Tóm tắt luận văn cái nhìn và trường liên tưởng trong thơ nguyễn khoa điềm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

VI THỊ THU HẰNG

CÁI NHÌN VÀ TRƯỜNG LIÊN TƯỞNG
TRONG THƠ NGUYỄN KHOA ĐIỀM

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số

: 60.22.01.21

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Đăng Xuyền

HÀ NỘI, 2016

1


Luận văn được hoàn thành tại
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS.Trần Đăng Xuyền

Phản biện 1: PGS.TS. Lê Quang Hưng

Phản biện 2: PGS.TS. Tôn Phương Lan

Luận văn được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận văn thạc sĩ họp tại
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Vào hồi 15h giờ ngày 7 tháng 6 năm 2016

Có thể tìm hiểu luận văn tại:
Thư viện trường Đại học Sư phạm Hà Nội

2


.PHẦN MỞ ĐẦU
1.

2.

Lý do chọn đề tài
Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã khơi nguồn cảm hứng lớn cho thơ ca,
trở thành đề tài đặc sắc thu hút một lực lượng sáng tác đông đảo. Trên cơ sở kế thừa
kinh nghiệm, tư tưởng của các thế hệ nhà thơ đi trước, bằng tài năng sẵn có và vốn
kinh nghiệm phong phú của mình nhiều nhà thơ đã đóng góp cho nền thơ ca của dân
tộc một sự sáng tạo mới mẻ, trẻ trung trong sáng và gợi cảm. Qua đó khẳng định tên
tuổi của mình trên nền văn học dân tộc. Chúng ta có thể kể đến một vài tên tuổi tiêu
biểu như: Phạm Tiến Duật, Bằng Việt, Hữu Thỉnh, Thanh Thảo, Lê Anh Xuân…
Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu trưởng thành trong
cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc Việt Nam. Tiếp cận với những vấn đề
chung của chiến tranh nhưng bằng tài năng thơ ca của mình ơng đã đóng góp cho nền
văn học dân tộc một sự nghiệp sáng tác với những tác phẩm độc đáo và có giá trị sâu
sắc. Đến với thơ bằng ưu thế của tuổi trẻ, học vấn và tâm huyết dồi dào của những con
người thực sự dấn thân, trải nghiệm trên chiến trường. Nguyễn Khoa Điềm đã đem đến
cho dàn đồng ca chung của thế hệ mình một tiếng nói riêng, một cái nhìn độc đáo, lơi

cuốn và đầy hấp dẫn. Ơng viết không nhiều nhưng tác phẩm ông thể hiện một tâm hồn
thi sĩ với những rung động tinh tế và chiều sâu suy tưởng. Thơ Nguyễn Khoa Điềm hấp
dẫn bạn đọc nhiều thế hệ bởi sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc nhân văn và suy tư sâu
lắng của người tri thức về Đất nước và con người Việt Nam.
Kể từ khi bắt đầu xuất hiện trên thi đàn đến nay Nguyễn Khoa Điềm đã ra mắt
bạn đọc 5 tập thơ lớn với hơn 200 bài, đó là các tập thơ: Đất ngoại ô (1972), Mặt
đường khát vọng (1974), Đất và khát vọng (1984), Ngơi nhà có ngọn lửa ấm (1986),
Cõi lặng (2007).
Cái nhìn là một trong những yếu tố quan trọng của phong cách nghệ thuật. Cái nhìn
có mối quan hệ chặt chẽ với liên tưởng. Vì vậy, ở luận văn này chúng tơi tiến hành tìm
hiểu nghiên cứu cái nhìn và trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm với mong
muốn có thể tiếp cận một cách kĩ càng hơn giá trị tác phẩm của nhà thơ, đồng thời khẳng
định phong cách độc đáo và vị trí của nhà thơ trên nền văn học dân tộc.
Lịch sử vấn đề
Nguyễn Khoa Điềm là một cây bút có đóng góp to lớn cho nền văn học hiện đại
Việt Nam. Vì vậy tìm hiểu và nghiên cứu thơ ơng ln là vấn đề lôi cuốn, thu hút
đông đảo sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, của những người yêu văn học. Có
thể kể đến một vài ý kiến, đánh giá nhận xét tiêu biểu về thơ Nguyễn Khoa Điềm với
các tác giả như : Hà Minh Đức với bài viết “ Đất ngoại ô của Nguyễn Khoa Điềm”,
Nguyễn Văn Long trong bài “ Nguyễn Khoa Điềm với Mặt đường khát vọng”, Tôn
Phương Lan với bài “ Nguyễn Khoa Điềm nhà thơ trẻ có nhiều triển vọng” hay Vũ
Quần Phương trong bài “ Ngơi nhà có ngọn lửa ấm- Nguyễn Khoa Điềm”…Và các ý
kiến của nhiều tác giả khác: Trần Đăng Suyền, Võ Văn Trực, Vũ Văn Sĩ, Nguyễn
3


3.

4.

5.

Xuân Nam, Chu Văn Sơn…
Qua các bài nghiên cứu trên, chúng tơi nhận thấy rằng : tuy mỗi bài có một cách
nói, cách phân tích khác nhau nhưng đều gặp gỡ chung khi nhận định những đặc
điểm trong thơ Nguyễn Khoa Điềm: “Đó là tiếng thơ của tuổi trẻ…viết về vùng quê,
về Đất ngoại ô, về những người mẹ, em bé, những bạn bè đồng chí trong những năm
tháng ác liệt của khói lửa, chiến tranh”, “Đọc thơ Nguyễn Khoa Điềm ta bắt gặp một
nhà thơ giàu suy tưởng, ấm áp tình cảm, một nhà thơ giàu liên tưởng, một nhà thơ của
triết lý dân gian”. Tuy nhiên các nhận xét đó hầu hết là những bài viết mang tính giới
thiệu về tác giả hoặc một tác phẩm của nhà thơ, chưa đi sâu vào nghiên cứu toàn bộ
thế giới nghệ thơ để chỉ ra nét độc đáo trong phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm.
Đây là những tư liệu quý giá để dựa trên cơ sở đó chúng tơi thực hiện đề tài luận văn
của mình.
Như vậy, có thể thấy đã có khơng ít cơng trình nghiên cứu về thơ Nguyễn Khoa
Điềm. Trên cơ sở kế thừa, tiếp thu các cơng trình của thế hệ trước, ở luận văn này
chúng tơi sẽ tập trung khảo sát cái nhìn và trường liên tưởng trong thơ ông để thấy
được nét độc đáo, hấp dẫn trong phong cách nghệ thuật của nhà thơ từ đó góp phần
khẳng định giá trị của tác giả và tác phẩm.
Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu
Chúng tơi nghiên cứu nội dung cái nhìn và trường liên tưởng của Nguyễn Khoa
Điềm trong một số tập thơ tiêu biểu của nhà thơ. Qua sự phân tích, chúng tơi sẽ cố
gắng làm nổi bật những nét đặc sắc trong cái nhìn và trường liên tưởng của Nguyễn
Khoa Điềm – Một trong những phương diện tiêu biểu làm nên phong cách nhà thơ
Với đề tài “Cái nhìn và trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm” chúng
tôi sẽ tiến hành khảo sát trong một số tập thơ tiêu biểu của nhà thơ như : Đất ngoại ô,
Mặt đường khát vọng, Đất và khát vọng, Cõi lặng… Trong quá trình nghiên cứu
người viết cũng cố gắng liên hệ so sánh với các cây bút cùng thời khác để thấy được
những nét riêng, khác biệt cũng như tài năng của Nguyễn Khoa Điềm.
Phương pháp nghiên cứu

