v~t
khong co rnau nhu sua, giun va c6ft trung, sao bien... rna ngay nay goi la dong vat
khong xirong song. Thuc ra nhom nay ngiroi ta biet cling co mau nhung he tuan
hoan cua chung hoi khac vci he tuan hoan cua dong vat co xirong song.

a

thoi bay gio, nhfrng kham pha cua Arixtot ve tM giO'i s6ng la cl!e ki xuat siic,
di tm6'c nhan lO<;li nhieu the ki. ChAng h~, ong dli mO ta 6ng nhO n6i tai trong vO'i

a

sau hQng ngum. Sau nay mlii nam 1550, nha hac hQc Baetoleme (ngum
TaehiO mai pMt hi~n l<;li va d~t ten Iii voi atasa.

Y)

a

D~e bi¢t, cae nghien cUu ve ea cua Ong.ciing nhu nhi1ng mO ta cua Ong ve phOi
sinh hQC dli duQ'c ti€n hanh chinh xac va ti mi den muc eho mlii to'i the ki XVII, tuc
2000 nam sau, m6i phai sua d6i ml>t chUt it rna thOi.

"Ljch Slr d(tng v~tn coi nhu tac phAm viet sOm nMt ve loiii v~t. Trang do Ong
co nhieu kham pM chinh xiic den tuy~i voi nhu:
- Kh!ng dinh ca heo khong phai la ca vi chUng bi€t hit tha khOng khi nhu ngum.
13


- Trong khi nguoi duong thai cho linh cau la loai luoog tinh thl ong clnmg minh
HOO cau cling c6 con due va con cai OOu cac 10m c6 vti khac,

- Ong phat hien ra trong t6 ong mat chi c6 ong chua biet de. Cac mo ta ve dm
s6ng ben trong t6 ong cua ong mai d€n the'ki XIII van khong biet them gi hon.
Tuy nhien, tac pham "tien phong" tren cling khong tach khoi cac han che Hit

nhien OOu:

- Ong cho rang mot s6 dong vat sinh ra tu bun va mroc,
- Gioi tinh cua de duoc quyet dinh hOi. chieu gi6 th6i hie de cai thu thai.
- Trf khon con ngum la CJ tim chii khong phai CJ 6c.
N6i t6m lai, su6t cuoc dm, Arixtot da thirc hien nhieu de tai khoa hQC, tir tinh
chat v~t ll cua s\T chuyen dong d€n am thanh do chau chau CQ chan vao canh phat ra.
Arixtot da t~p hop, tich luy diroc met he thong kien thm: d6 SQ de giai thich duoc moi
hien nrong va SI,l kien dtrong thoi. Kho tang kien thnc ay bao quat rong rai va vtmg
chac d€n muc n6 t6n tai qua hang chuc the' ki, giup cho nhieu th€ he cac OOa hac hQC
tren th€ gioi v~n dung va tiep tuc b6 sung, trong s6 ay co Galile, Niuton, Dacuyn...
Theo Dacuyn, tac gia thuyet tien hoa thi "cac nha bac hoc so vm Arixtot, chi la
cac clni hoc tro nho".

ACSIMET (ARCHIMEDE)
(287 • 212 TCN)
..

•

J

')

~

NHA BAC HQC DANH T1ENG CUA CO HY ~p

I. CUOCDAcsimet sinh ra CJ Xyracuydo thuoc Xixin, khi fly

nam dum sl,l thong tri cua ngiroi Hy Lap. Cha cua ong,
Phidiat la mot OOA thien van, kiem nghien coo dia li va

thi nghiem cong nghe che' tao nhimg loai may moi.
Trong d6 phat kien nOi tieng la che tao ra chan vit cho

may bornmroc,
Acsimet da timg tu nghiep tai Alechxandri (Ai Cap)
la mot trung lam van hoa Ian hie bay gio; Acsimet da
14


den hoc ?:J den Mudeon, mot vien bao tang, dong thoi la vien han lam quy tu hau
Mt cac b(l oc uyenbac nhat luc do. Tai day, ong diroc hoc vOi cac thay Conongdo
Xamot, dclit va ket than voi nhieu nha toan h9C nhu Eratoxten. BAng tri thong
minh, oc sang tao va long ham hieu biet, chi it lau sau Acsimet dii cho ra dai hang
loat nhUng phat minh 100, nho, Lich sir ghi ten ong nhu mot nha toan hoc vi dai
nhatcua Hy 4P c6 dai.