Để nghiên cứu đề tài này, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp hệ thống
Phương pháp phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại
- Phương pháp thống kê, phân loại
- Phương pháp so sánh, đối chiếu
- Phương pháp nghiên cứu liên ngành.
Đóng góp của đề tài
Qua việc tìm hiểu nhận định, hệ thống và đánh giá cái nhìn, trường liên tưởng
thể hiện trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, luận văn này chúng tơi mong muốn góp phần
làm rõ hơn phạm trù hình tượng tác giả nhưng tập trung chủ yếu ở phương diện cái
nhìn nghệ thuật và trường liên tưởng. Đồng thời, luận văn cũng đóng góp một tiếng
nói để khẳng định diện mạo, phong cách và vị trí của nhà thơ trên thi đàn văn học
Việt Nam.
4


6.

Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và Tài liệu tham khảo, Phần nội dung chính của
luận văn gồm 3 chương :
Chương 1: Những vấn đề chung
Chương 2:Cái nhìn nghệ thuật về thế giới, con người trong thơ Nguyễn Khoa
Điềm
Chương 3: Trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm

5


1.1.

1.1.1.

1.1.2.

PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG
Những khái niệm liên quan đến đề tài
Khái niệm cái nhìn nghệ thuật
Có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp cổ là focos( tiêu cự ), thuật ngữ “cái nhìn” dần dần
được định hình trong ngơn ngữ văn hóa, được hiểu là góc nhìn, cách lựa chọn, cách
tô đậm của thế giới nghệ thuật trong tương quan với đối tượng được miêu tả. Cho đến
nay khái niệm cái nhìn đã trở nên quen thuộc, được sử dụng khá phổ biến trong đời
sống, trong nghiên cứu khoa học và trong nhiều ngành nghệ thuật. Mỗi một loại hình
nghệ thuật có một cách nhìn riêng, phản ánh một cái nhìn riêng với cuộc sống, với
con người, phù hợp với cách thức xây dựng hình tượng của loại hình nghệ thuật ấy.
Văn học nghệ thuật, khác với các hình thái ý thức xã hội khác, nó là lĩnh vực của
ý thức thẩm mỹ. Văn học tái hiện mọi hiện tượng đời sống và nhìn nhận, phán xét
dưới con mắt cảm nhận có tầm văn hóa. Cái nhìn là một năng lực tinh thần đặc biệt
của con người, nó có thể thâm nhập vào sự vật, phát hiện những đặc điểm, tính chất
trạng thái của sự vật khi người nhìn vẫn đứng bên ngồi sự vật đó. Dù vậy, nó vẫn
bảo lưu sự tồn vẹn thẩm mỹ của sự vật. Cái nhìn được vận dụng mn màu mn vẻ
trong nghệ thuật và nó được vận dụng như một thủ pháp bắt buộc trong nghệ thuật.
Nói một cách khác, đã là nghệ thuật thì khơng thể thiếu cái nhìn
Cái nhìn chi phối tạo nên phong cách của một nhà văn. Nhà văn Pháp Macsxen
Prutxt từng nói : “Đối với nhà văn cũng như đối với nhà họa sĩ, phong cách không
phải là vấn đề kỹ thuật mà là vấn đề cái nhìn”. Một người nghệ sỹ có phong cách độc
đáo là người có cái nhìn riêng mới mẻ cuộc sống con người thơng qua những hình
tượng nghệ thuật độc đáo và những phương thức phương tiện thể hiện đặc thù, có
tính thống nhất, ổn định, in đậm dấu ấn cá nhân của chủ thể sáng tạo.
Trong sự nghiệp cầm bút mỗi nghệ sĩ bao giờ cũng bộc lộ cách nhìn, cách cảm

về thế giới, con người thơng qua những cái nhìn riêng biệt. Tùy điểm nhìn hồn cảnh
xã hội tâm lý , ý thức, giai cấp, độ tuổi mà học có thể có những cái nhìn khác nhau.
Cái nhìn ấy bộc lộ trực tiếp qua trạng thái, thái độ , tâm trạng cảm xúc hay bộc lộ
gián tiếp qua hình ảnh ngơn từ, cách lựa chọn hình tượng nhân vật, thời gian, không
gian thời gian nghệ thuật.
Khái niệm trường liên tưởng
Liên tưởng được coi là một trong những hoạt động tâm lí thơng thường của con
người. Theo các nhà tâm lí học: “Liên tưởng là mối quan hệ giữa các hiện tượng tâm
lí, trong đó có sự tích cực hóa của một biểu tượng này kéo theo sự xuất hiện một hay
nhiều biểu tượng khác”. Theo từ điển Tiếng Việt khái niệm liên tưởng được giải thích
là: “ Nhân sự việc hiện tượng nào đó mà nghĩ tới sự việc, hiện tượng khác có liên
quan”. Giáo sư Nguyễn Lân có mơ tả cụ thể hơn là: “Liên tưởng là hiện tượng tâm lí
khiến người ta khi nghĩ đến một sự vật lại nghĩ đến sự vật khác liên quan hoặc vì gần
nhau hoặc vì giống nhau hoặc vì trái ngược nhau”. Thuyết liên tưởng coi sự liên
6


tưởng là nguyên tắc quan trọng nhất của sự hình thành trí nhớ nói riêng và sự hình
thành tất cả các hiện tượng tâm lí nói chung.
Liên tưởng và tưởng tượng đều là những năng lực tư duy vô cùng thiết yếu đối
với người nghệ sĩ, giúp họ thoát khỏi giới hạn chật chội của sự việc, hiện tượng trước
mắt, đi vào khám phá những bí ẩn sâu thẳm và mênh mông của vũ trụ cũng như tâm
hồn con người. Nhờ đó, người nghệ sĩ sáng tạo nên những hình tượng mới mẻ, độc
đáo, không lặp lại. Tuy nhiên, cần phân biệt giữa khái niệm tưởng tượng và liên
tưởng. Tưởng tượng là một khái niệm rộng hơn liên tưởng.
Có ba kiểu liên tưởng mà chúng ta thường gặp: liên tưởng tương đồng, liên
tưởng nhân quả và liên tưởng đối lập. Liên tưởng tương đồng là thấy cái này nghĩ
ngay đến cái tương đồng với nó. Liên tưởng nhân quả là thấy kết quả mà nghĩ đến
nguyên nhân, thấy việc làm hôm nay nghĩ đến kết quả ngày mai. Liên tưởng đối lập
lại đưa ra những sự vật, hiện tượng trái ngược nhau.

Thơ trữ tình thể loại đặc biệt nhất của sáng tạo văn chương. Dung lượng hạn
hẹp, ngôn ngữ chọn lọc nhưng lại có sức gợi lớn lao và mang tham vọng phản ánh
được cuộc sống, con người ở những tầm kích sâu rộng nhất. Người nghệ sỹ có tài bao
giờ cũng qua liên tưởng của mình mà sáng tạo ra những hình tượng nghệ thuật sống
động, ám ảnh.
Trường liên tưởng là phạm vi hoạt động của liên tưởng, là giới hạn thẩm mỹ
của một chủ thể sáng tạo. Khi những liên tưởng của một chủ thể nối kết với nhau theo
một cách thức nào đó tạo thành một chỉnh thể, khi ấy ta có trường liên tưởng. Cái làm
cho những hình ảnh cụ thể, thậm chí mang vẻ tự do, rời rạc gắn kết lại với nhau trong
trường liên tưởng chặt chẽ và có ý nghĩa là sức mạnh bí ẩn của vơ thức, tiềm thức và
ý thức. Trường liên tưởng của một chủ thể sáng tạo được quy định bởi vốn sống, vốn
văn hóa và phản ứng mỹ cảm của chủ thể ấy.
Trong sáng tạo thơ trữ tình trường liên tưởng có hai xu hướng bộc lộ chính. Thứ
nhất là trong việc người nghệ sỹ cảm nhận và thể hiện những hình ảnh trực quan của
đời sống thực tại.Ở cách này, trường liên tưởng sẽ được thể hiện nhờ các biện pháp
nghệ thuật mà cơ bản và hữu hiệu nhất là so sánh và ẩn dụ. Cách biểu hiện thứ hai
của trường liên tưởng là qua việc tổ chức văn bản. Đó có thể là cách tổ chức mang
cảm xúc, mang mạch ý tưởng cũng có thể là cách tạo dựng thế giới hình tượng trong
tác phẩm.
Như vậy, có thể nói liên tưởng là một năng lực thiết yếu trong tư duy sáng tạo
nghệ thuật, nó góp phần quan trọng tạo nên gương mặt riêng của người nghệ sĩ. Liên
tưởng xuất hiện do sự chi phối của nhiều yếu tố: thời đại, dân tộc, vốn sống, cá tính…
Để rồi đến lượt mình, liên tưởng chi phối cách xây dựng hình tượng, cách tổ chức
văn bản nghệ thuật. Nghiên cứu trường liên tưởng của một nhà thơ cần tìm ra và lý
giải cơ chế quy luật vận động của các liên tưởng riêng biệt. Đồng thời, phát hiện
những mẫu gốc trong trường liên tưởng nghệ thuật của người nghệ sĩ.
7


1.1.3.

Mối quan hệ giữa cái nhìn và trường liên tưởng
Phong cách chính là vấn đề cái nhìn. Một nhà văn tài năng, có phong cách phải có
cái nhìn riêng, mới mẻ cuộc sống con người thơng qua những hình tượng nghệ thuật
độc đáo và những phương thức phương tiện thể hiện đặc thù, có tính thống nhất ổn
định, in đậm dấu ấn cá nhân của chủ thể sáng tạo.
Cái nhìn bao giờ cũng gắn liền với trường liên tưởng của người nghệ sĩ. Từ sự vật
này nhà văn, nhà thơ liên tưởng, so sánh, đối chiếu đến sự vật, hiện tượng khác, qua
đó làm rõ cái nhìn của mình. Hay nói cách khác, trường liên tưởng cụ thể hóa cái
nhìn của người nghệ sĩ. Cái nhìn chi phối, quy định việc tạo ra những liên tưởng
trong việc xây dựng hình tượng nghệ thuật. Người nghệ sỹ nhìn cuộc sống, con người
như thế nào thì sẽ xây dựng các hình tượng nghệ thuật tương ứng thông qua sự liên
tưởng, tưởng tượng của mình.
Nguyễn Khoa Điềm là một nhà thơ trẻ trưởng thành trong cuộc kháng chiến
chống Mỹ vĩ đại của toàn dân tộc. Cảm hứng về Nhân dân, đất nước luôn là cảm
hứng chi phối hành trình sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm. Chính nhà thơ đã từng
khẳng định: “Thể hệ chúng tôi học xong, theo tiếng gọi của non sông, vào chiến
trường miền Nam, tất cả những gì có trong tâm tưởng là đất nước và nhân dân”. Vì
vậy, nhà thơ dành một mảng lớn thơ ca của mình để viết về Nhân dân, đất nước với
cái nhìn khẳng định, ngợi ca và tự hào nhất. Hình tượng Đất nước hiện lên trong thơ
ông đầy mới lạ mà thân thương, gần gũi, hình ảnh người mẹ, người chiến sĩ, những
em bé liên lạc, những người dân nghèo đều chan chứa tình u nước, lịng căm thù
giặc sâu sắc và sự dũng cảm, gan dạ. Khi nói đến Tổ quốc, nhân dân, nhà thơ thường
xuyên liên tưởng so sánh đến những gì gần gũi, thân thương, những giá trị tốt đẹp của
dân tộc. Nói đến giặc Mỹ và tội ác của chúng, Nguyễn Khoa Điềm so sánh, liên
tưởng tới những gì xấu xa, đen tối và ghê rợn nhất.
Có thể thấy rằng, mỗi người nghệ sỹ có một cách nhìn thế giới, con người khác
nhau. Và rồi cái nhìn ấy sẽ được cụ thể hóa qua những trường liên tưởng độc đáo,
riêng biệt của từng cá nhân nghệ sỹ.
1.2.Những tiền cái nhìn và trường liên tưởng của Nguyễn Khoa Điềm trong thơ

Nghiên cứu cái nhìn và trường liên tưởng của một nhà thơ không thể không xem
xét những yếu tố cơ sở tạo nên cái nhìn và trường liên tưởng đó.
1.2.1. Thời đại – Quê hương – Gia đình
Mỗi người nghệ sỹ cầm bút đều chịu ảnh hưởng của môi trường, hồn cảnh nhất
định, đó là hồn cảnh xã hội, thời đại hay hoàn cảnh riêng cá nhân. Đây là những yếu
tố ảnh hưởng lớn đến tâm hồn và nhân cách một con người. Đối với người nghệ sĩ, nó
để lại những dấu vết in hằn trong sáng tạo nghệ thuật. Nguyễn Khoa Điềm đã nắm
bắt được những gì cần thiết với mình trong hồn cảnh, mơi trường sống của nhà thơ
và nó đã cung cấp những tư liệu, chất liệu cần thiết để ông xây dựng nên thế giới
nghệ thuật của mình.
8