II.SVNGH~P
Co tM khang dinh Acsimet la mot nha bac h9C 100 cua nhan loai, su nghiep
khoa h9C cua ong v6 cung do S9. Theo 1m ke cua Plutac, nha van kiern nha sir h9C
c6 Hy Lap, Acsimet rAt say me toan hoc. Cac cong trlnh toan hoc cua ong bao
trum khap moi Iinh vue nhu: hinh h9C, s6 hoc, dai s6. Ong la ngum dau tien tim ra
cong thirc tinh dien tich va tM tich hinh lang tru, hinh cau. Acsimet cting la ngiroi
sang che' ra don b~y. Ong nhan thay rang, neu sir dung don b~y thi nguoi ta co tM
nang mot v~t co trong hrong Ian bang mot lire nho hon nhieu. Cl1ng tit phat hien
nay, Acsimet dii th6t len mot cau noi n6i tieng : "Hdy cho toi mo: diim tua, toi co
thi bJy tung cd Trai Ddt nay len".
Acsimet con la mot ki sir tai ba. Chinh ong dii xay dung dai thien van hay con

goi la "Vom cau vii tru''. Nho the ngiroi ta co the quan sat diroc su chuyen dong
cua M*t Troi, Mat Trang va cac hanh tinh.
TUC1ng truyen khi dai quan La Mii do danh nrong Macxenluyxo chi huy tien
danh que huong cua Acsimet, ong dii dung tri thong minh cua minh de danh lui
quan giac, Acsimet dii su dung girong d~t a nhihig vi tri dii dinh tnroc. Duoi anh
nang choi chang cua mila ha, tia sang di den girong nay lap trrc phan xa sang
girong khac va co kha nang thieu d6t nhUng chien thuyen cua giac. Quan La Mii
nhanh chong bi daub bai,
Nhac den sl! nghiep cua Acsimet khong the khong

nhk tm pMt minh duqc

nhi~u ngum dm sau hiet den nMt cua ong. Do la nhUng nguyen t~c thuy tInh hQc

(Hydrostatique) rna ngay nay con g9i la dinh lu~t Acsimet.
Dinh lu~t do gay An tuc;mg nM m(lt giai thoi:li v6 chinh Acsimet:
MQt

Ian vua Hcr6n sai mQt ngum thq kim hoan lam cho minh mQt ehie<: VUC1ng

mi~n bAng vang.

Vi nghi nga nguai thq co pha bi:lc vao trong vtrC1ng mi¢n, nha vua
nha Acsimet xem eo eaeh gi biet du<;1C s\C gian l~ noi tren rna van gift nguyen chiec
VUC1ng mi¢n kia. Acsimet 10 lang, ngay dem suy nghI tim each gi3.i hai toan hoc bUa
nay. Luc an, lue di, th*m chi ca hie tAm 6ng ciing nghT den no. MQt Mm, Acsimet
van nha tiim rna trong dau van hi am anh hOi chiec VUC1ng mi¢n. Khi th3. minh vao
15

trong mroc, ong chct thay rang neu CCI tht cang ngap trong nuo<: thl muc mroc se
cang dang cao. M¢t y nghi moi me loe sang trong dliu ong. Quen ca mac qulin ao,
ong phan khbi. nhay ra khoi bOn tam, chay thing ra ngoai ph6 va mimg ra reo len:
"Eureka! Eureka! (Oreka !)" (00 nghia la "T6i tim ra r6i ! T6i tim ra r6i !"). Sau d6,
Acsimet da tha chiec wang mien vao nuac va danh dau d¢ cao muc nuoc dang len.
Tiep theo, ong lay mot kh6i luong vang nguyen chat nang bang chiec wang mien,
d~t vao cung bOnnuoc va ki~m tra xem muc mroc sau nay co bang muc mroc luc dllu
hay khong. Acsimet da tim ra mQt leri. giai thuc sg khoa hQC giup nha vua.
Acsimet dii phat minh ra mot dinh luat moi, D6 lit dinh luat ve sue day cua mot
chat long len mot v~t nhung vao chat d6. ve sau dinh luat nay dUQ'C U'ng dung rong
rai trong cuoc s6ng cua con ngirei.
Khong may den nam 212 TCN, trong hie say me suy nghi ve met bai toan hQC,
Acsimet da chet dum luai guam cua quan La Ma.
Macxenluyxo, nrong La Mii hie bay gio cam kich tnroc tai nang cua Acsimet da
xay dung mot ngoi mo tren d6 cho ve rat nhieu hlnh tron va hlnh lang tru dt ghi
nho cong lao cua ong.