Yếu tố đầu tiên ảnh hưởng đến tâm hồn nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm mà chúng ta
phải kể đến là yếu tố thời đại hay cịn gọi là hồn cảnh lớn. Nguyễn Khoa Điềm trở
về quê hương trong những ngày đầy bóng giặc. Ơng hịa mình vào cuộc chiến đấu dữ
dội trên chiến trường Bình- Trị - Thiên. Sống và hoạt động trong khói lửa chiến
tranh, trong những hi sinh mất mát, tận mắt chứng kiến tội ác của kẻ thù và cuộc
chiến đấu gian khổ bất khuất của đồng đội, đồng bào, chính những điều đó đã khơi
nguồn cảm hứng mãnh liệt cho hoạt động sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm. Chính
những đêm khơng ngủ trên đường hành qn chiến đấu, những ngày cả thành phố
xuống đường ngập trong màu áo trắng tin yêu đã giúp Nguyễn Khoa Điềm viết nên
những bài thơ đặc sắc với sức liên tưởng mạnh mẽ, mạnh mẽ.
Yếu tố thứ hai cũng ảnh hưởng lớn đến phong cách của mỗi người nghệ sỹ nói
chung hay nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm nói riêng đó chính là quê hương và gia đình.
Nguyễn Khoa Điềm sinh ngày 15 tháng 4 năm 1943 tại thôn Ưu Điềm, xã Phong
Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế. Từ xưa đến nay, mảnh đất Huế mộng
mơ, trữ tình đã trở thành nguồn sữa ngọt nuôi dưỡng bao hồn thơ dân tộc. Sinh ra và
lớn lên trên vùng đất giàu giá trị văn hóa, thơ Nguyễn Khoa Điềm thấm đẫm hồn
Huế: “Hầu hết các đề tài trong thơ ông đều được rút ra từ mảnh đất Huế…và lịch sử

Huế, nền văn hóa Huế, hơi thở hàng ngày của cuộc sống cố đô thấm vào máu thịt và
cảm xúc về Huế chan chứa trong thơ ơng”. Chính cái chất Huế thâm trầm, tâm hồn
Huế thiết tha, mộng mơ, giàu màu sắc đã tạo nên hồn thơ Nguyễn Khoa Điềm trữ tình
mà sâu lắng, hài hịa trí tuệ và cảm xúc. Mạch nguồn văn hóa Huế là cơ sở tạo nên
cảm thức thơ Nguyễn Khoa Điềm. Chính các khơng gian cổ điển lâu đời, thuần khiết
ấy là môi trường lý tưởng để thi nhân cảm nhận về Đất nước, về thế sự, về nhân sinh
và cả những nỗi niềm riêng tư thầm kín nhất.
Một điều may mắn nữa của Nguyễn Khoa Điềm là ông được sinh ra trong một
gia đình “danh gia vọng tộc” có truyền thống yêu nước và hiếu học. Cụ nội Nguyễn
Khoa Điềm từng làm quan đến chức Bố Chánh, sau theo phong trào Cần Vương rồi
từ quan về nhà. Ông nội của Nguyễn Khoa Điềm là một nhà nho có tinh thần yêu
nước từng được bầu vào Viện dân biểu Trung kỳ do cụ Huỳnh Thúc Kháng làm viện
trưởng. Bà nội của Nguyễn Khoa Điềm là bà Nữ sử Đạm Phương cháu nội vua Minh
Mạng. Là người Hoàng tộc nhưng bà có tinh thần yêu nước tiến bộ, là tác giả của
nhiều cuốn sách và bài báo bênh vực quyền lợi phụ nữ, trẻ em lúc bấy giờ. Cha
Nguyễn Khoa Điềm là Nguyễn Khoa Văn hay còn được gọi với cái tên Hải Triều,
một chiến sĩ Cách mạng, một nhà lý luận Macxit đã chiến đấu và hy sinh cho Cách
Mạng đến hơi thở cuối cùng. Ơng cịn là một nhà văn có bút lực cường tráng trên lĩnh
vực bình luận chính trị, một tên tuổi ngời sáng trong văn học Việt Nam những năm
ba mươi.
Được sinh ra trong một gia đình giàu truyền thống văn hóa, Nguyễn Khoa Điềm
đã thừa hưởng mọi phẩm chất ưu việt của dòng họ ở cả tinh thần yêu nước, cách
9


mạng lẫn truyền thống văn hóa. Đây chưa hẳn là yếu tố quyết định làm nên tài năng
và thành công nhưng lại là mảnh đất ươm mầm tâm hồn, lối sống của ông. Từ sự thừa
hưởng những phẩm chất quý giá của truyền thống gia đình cùng với những trải
nghiệm trong cuộc sống chiến đấu mà nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện trong
tác phẩm của mình một tình yêu nước đầy mới lạ. Yêu nước với ông không chỉ đơn

giản là lòng hăng hái chiến đấu và căm thù giặc mạnh mẽ mà ơng cịn làm sống dậy
trong thơ lịch sử hàng ngàn năm hào hùng của dân tộc với những chiến công dựng
nước và giữ nước của cha ông. Đất nước trong thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự đồng
hiện của những gì gần gũi nhất, thân thương nhất của mỗi con người Việt Nam trong
quá khứ, hiện tại và tương lai, trong không gian, thời gian, trong lịch sử và truyền
thống văn hóa. Thành cơng của ơng có được nhờ một phần khơng nhỏ bắt nguồn từ
truyền thống quý báu của gia đình.
1.2.2. Con người Nguyễn Khoa Điềm
Nói tới Nguyễn Khoa Điềm người ta thường nghĩ tới ngay một con người hay ưu
tư, điềm đạm và trầm lặng. Ơng được biết đến là một người ít cười, say mê, kiên trì
và nhẫn nại trong việc sáng tác. Là người con của mảnh đất cố đô mộng mơ tươi đẹp,
lại được sinh ra trong một gia đình giàu truyền thống văn học nghệ thuật, cùng với
những trải nghiệm của bản thân trong những năm tháng đầy biến động của dân tộc,
Nguyễn Khoa Điềm trở thành một ngòi bút thơ ca có phong cách giàu chất trí tuệ,
chất triết luận uyên bác, thấm đẫm văn hóa dân tộc, sức liên tưởng mạnh mẽ. Thơ ông
giàu chất suy tư, cảm xúc dồn nén thể hiện tâm tư của người tri thức tích cực tham
gia vào cuộc chiến đấu của nhân dân.
Có lẽ Huế với rất nhiều nghi lễ mực thước cùng lối ứng xử tinh tế, nhẹ nhàng đã
ăn sâu vào tiềm thức ơng, góp phần hình thành nên tính cách ông. Đọc thơ ông người
đọc dễ bị cuốn hút bởi giọng thơ trầm lắng và tha thiết, bởi chiều sâu trong suy nghĩ và ý
tưởng thơ, sự nhạy cảm trước cuộc đời. Nỗi ám ảnh trong thời thơ ấu của Nguyễn Khoa
Điềm là cuộc sống nghèo khổ nơi quê nhà, đó là cảnh những người dân nghèo, là hình
ảnh những người mẹ bán hàng “nước mắt thương chồng lạnh như hạt mưa đọng qua cửa
thùng gương” (Đất ngoại ô). Ký ức tuổi thơ về quê hương nghèo khó đã ăn sâu trong
tâm hồn ông, theo ông đi suốt cuộc đời với những nghĩ suy, trăn trở.
Nguyễn Khoa Điềm đã từng nói một cách thành thật là ơng hồn tồn khơng có
năng khiếu về thơ. Ơng làm được thơ là nhờ học hỏi, tìm tịi, khổ luyện và khơng
chịu lùi bước. Đặc biệt là sống trong khơng khí cách mạng sôi sục của đồng bào
miền Nam và tinh thần chiến đấu chống Mỹ của nhân dân cả nước. Được đào tạo ở
miền Bắc, lại được sớm tiếp thu một cách có chọn lọc văn học đơ thị miền Nam