AVOGADRO (Al\IEDEO DE AVOGADRO)
(-1776 • 1856)
NHA HOA HQC VA V~T Li N61 T1ENG NGUOIITALIA

I. CUc)C DOl
Ong sinh nam 1776 va mat nam 1856 b Turin
mroc Y. Cha ong cho ong theo hoc luat b Turin.
Sau khi t6t nghiep, ong duQ'C lam mot chan thu ki
b co quan hanh chinh dia phirong. Do tg hQC, ong
tich luy diroc nhieu tri tlnrc khoa hQC va trb thanh
n6i tieng b que huong ong. Vi the', ong duoc b6
nhiem lam giao su v~t If b Truong hoc Hoang gia
Vecxay nam 1809. Toi nam 1820, ong diroc phong

giao su vat If b Truong D~ hQC T6ng hop Turin.
Su nghiep khoa hQC cua ong khbi. nguon tir day.

16


II.

su NGHI~P
ve

Hai nam sau khi dinh luat Gay Luytxac
qua trinh dfing ap cua chat khi ra
dm, ong eho xuat ban mot cong trlnh cua minh de phan tfch va ll giai dinh luat nay
bang thuyet dong hQC ehtlt khf tren eel so cac thf nghiem kiem tra dAy du va hom
ehinh cua ong.
D€n nam 1811, ong neu ra mot ghl thuyet n6i tieng, theo do, cac tM tich bang
nhau cua cac chat khi khac nhau ading mot nhiet dq, deu co s6 phan tit nhu nhau.
Til do, ong suy ra kh6i hrong phan tit cua cac ehtlt khi, Dinh luat thiet l~p m6i
quan h¢ ti l¢ giua ti trong chtlt khi va kh6i luong phan tit cua cluing diroc mang ten
ong, tue dinh lu~t Avogadro, mot trong cac dinh luat eel so cua hoa hoc.
Con s6 Avogadro la s6 phan tit chua trong mot phan tit gam. Sau do la s6
nguyen tit trong mot nguyen tit gam, duec ki hieu III N.
Mac du cue kl dan gian, nhung gia thuyet cua Avogadro it duoc nguoi duong
thai tin nrong. Nhieu nha hoa hoc con hac bo s1,l' ton tai cua nguyen tit, nhieu nguoi
khac con Ian I"n giiia nguyen tit va phan tit. Ong dii di tnroc thoi dai ciia ong nhu
mot nha tien trio

17

BACLAu (PETER BARLOW)
(1776 • 1862)
NHA V~T LiVA TOAN HQC NGUOI ANH,
..

~""

it

...

CO NHIEU PHAT MINH VE TU HQC

I. CU()C DOl
Ong sinh nam 1776 a Novich va milt nam 1862
ay onvich. Ong hQC aque nha. Sau khi tot nghiep

dai hQC khoa tu nhien, ong diroc cit lam giao sir
toan hQC
Vien Han lam Quan. su Novich mroc
Anh. Do nghien coo khoa hoc ap dung cho quan su,
nen ong thong thao va co cong hien b nhieu Iinh
vue ve khoa hoc tlJ nhien. Nho cac ke't qua ay, ong
diroc bau vao HQi Hoang gia Anh.

a

n. S1}NGHI~P
Tu nhiing thf nghiem thuc hien ve tu tnrong, eng da t6ng ket va cong b6 cac ket

qua trong cong trinh "Khao sat ve tit hoc" (Essai sur le magnetisme). Nam 1825
ong duoc nhan thuong huy chuang Caolay ve cong hien nay.

Phat .tri~n ke't qua tren, nam 1828. ong phat minh ra mot dung cu d~ chung
minh tac dung cua tu tnrong len met dong dien. Chie'c dQng co tl;lo nen tu truong
nay co hinh chiec banh xe nen duqc d~t ten luon Ia "banh xe Baclau". Luc ay chiec
d()ng co c6 kinh nay di gAy fa m~t chan: dQng to 16'0. Ngay nay. chiec dong co ily
con co mot y nghia 16'0 ve m~t su pham,
18


Ong cling thanh cong trong viec che tao ra cac thau kinh va l~p ghep chung voi
nhau tao nen cac klnh thien van voi tam nhin va d¢ chfnh xac cao. Nho vay, eng
da gop phan chinh li dircc cac sai sot trong "bang danh muc sao" cua cac nha thien
van h9C wac do nhu; W. Hecsen va Sao (South).
Ong con quan tarn d~n van de ttl h9C trong nganh dirong s~t. Til cac thf nghiern
va thuc nghiem lau dai cua eng v~ til tinh tren tau hoa, Wi. giup eng hoan thanh
mot chuyen khao n6i tieng v6 "khao sat v6 vat lieu xay dung" (Traite sur les
materiaux de construction) nam 1851. Cac nghien coo cua eng co cac Ung dung C1,1
the trong nganh dirong s~t, C1,1 the ong da xac dinh dircc each dieu chinh cac tac
dong ciia til tinh do khoi kim loai cua can tau gay ra anh huong Mn kim la ban.

BE (JOHN LOGIE BAIRD)
(1888· 19611)
NHA V~T Li ANH, NGUOI f)AU TIEN PHAT MINH RA TRUYEN HiNH

I. CU()C DOl

a

Ong sinh nam 1888
Henlenbuoc XU Ecotxo va milt
nam 1964 Bexhin xu Xuytxech.
Ong hoc ve dien ki thuat tai
Dai hoc Hoang gia b Glatgau

a

va b~t dau S\l nghiep bang nghe

ki su dien.
NhOOg nam moi vao nghe,
Nam 26
tu6i, nghe nghiep khong dap img
n6i yeu cau cuoc song khien eng
quyet dinh phai rmru sinh bang
cong viec phat minh. Nhung
nhtrng y urong thieu thuc t~ ban

ong g~p nhieu trac

tra.

19


d~u khien ong lien tiep that bai. D€n tan nam 35 tu6i ong van lam vao canh

ngheo kho.
D.S(jNGH~P

Miii khi qua tu6i 35, ong moi co dinh lnrong dung d~ tr6' thanh mot trong nhiing
ngum d~u tien tren tM gioi di sau vao ki thuat truyen hlnh. Nam 1923, ong bAt d~u
che tao ra mot cai may tho so nhung lai c6 th~ truyen d6ng thoi ca tieng va hlnh
qua song vo tuyen. Sau do, ong hoan thien them may va co the girl cac hlnh Anh
qua may phat tm mot may thu each d6 vai chuc met.
Thang gieng nam 1926, l~n d~u tien ong cong b6 k€t qua phat minh bang mot
chuang trinh truyen hinh tnroc cong chung 6' HQC vien Hoang gia Luan D6n.

Nam sau ong thuc hien mot chuang trinh truyen hinh nita xa han giiia Luan
D6n va Glatgau. Nam 1928, ong thuc hien mot chuang trlnh truyen hlnh qua Dai
TAy dirong, giiia Luan D6n va Niu Yooc.
The la chi mot nam sau phat minh tren, nam 1929 phong thf nghiem cua ong dii
thuc hien cac buoi phat thanh vo tuyen truyen hinh (vci Am thanh va hinh d6ng b¢
nhu ngay nay) Ian d~u tien eho dai BBC voi thoi hrong mra gib' m6i ngay, Nam
1931 ong thuc hien mot chuang trlnh truyen hinh phat ngoai troi Ian d~u tien.
Trong he thong may moe truyen hlnh d~u tien nay, ong dii sir dung h¢ thong
quet co hoc, Miii d€n nam 1934, dai BBC moi thay bang bQ quet dien tir do
Marcom EMI hoan chinh nhimg cting chi truyen dugc hlnh den trang. Sau nay
ong tiep tuc cac phat minh khac de cung la nguoi di d~u trong truyen hinh mau
va truyen hlnh n6i.