thơng qua những người bạn học của mình như: Hồng Phủ Ngọc Tường, Nguyễn Đắc
Xuân, Trần Vàng Sao…Điều đó đã góp phần hình thành phong cách thơ ơng ngay
những sáng tác đầu tay. Nguyễn Khoa Điềm đến với thơ hơi muộn nhưng đã sớm
định hình một phong cách riêng. Thơ ơng nhanh chóng được dư luận chú ý và khẳng
10


định. “Đó là một thứ thơ trữ tình thấm đẫm chất men say khát vọng và hành động”.
Có thể thấy, thời gian hoạt động ở chiến khu Trị - Thiên trong môi trường khắc
nghiệt của chiến trường đã khơi nguồn cho ông những cảm xúc, những suy nghĩ sâu
xa về trách nhiệm của thế hệ trẻ trước sự sống còn của Tổ quốc.
Là người con của mảnh đất cố đô mộng mơ tươi đẹp, lại được sinh ra trong một
gia đình giàu truyền thống văn học nghệ thuật, cùng với những trải nghiệm của bản
thân trong những năm tháng đầy biến động của dân tộc, Nguyễn Khoa Điềm trở
thành một ngịi bút thơ ca có phong cách giàu chất trí tuệ, chất triết luận uyên bác,
thấm đẫm văn hóa dân tộc, sức liên tưởng mạnh mẽ. Thơ ông giàu chất suy tư, cảm
xúc dồn nén thể hiện tâm tư của người tri thức tích cực tham gia vào cuộc chiến đấu
của nhân dân.
Tiểu kết
Liên tưởng là năng lực sẵn có và cần thiết trong tư suy sáng tạo nghệ thuật. Nhờ
khả năng liên tưởng, người nghệ sỹ tạo ra những tác phẩm sinh động và có giá trị.
Nếu khơng có liên tưởng, sáng tạo văn học chỉ còn là quá trình sao chép lại hiện thực
khơ khan. Mỗi người nghệ sỹ xuất phát từ tư tưởng, quan niệm riêng, sẽ có cái nhìn
riêng về thế giới, con người. Từ cái nhìn riêng ấy, sẽ quy định trường liên tưởng khác
nhau ở mỗi người nghệ sỹ. Tuy nhiên, trường liên tưởng ở mỗi người đều có liên
quan chặt chẽ với cuộc đời, tiểu sử, kinh nghiệm và vốn sống của họ. Vì vậy, liên
tưởng của người này có thể hồn tồn xa lạ với người khác. Người nghệ sỹ thông qua
những liên tưởng của mình mà tạo ra dấu ấn riêng, phong cách riêng. Sự giàu có
trong liên tưởng chứng tỏ sự phong phú của thế giới nội tâm nhà thơ.
Nguyễn Khoa Điềm là một nhà thơ có cái nhìn riêng biệt, độc đáo thông qua

những liên tưởng sâu sắc. Điều này hình thành từ nhiều ngun nhân, có ngun nhân
khách quan, nguyên nhân chủ quan. Song yếu tố ảnh hưởng lớn đến liên tưởng trong
thơ ơng chính là mảnh đất xứ Huế với bề dày về truyền thống văn hóa, là chính con
người với tài năng nghệ thuật của nhà thơ.
Chương 2: CÁI NHÌN NGHỆ THUẬT VỀ THẾ GIỚI, CON NGƯỜI TRONG
THƠ NGUYỄN KHOA ĐIỀM
2.1.Đặc điểm cái nhìn thế giới, con người trong thơ Nguyễn Khoa Điềm
2.1.1. Cái nhìn khẳng định, ngợi ca nhân dân
Tư tưởng đất nước của nhân dân không phải lần đầu xuất hiện trong sáng tác của
Nguyễn Khoa Điềm mà tư tưởng này đã từng được nhắc đến trong các tác phẩm của
một số nhà văn hóa, nhà tư tưởng lớn của Việt Nam như : Nguyễn Trãi, Nguyễn Đình
Chiểu, Phan Bội Châu…Bằng chất liệu gần gũi, mộc mạc, tự nhiên, Nguyễn Khoa
Điềm đã thể hiện và cảm hứng suy tưởng về đất nước một cách cụ thể, rõ ràng. Giọng
thơ thủ thỉ đã chuyển tải suy ngẫm của nhà thơ về nhân dân, đất nước, tiếp nối mạch
suy tưởng của thi ca giai đoạn trước.
11


Đất nước, nhân dân là chủ đề xuyên suốt bao trùm lên các tác phẩm trong văn học
thời kỳ chống Mỹ. Các nhà văn, nhà thơ bằng tình cảm cơng dân đã có nhiều phát
hiện mới mẻ, độc đáo về Đất nước, Nhân dân. Hòa chung trong dòng chảy ấy, nhà
thơ Nguyễn Khoa Điềm cũng hướng ngịi bút của mình đến nhân dân, đất nước thơng
qua trải nghiệm của chính bản thân bằng một cách thể hiện riêng. Nếu như Đất nước
thường được soi chiếu từ bình diện chống giặc ngoại xâm , được khái quát bằng hình
tượng kỳ vĩ, khai thác chất sử thi hùng tráng thì với Nguyễn Khoa Điềm, bằng trải
nghiệm của tuổi trẻ, bằng nhiệt tình Cách mạng và bằng cả vốn tri thức được đào tạo
dưới mái trường xã hội chủ nghĩa, ông đã xây dựng nên hình tượng Đất nước gần gũi,
đất nước của nhân dân, đất nước của ca dao thần thoại và qua đó nhà thơ thể hiện cái
nhìn riêng của mình : khẳng định, ngợi ca Nhân dân.
Nhân dân trong thơ Nguyễn Khoa Điềm hiện lên vừa khái quát lại vừa cụ thể, với