20


BECNA (CLAUDE BERNARD)

(1813 -1878)
NHA KHAo cOU vA THVC NGHI~M vi f)~1 NGUC)I PHAp

I. CU()CDOI
Becna sinh tai St. Giulien (xu Ron (Rhone), nu6c
Phap) ngay 13n/1813 trong mot gia dinh trong nho
blnh thirong, Thuo nho ong hQC 0 tnrong lang. D€n
nam 16 tu6i, vi nha qua ngheo, ong buoc phai thoi
hoc d~ di lam kiem song.

Vi::ra di lam ong vira sang tac van chuong. 6ng
manh dan dem ban thao hai tac pharn ong viet la:
Dod hoa h6ng song Ron (hai kich) va Actd J nude
Anh (bi kich) nho mot nha phe binh n6i tieng 0 Pari
xem qua. 6ng nay thanh that gop y voi ong la nen
chon nghe khac vi cac tac pham do chimg t6 ong
khong co kha nang gi ve van chuong ca.
May hom sau, ong quyet dinh xin hoc tnrong y khoa va vira di lam them d~ co
tien thea hoc. Nam 24 tu6i, ong db hac si n()i tni va diroc giup viec cho giao su
Magiendi n6i tieng, la ngirci dftn dlit va anh huang lon den cuoc dOi va hoat dong
khoa hoc cua Becna.

II.

su NGH!tP

Niim 1843, ong db tien si y khoa va cho xuat ban tap luan an, cting la cong
trlnh khoa hoc dau tien cua ong ve : "Khao cuu giai phau sinh If ve day than
kinh mang nhi" .
Nam 1844, ong thi hong bang thac si (0 Phap, h9C vi thac si y khoa cao hon
tien si). Til day, ong khong coi trong thi cit ntra, rna 0 n trong phong thi nghiem
suot ngay, chuyen tam vao sl! nghiep tim toi, phat minh. Nho su giup do cua nguoi
thay lA Magiendi ong thu dUqc nhieu ke"t qua va lien tiep d¢ trlnh cho cac hQi khoa

hoc thoi lly nhu: HQi sinh hQC, Vien han la... y h9C, Vien han lam khoa hQC. Qua
cac thir thach ay, ong duoc vao giu chan giang su du khuyet cho giao SU Magiendi.
21


Ong db them bang tien S1 Van v~t hoc nita va den nam 1855 thay Magiendi qua
doi, ong duoc tnrong d~ bat lam giang sir chinh thtrc thay the cho thay cua minh.

Nam 1854, nhan phat minh ra vai teo du trii duong cua gan, ong du<;1C moi lam giao
str sinh 11 hoc tai Dai hoc Xoocbon danh tieng va tiep d6 du<;iC bau vao Han lam vien
khoa hoc thay the cho giao su Ru (Roux), nha giai pMu n6i tieng vua qua dm.
Becna neu mot tam girong v~ s\I say me va tan tuy cho khoa hoc. Ong la con
nguoi cua phong thi nghiem. S\I khao cuu, tlurc nghiem vci ong la "mot nhu cau
sinh tir" cua dm song. Ong khong ham thich chinh tri, ke ca ti~n tai va danh vong.
Do cong hien ca dCii ngiroi cho khoa hoc, nen eng lay vq muon, co 2 con trai deu
bi chet yeu. V9' va 2 con gai con lai khong giiip gi cho ong rna con lam ong phien
toai vi ho cho fang ong khong 10 kiem tien va khong de y den gia dlnh.
Cuoi
canh co
niem an
d trong

cung, ong phai song tach biet gia dlnh van nam 1869. May man trong
don ay, ong gap mot thieu phu nguoi ngoai quoc, ba Rapholovich, nhu mot
ui 0 cuoi dm. Trong 10 nam sau do, nguoi v9' moi la phu ta tich cue cho ong
khoa hoc nua nhu: khao CUll, suu tam, luu trU, dich thuat, giao dich...

Becna qua dCii ngay 10/2/1878 vi benh than, buong tho 65 tu6i. Dam tang ong
duoc ci'r hanh vm nghi l~ quoc tang. Can nha ong tra thanh nha bao tang mroc
Phap, noi den tham vieng, hoc tap cua cac thay, teo Tnrong D~ hoc Liang, nhat la

Dai hQC Y va Duoc khoa.
Becna dircc xep van hang tac gia co cac tac pham va cong trinh da dang d6 sQ,
co the k~ nhu sau:
- Bai giang ve sinh li hoc thirc nghiem (2 tap).
- Bai giang v~ hieu nang cac chat d¢c va diroc pham,
- Bai giang v~ sinh li hQC va benh If hoc than kinh.

- Nhap mon nghien cUu th\Ic nghi~m y hQC.
- Bai giang ve sinh Ii - giai pMu hQc.
- Nguyen H th\Ic

nghi~m

y hQc.

- Baa cao ve s\I tien tri6n chung ve sinh 11 hQc 0 Phap.
- Tu tU- Cuon sach do.
- Bai giang b~nh Ii hQc th\Ic nghi~m.
- Bai giang ve chat gay me va s\I bOn me.
- Bai giang ve than nhi¢t d¢ng v~t
- Bai giang ve hi~n tuqng chung song cua loai v~t va thao mQc.

22


Trong cac tac pham tren, cuon "NMp moo nghien CUD thuc nghlem y hoc"
diroc coi la giao trinh nrong c(?t cua nganh y hie do. Nhieu van d~ trong sach rat
din thiet cho de'n t~n My g10. MQt so lOi khuyen trong sach diroc nganh y coi la
khuon mau cho moi the' he nlnr:

- Chi ce thi nghiem moi giiip chung ta tim ra chan li.
- Con nguoi co the biet chan If timg b(? phan, rbi den chan If t6ng quat, clnr
khong th~ biet diroc chan If tuyet doi.
- Gill thuyet la mot loai du doan, can cho khoa hoc thuc nghiem nhung khong
duoc phep imh huong tren su quan sat.

- DUng nham sl! ngo vue khoa hoc vm thuyet hom nghi.
- Gilt thuyet chi co tM chap nhan la dung sau khi dli phan bien day duo

BECTOLO (MARCELLIN BERTHELOT)
(1827 • 1907)
NHA. HOA HQC DANH T1ENG ClIA NUOC PHAP

I. CUOC DOl
Bectolo sinh ra & Pari, trong mot gia dinh tri thirc. Than phu ong la mot hac si,
Tir luc nho, ong dli to ra c6 nang khieu ve khoa hoc va triet hoc, Nam 27 tudi
(1854) ong bao ve thanh cong mot luan ;in tie'n si n6i tieng v6 y hoc va 9 nam sau
ong diroc ell lam giao su dai hoc diroc khoa (1863); sau do diroc vao Vien han lam
khoa hoc hie moi 46 tu6i (nam 1873).
Dng co tham gia hoat dong chfnh tri mot thoi gian nhu: d~c cir thuong nghi si,
Ian hrot giu chirc B9 tnrong B9 Giao due, r6i B9 tnrong B9 Ngoai giao. Vi kien van
rong rai, kien thirc uyen tham v6 nhieu mat nen nam 1881, ong con duoc bau vao
Vien han lam v6 van chuong. Ngay 18/3/1907 ong va phu nhan cung ta tM, dugc
mai tang tai dien Pangteon (Pantheon) danh cho cac danh nhan mroc Phap,
Hai mum nam sau, nam 1927, nhan ki niem 100 nam ngay sinh cua ong, the
gioi co cuoc quyen gop tien de xay dung mot vien hoa hQC & Phap mang ten ong.

23

II. SV NGHltp
Nhieu cong trinh v~ hoa hoc cua Bectolo ducc dua vao hQC 6 chuong trinh hoa
hoc pM thong nhu:

- Tong hop axetylen (chat hihl co) til cac chat vo co duoc ong thuc hien nam
1862 de chung minh: con nguoi co the tao ra duqc cac chlit hihl co til cac v~t lieu
v6 co don gian,
- Ong Ia nguoi mo dirong cho nghien CUll ve nhiet hoa hQC (thermochimie) va
dii ap dung thanh cong nhieu linhvuc khoa hQC, nhlit 130 Iinh VI,lc che tao chat n6.