cái nhìn mới mẻ, có chiều sâu về địa lí và lịch sử. Nguyễn Khoa Điềm đã nhấn mạnh
đến vai trò của nhân dân trong suốt lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Họ
chính là nhân vật trung tâm làm nên Đất Nước. Trong hình tượng Đất Nước ln có
hình tượng nhân dân. Nói đến nhân dân nhà thơ đặc biệt chú ý tới những con người
vô danh nhưng vĩ đại, mỗi cuộc đời đều góp phần nhỏ bé của mình để bảo vệ và xây
dựng Đất nước. Trong chiều xúc cảm hướng nội, Nguyễn Khoa Điềm nhận ra rằng
Đất nước đã thấm vào máu thịt của mỗi con người Việt Nam, vì thế mỗi cá nhân
khơng phải riêng họ nữa mà có một phần cốt tủy, tinh hoa của Đất nước.
Tư tưởng Đất nước của nhân dân như một cảm quan chủ đạo trong các sáng tác
của Nguyễn Khoa Điềm. Đây là điểm quy tụ mọi cách nhìn về Đất nước cũng là đóng
góp của Nguyễn Khoa Điềm làm sâu sắc thêm ý niệm về Đất nước trong thơ chống
Mỹ. Không chỉ tiếp cận hình tượng trong huyền sử, trong hiện thực đời sống, trong
mối quan hệ cá nhân - cộng đồng, Nguyễn Khoa Điềm còn dẫn dắt độc giả trở về với
hiện thực trực tiếp của cuộc kháng chiến chống Mỹ, nói lên tiếng nói đầy trách nhiệm
của cả một thế hệ chống Mỹ thực sự trưởng thành trong nhận thức và tình cảm.
Nguyễn Khoa Điềm viết những trang thơ bằng tất cả sự trải nghiệm của một
người lặn lội trong phong trào đấu tranh của thanh niên đơ thị miền Nam. Đó là một
hồn thơ kết hợp được vốn văn hóa với vốn sống thực tế, giữa chính luận và trữ tình,
giữa suy tư và cảm xúc, giàu liên tưởng và gợi mở. Bằng một giọng điệu say mê,
nồng nhiệt nhất nhà thơ đã cất lên tiếng nói ngợi ca, khẳng định vai trò to lớn của
Nhân dân trong cuộc dựng nước và giữ nước lâu dài của dân tộc.
2.1.2. Thế giới, con người dưới góc nhìn văn hóa
Theo từ điển Tiếng Việt, văn hóa là: “Tổng thể nói chung những giá trị vất chất
và tinh thần do con người sáng tạo ra trong q trình lịch sử”. Theo Unesco: “Văn
hóa hơm nay có thể coi là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ
và cảm xúc quyết định tính cách của một xã hội hay một nhóm người trong xã hội.
Văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản
12

của con người. Văn hóa đem lại cho con người khả năng suy xét về bản thân. Chính
văn hóa làm cho chúng ta trở thành những sự vật đặc biệt nhân bản, có lý tính, có óc
phê phán và dấn thân một cách đạo lý. Chính nhờ văn hóa mà con người tự thể hiện,
tự ý thức được bản thân, tự biết mình là một phương án chưa hồn thành đặt ra để
xem xét những thành tựu của bản thân tìm tịi khơng biết mệt những ý nghĩa mới mẻ
và sáng tạo nên những cơng trình vượt trội lên bản thân” .
Văn học là một bộ phận quan trọng của văn hóa. Từ xưa đến nay, văn học ln
được coi là gương mặt tiêu biểu cho các giá trị văn hóa đặc biệt là văn hóa tinh thần
của mỗi dân tộc. Mối quan hệ giữa văn học và văn hóa vừa sâu sắc, vừa bền vững.
Văn học là nơi kết tinh, là biểu hiện của tâm thức văn hóa dân tộc. Những tác phẩm
văn chương ưu tú thường mang tính đại diện cho văn hóa, ẩn chứa trong nó những
yếu tố văn hóa bền vững, khi thì hiện diện trên bề mặt của hiện thực đời sống với
những phong tục tập qn, những nghi lễ hội hè đình đám. Có khi được thể hiện ở
chiều sâu, trong sâu thẳm tâm thức văn hóa của cộng đồng.
Chúng ta có thể tìm thấy trong dòng văn học dân tộc Việt Nam nhiều tác phẩm
văn học mang đậm dấu ấn văn hóa, tạo nên tính độc đáo, đặc sắc và phong phú hơn
trong dòng chảy của văn học. Rất dễ dàng để nhận ra những dấu ấn văn hóa đậm nét
trong sáng tác của một số tác giả như: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xn Hương
đến Hồng Cầm, Tố Hữu, Nguyễn Bính, Hồng Phủ Ngọc Tường, Nguyễn Tn, Tơ
Hồi....
Nguyễn Khoa Điềm được biết đến là một tên tuổi tiêu biểu với chiều sâu văn hóa
truyền thống cùng những tri thức triết lí sâu sắc và trường liên tưởng mạnh mẽ rút ra
từ thực tiễn cuộc sống. Thơ Nguyễn Khoa Điềm không ngổn ngang tên đất, tên sơng,
tên người Huế nhưng ln thấp thống tâm hồn và bóng dáng văn hóa cổ xưa của
dân tộc. Nhà thơ từng khẳng định mối quan hệ giữa văn hóa và thơ là mối quan hệ
máu thịt, đặc biệt trong cái thời mà kẻ thù đang chĩa mũi nhọn vào phá hủy văn hóa
của dân tộc. Ơng nói: “Trong cái khơng khí sục mùi súng thuốc ấy, giữa cái giáp ranh
giữa cái sự sống và cái chết, tôi muốn đưa vào bài thơ những hình ảnh đậm nét văn
hóa nhất của q hương, đất nước mình”. Dưới cái nhìn của Nguyễn Khoa Điềm
chúng ta sẽ thấy hiện lên những giá trị văn hóa của dân tộc. Đó là nét đẹp trong

truyền thống lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, là vẻ đẹp văn hóa
phong tục truyền thống và ở đó cịn là vẻ đẹp riêng của văn hóa Huế. Đồng thời, bên
cạnh đó, những trang thơ của Nguyễn Khoa Điềm cịn làm tốt lên vẻ đẹp truyền
thống văn hóa, lịch sử thế giới.
2.1.2.1.Truyền thống lịch sử của dân tộc
Văn hóa và Lịch sử là hai phạm trù vừa độc lập lại vừa thống nhất với nhau. Tất
cả mọi giá trị văn hóa vật chất và tinh thần đều phải có bề dày lịch sử. Dân tộc Việt
Nam là một dân tộc với bề dày về truyền thống văn hóa, truyền thống đó như dịng
sữa mẹ ngọt ngào ni dưỡng bồi đắp bao tầm hồn của các nhà văn, nhà thơ, là dòng
13


suối trong, tắm mát lớp lớp thế hệ con người hơm qua, hơm nay và có thể là mãi mãi
về sau. Nguyễn Khoa Điềm bằng tài năng vốn có của mình, bằng chất thơ đầy tính
chính luận nhưng trữ tình sâu lắng đã thể hiện truyền thống lịch sử của dân tộc ở trên
nhiều góc độ khác nhau. Dù khai thác ở góc độ nào nhưng tựu chung lại, bạn đọc đều
thấy hiện lên trên những vần thơ ông là tất cả những nét đẹp quý báu về truyền thống
của dân tộc Việt Nam.
Là một người lính sinh ra và lớn lên trên mảnh đất quê hương bị quân giặc giày
xéo, hơn ai hết Nguyễn Khoa Điềm cảm nhận được sâu sắc nhất sự bền bỉ, kiên
cường, bất khuất của dân tộc. Ông khám phá sức mạnh của đất nước trong truyền
thống hào hùng của lịch sử hàng ngàn năm. Đó là lịch sử được viết bằng những kỳ
tích chiến công và xương máu của bao con người ở bao thế hệ. Với Nguyễn Khoa
Điềm lịch sử không lặng im, không ngủ quên trong những pho sách dày, những câu
chuyện kể mà sống động lên qua những hình tượng thơ ca.
Cũng như các nhà thơ cùng thế hệ, Nguyễn Khoa Điềm sống và hoạt động trong
phong trào đấu tranh của học sinh, sinh viên ở đô thị miền Nam. Hơn ai hết, Nguyễn
Khoa Điềm cảm nhận được những gian khổ hi sinh, mất mát của nhân dân, của đất
nước trong những năm tháng đánh giặc Mỹ xâm lược. Ông đã khắc họa nên hình
tượng đất nước vừa đau thương, anh dũng, vừa nhân hậu, ân tình.

Khơng dừng lại ở đó, Nguyễn Khoa Điềm cịn hướng ngịi bút của mình về cội
nguồn văn hóa dân tộc. Trở về với cội nguồn văn hóa dân tộc giúp chúng ta thấy
được nền tảng tinh thần dân tộc. Bởi lẽ đó dễ thấy trong thơ ca nói chung và trong
sáng tác của nhiều nghệ sĩ lớn, trở về cội nguồn dân tộc đã trở thành một cảm hứng
mãnh liệt. Với Nguyễn Khoa Điềm, cuộc sống hôm nay là sự đồng vọng của quá khứ
và tương lai.
Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ có vốn tích lũy phong phú về
văn hóa dân tộc. Cuộc kháng chiến chống Mỹ tàn khốc càng thôi thúc nhà thơ chiêm
nghiệm, suy nghĩ nhiều hơn về đất nước mình từ đó có những phát hiện tinh tế có khả
năng làm sống dậy truyền thống văn hóa dân tộc, khơi gợi ở mỗi người dân Việt tấm
lòng yêu nước thiết tha, nồng nàn.
Là một nhà thơ - chiến sĩ, một trí thức với sự trang bị vốn tri thức phong phú, sự
hiểu biết sâu sắc về lịch sử, thơ ca, triết học…Tình cảm trong thơ Nguyễn Khoa
Điềm trở nên mãnh liệt, sâu sắc. Hình tượng đất nước đã được ông khắc họa đậm nét
từ bề dày lịch sử văn hóa, cùng với những chiến cơng hiển hách của cha ông trong
chiều sâu suy tưởng, bởi thế mà quá khứ dân tộc trở nên vừa thiêng liêng vừa gần gũi
với thế hệ hôm nay. Những vần thơ của ông đã góp phần tơ đậm thêm truyền thống
vẻ vang của dân tộc, đó khơng chỉ là hình ảnh một anh hùng dân tộc quật khởi trong
quá khứ mà còn tin ở bản lĩnh dân tộc Việt Nam trong hiện tại. Qua con mắt của nhà
thơ, dân tộc có nhiều nỗi đau, nhiều hi sinh mất mát bởi chiến tranh tàn khốc của kẻ
thù, nhưng vượt lên trên hết vẫn là một Việt Nam trỗi dậy với sức bật kỳ diệu từ quá
14


khứ, từ truyền thống ngàn đời mà cha ông để lại cho đời sau. Nguyễn Khoa Điềm
bằng tài năng thơ ca của mình đã truyền lại cho thế hệ trẻ niềm tin, niềm tự hào về
đất nước, dân tộc mình.
2.1.2.2. Vẻ đẹp văn hóa phong tục của dân tộc
Đối với mỗi nhà văn, sự trải nghiệm cuộc sống, vốn văn hóa phong phú đóng
một ý nghĩa vơ cùng quan trọng. Nhờ sự trải nghiệm của bản thân mỗi tác giả mà tác

phẩm của họ đến được gần hơn và thỏa mãn nhu cầu thưởng thức, khám phá của
người đọc. Tác phẩm của Nguyễn Khoa Điềm chiếm được vị trí trong trái tim bạn
đọc có lẽ cũng bởi điều này. Là một người với vốn sống phong phú, với những trải
nghiệm thăng trầm trong cuộc sống, những suy tư, chiêm nghiệm lẽ đời nhà thơ đã
làm sống dậy trong những đứa con tinh thần của mình tất cả vẻ đẹp của văn hóa
phong tục tập qn người Việt. Dưới ngịi bút của nhà thơ, văn hóa phong tục Việt
Nam hiện lên ngời sáng với tất cả những vẻ đẹp vốn có của nó, cái đẹp ấy vừa cao
quý, thiêng liêng, vừa giản dị, gần gũi và thân thuộc.
Phong tục có thể có ở một dân tộc, địa phương, tầng lớp xã hội hay thậm chí chỉ
một dịng họ, gia tộc. Phong tục là một bộ phận của văn hóa và có thể chia thành
nhiều loại khác nhau. Phong tục - Truyền thống là yếu tố quan trọng trong việc tạo
nên bản sắc của một dân tộc - đất nước. Trong Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm,
nhằm tái hiện quá trình bắt đầu và lớn lên của Đất nước, nhà thơ đã làm sống dậy cả
khơng gian văn hóa cổ xưa của dân tộc trong bề dày lịch sử bốn nghìn năm. Bề dày
lịch sử ấy chứa đựng cả chiều sâu của một nền văn hóa phong phú lâu đời với những
truyền thống quý báu: cần cù, chịu khó trong học tập, làm ăn, dũng cảm trong chiến
đấu, chung thủy bền vững trong tình yêu. Đất nước được gợi lại từ lịch sử, được sống
dậy qua phong tục tập quán trong đời sống tinh thần của nhân dân : miếng trầu, trồng
tre, bới tóc sau đầu….cách đặt tên người và cả tình u của con người. Tất cả góp
phần làm nên khn mặt dân tộc - một dân tộc ân tình, chung thủy. Nguyễn Khoa
Điềm đã khéo léo và đầy tinh tế trong việc sử dụng hình ảnh, tín hiệu thẩm mỹ của ca
dao, tục ngữ, của đời sống dân gian với một tần suất lớn phong phú, đậm chất Việt.
Trong thơ ca, Nguyễn Khoa Điềm không phải là người duy nhất sử dụng vốn
văn hóa dân gian để làm sống dậy những giá trị văn hóa phong tục của dân tộc.
Chúng ta có thể kể đến một số tên tuổi như: Tố Hữu, Tơ Hồi, Nguyễn Bính, Hồ Chí
Minh….Tố Hữu là nhà thơ được biết đến với biệt tài sử dụng nhuần nhuyễn thể thơ
lục bát truyền thống của dân tộc, sử dụng thành công lối đối đáp dân gian, xây dựng
lối tâm tình, thủ thỉ ngọt ngào, điều này được minh chứng rõ ràng nhất qua tập thơ
Việt Bắc. Hay nhà văn Tơ Hồi, người đã thể hiện rất thành công màu sắc thiên
nhiên, phong tục và con người miền núi Tây Bắc qua tác phẩm “Vợ chồng A phủ”…