a

- Ong dii xay dung mot phong thi nghiern Mendun (nam 1876) n6i tieng. Tai
day, ong dii tim ra CO' che giup cay gift chat nita cua khong khi de lai tao ra cac
chlif ftUu ca.
- PMt hien ra axit persulfuric.
Ngoai ra, vci nr each mot vien si van clnrong va mot triet gia, ong con de lai:

- Mot s6 tac phdm ve sil hoc va trier hoc.
- Nhieu sach khoa hoc,
- 1200 but kf ve khoa hoc,

DONG HQ BECNULI (BERNOULLI)
DONG HQ c6 NANG KHIEU

vA C6NG HIEN

...VE lOAN HQC. NGUOI IHUy SY
~

",

JAKOB BERNOULLI (1654 - 1705)
JOHANN BERNOULLI (1667 -17168)
DANIEL BERNOULLI (1700 - 1782)
I. cuoc DOl

rum

Trong suot tren hai tM ki
tai D~ hoc Baden Thuy. Si luc nao cling co cac
giao su thuoc dong ho Becnuli. Rieng chjrc chu nhiem bi) mon toan day thi dong
ho Becnuli "Cha truyln con 1201" suet hen mot tram nam, lam nen cai ngum ta
thuong goi Ill. "Trieu dai Becnuli".

24

a


Ma dau

cho dong ho vinh quang Ay la hai anh em Giacop (Jakob) vil Giohan
(Johann) Becnuli. Giacop la chu nhiem bo man toan cua Tnrong Dai hoc Baden,
con Giohan la giao su toan hoc mot tnrcng dai hQC H3. Lan.

a

a

Cha cua hai ong mu6n Giacop Becnuli tra thanh muc su nhung ong lai deo du6i
rna uoc tra thanh nha toan hoc, Luc tre, ong giao luu vci nhieu nha toan hQC n6i
tieng va nam 33 tudi dli ducc phong giao su toan hoc cua Truong D~ hQC Baden,
Thuy Si. 6ng c6 nhieu cong trinh khao sat ve cac duang cong, day s()'v6 han va
cdc phep tinh tich phdn. M()t trong nhtmg duong cong, duong logarit xoan dli hap
dan ong toi rmrc ong dli di chiic khac tren bia mo cua minh.

Danien Becnuli

Giohan Becnuli

Giacop Becnuli

Giohan Becnuli ci1ng di theo con duong toan hoc cua anh minh. ca hai deu
cimg nghien coo cac de tai nrong tlJ nhau nen dai hie dli xay ra sl;I tranh chap ve
quyen tac gia,
Nam 1705 Giacop som til tran vi benh lao phdi. Truong Dai hoc Baden phai
mci bang dugc Giohan dang day toan Ha Lan ve thay anh lam chu nhiem b¢
mon toano

a

a

Danien Becnuli la can trai ella Giohan, Danien hQC toan cha, ngoai ra con hQC y
khoa va triet hQC mfa, Mot thai gian dai eng day man giai pMu hQC va thuc vat hQC tai
Truong Dai hQC Baden. Tuy the ong van nghien coo va c6 cac kham pha ve toan hQC.

II.

su NGHI~P

Dong ho Becnuli c6 cac kham pha n6i tieng ve toan hQC trong linh vue tich
phdn, cac duang cong toan h9C, todn xac sudt va dao dong.
25


Khi Piot de nhat mroc Nga thanh I~p Vien Han lam Khoa hQC Petecbua, co d~ y
den Danien va mei ong v~ cong tac,
Danien hie ay n6i tieng nhir mot tMn d6ng. Ong d6 thac si triet hQC khi moi
16 tu6i. Sau do 5 nam, 6ng bao v¢ thanh cong luan an tien si ve "Sinh li hoc cua ho
hap". Ong con cong b6 nhieu cong trinh ve vat If va toan hoc,

a

The la vao mot ngay dep trm nam 1725, Danien dai Thuy. Si sang lam viec
mroc Nga. Vci su cong tac nhiet tinh cua cac d6ng nghiep Nga, ong dli c6ng hien
day suot 8 nam lien vao tu6i sung suc nhat cua dai minh.

a

Chinh vao thoi gian nay, bang lao 4Qng sang tao tuyet voi, ong dli tim ra mot
dinh luat n6i tieng mang ten dong ho ong: Djnh ludt Beenuli.

a

a

Trong thm gian Nga, ong dli xay dung day mot phong thf nghiem ve thuy
dong luc hoc. Cac thf nghiem day dii. chiem Iinh het thi gio cua ong cling nhu su

quan tam cua cac dong nghiep ong Nga. BAng thi nghiem, ong dii. chang minh:
"ap suat cua dong chat long len thanh 6ng cang Ian neu van t6c cua dong cang nho
va nguoc lai". Str kien ~y xay ra vao nam 1726. Ket luan ay sau co dien dat thay
d6i di chut it duqc goi la dlnh lu~t Becnuli,

a

a

Ong dli cong b6 dinh luat nay trong tac pham 'Thuy dong life hoc" viet nam
1728 va xuat ban Xtraxbua nam 1738.

a

m

V sl;l ra dm cua tac pham nay, Danien diroc xem la nguoi sang lap ra mon
"Thuy dong luc hoc" Ii thuyet. Ong lien tiep diroc bau vao Vien Han lam Khoa
hoc Nga, Pari, Beclin va Luan D6n.
Rieng Vien Han 111m Khoa hoc Pari dli 10 Ian trao cho ong giai thircng ve cac
cong trinh xuat sAc trong cac linh Vl!c co dong hoc v~t u va toan hQC.
Dinh luat Becnuli c6 nhieu irng dung trong thirc tien. MOt trong cac Ung dl,mg
d6 la vi~c che tl!-o ra chiec binh bCfm nuac hoa. Khi ta bOp vao qua bong cao SU,
khong khi trong 6ng se chuy~n d¢ng, v~n t6c cang Ian thi ap suat kh6ng khi trong
6ng cang nho. vi the nuOc hoa trong 6ng se dang len va phl,lt ra ngoal dum dl!-llg cac
dammay Clla cae "bt,ri nu6'c"nho.

26

BO (NIELS BOHR)
(1885 • 1962)
""

_

,

NHA V~T LI f)AN

J

M~CH

J

NOI T1ENG

f)A KHAM PHA RA CAU T~O ellA NGUYEN TO

I. CUOC Din
Bo sinh ra (j Copenhagen tM do cua mroc Dan
Mach, hQC khoa v~t 11 6' Turong Dai hQC T6ng hop
Copenhagen roi duoc gill lai d6 lam giao su (j do.
Nam 1917 ong sang Anh cung nghien ciiu vci nha vat
H ndi tieng nguOi Anh Rodopho va kham pha ra bi
mat cau tao nguyen ti'r.
Trong d~ chien the gioi Ian thu II, dung uy tin ca
co cong coo diroc nhieu nha khoa
hoc g6c Do Thai thoat khoi sl.1 sat hai cua Hitle, De

thoat khoi su kim kep cua phat xit Dire, ongphai roo
dat mroc Dan Mach sang MI nham tiep tuc su nghiep
nghien cuu ve nguyen ti'r cua mlnh.

nhan, ong dli rar

II.SVNGH~P
KMm pha 16'0 nhat cua Bo la tim ra bi mat trong cau tao cua nguyen ti'r va phat
minh ra mo hlnh cau tao nguyen ti'r rna ta dang dung ngay nay gom mot hat nhan (j
giira, xung quanh la cac quy dao cua cac dien ti'r quay quanh each hat nhan mot
khoang each nhat dinh (giong nhu cac hanh tinh quay xung quanh M~t Troi). Sl,r
kharn pha nay giai thfch diroc nhieu hien nrong v~t If va hoa hoc giup khoa hoc ve
nang luong nguyen ti'r tien duoc mot biroc ra:t dai. Nho kham pha nay Bo dii nhan
ducc giai thuong Noben ve v~t 11 nam 1922.
Ong tiep tuc di sau vao cau tao nguyen ti'r va nam 1933 d~ ra thuyet ve su phat
tan ra cac phan ti'r nho hon cua hat nhan,
Nhl1ng narn trong dai chien the gicri II, tai Vien Khoa hoc La Alamox
(Los Alamos) ong thanh d1i c6ng trong nghien cUu ve giro ph6ng nang luong cua hat
nhan va nam 1943, 6ng tham gia vao du an ve che'tao qua born nguyen titdllu tien,
27