Nhưng có lẽ Nguyễn Khoa Điềm là người đã thực sự khẳng định được vị thế của
mình khi sử dụng vốn văn hóa cổ đặt trong trường liên tưởng mạnh mẽ của hiện thực
cuộc sống tạo nên một gương mặt thơ rất riêng biệt của chính nhà thơ. Hướng về cội
15


nguồn văn hóa dân tộc, Nguyễn Khoa Điềm đã làm bừng dậy trong những tác phẩm
của mình mọi giá trị cao quý của văn hóa phong tục đất nước, tác giả như đang đứng
trên đỉnh cao của thời đại để hướng vọng về lịch sử, để tiếp nối lịch sử làm nhịp cầu
giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, thổi vào trái tim người đọc lòng tự hào sâu sắc về
phong tục văn hóa của đất nước Việt Nam, tiếp thêm niềm tin, sức mạnh để làm bừng
sáng thêm những nét đẹp ấy.
2.2.1.3. Vẻ đẹp riêng của văn hóa Huế
Mỗi nhà thơ đều dành một mảnh tâm hồn, một vùng cảm xúc sâu nhất cho quê
hương yêu dấu. Từ cổ chí kim đã có khơng ít những vần thơ da diết và ngọt ngào viết
về quê hương. Trong những vần thơ đó khơng ai khơng bày tỏ tình u sâu sắc đối
với nơi chơn rau cắt rốn của mình. Lê Anh Xuân thiết tha trong nỗi nhớ quê nhà với
mảnh đất Nam Bộ, Hoàng Cầm thổn thức với quê hương Kinh Bắc Đến lượt mình mảnh đất xứ Huế đầy thơ mộng đã đi vào trong thơ ca, nhạc họa, một xứ sở được
mệnh danh là “ bài ca đô thị”, “thanh sắc thi ca” được công nhận là di sản văn hóa thế
giới với những thành quách rêu phong, những cung điện, đền đài phủ mờ bởi bóng
thời gian…Tất cả đã tạo nên nét cổ kính, uy nghi của một cố đơ đầy hồi niệm, đầy
cảm hứng cho thi ca.
Sinh ra và lớn lên trên vùng đất giàu giá trị văn hóa, thơ Nguyễn Khoa Điềm
thấm đẫm hồn Huế: “Hầu hết các đề tài trong thơ ông đều được rút ra từ mảnh đất
Huế…và lịch sử Huế, nền văn hóa Huế, hơi thở hàng ngày của cuộc sống cố đô thấm
vào máu thịt và cảm xúc về Huế chan chứa trong thơ ơng”. Chính cái chất Huế thâm
trầm, tâm hồn Huế thiết tha, mộng mơ, giàu màu sắc đã tạo nên hồn thơ Nguyễn
Khoa Điềm trữ tình mà sâu lắng, hài hịa trí tTình u thiên nhiên cũng là một tình
cảm lớn trong tâm hồn Huế, đến nỗi nó mang màu sắc của triết học, chi phối tồn bộ
cuộc sống tinh thần của con người Huế : hướng nội, suy tư, hòa quyện vào thiên

nhiên, gửi gắm lòng mình vào cỏ cây, hoa lá…Với sự ảnh hưởng văn hóa này, thơ
Nguyễn Khoa Điềm có những triết lý sâu sắc nhân bản trong cách dùng hình ảnh cây
cối là biểu tượng soi chiếu, triết lý cho cuộc sống, tính cách con ngườiuệ và cảm xúc.
Màu tím là màu đặc trưng của xứ Huế. Màu sắc ấy gợi vẻ đẹp dịu dàng, đằm
thắm, bình dị và mộc mạc chỉ riêng Huế mới có và nó được nhắc đến như một sự tồn
tại vĩnh hằng, bất biến. Từ màu tím ấy, Nguyễn khoa Điềm đã gợi lên cái tiết tấu
chậm đều và phảng phất chút buồn của không gian, gợi ra chiều sâu của tâm trạng
của cảnh vật cũng như của con người. Cố đô hiện lên trong thơ Nguyễn Khoa Điềm
khơng chỉ bởi màu tím đặc trưng, thơ mộng mà cịn hiện lên qua những âm thanh
riêng của Huế.
Văn hóa Hương Giang đã hình thành tính cách tâm hồn và tính cách xứ Huế.
Chẳng biết tự bao giờ sơng Hương núi ngự đã trở thành nguồn cảm hứng dạt dào của
nhiều văn nhân, nghệ sỹ. Đến với Nguyễn Khoa Điềm, trong dịng suy tưởng của nhà
thơ, dịng sơng Hương được gợi lên với bao dáng vẻ cùng các cung bậc tình cảm của
16


con người. Đọc thơ Nguyễn Khoa Điềm người đọc còn xúc động trước vẻ đẹp tâm
hồn của con người xứ Huế, nhà thơ viết với tất cả sự trân trọng, yêu thương. Hình ảnh
những con người xứ Huế trong chiến tranh được nhà thơ nói tới là những người thợ
mộc mạc, những người mẹ nghèo buôn thúng bán bưng, những em bé đánh giày, bậc
tu hành cứu khổ…Tất cả họ đều ân tình và nhân hậu, khắc khổ nhưng thủy chung.
Đây là những nét phẩm chất cao đẹp đã in sâu thành tính cách của con người xứ Huế.
Vẻ đẹp của Huế không chỉ là vẻ đẹp của mây trời, sông núi, không chỉ là vẻ đẹp
của những tâm hồn con người Huế mà cịn chất chứa trong đó vẻ đẹp của nền văn hóa
tiềm ẩn. Bao tri thức thâm trầm, huyền ảo của truyền thống hàng ngàn năm còn lưu
giữ trong kinh sách ở chốn kinh thành, trong những câu chuyện kể, những thành
quách nguy nga. Có thể nói Huế mang trong mình một trầm tích văn hóa dân tộc, và
đến lượt Nguyễn Khoa Điềm, bằng tài năng thơ ca, bằng sự gắn bó và chia sẻ sâu sắc,
nhà thơ có thể hiểu hết được những chi tiết nhỏ bé bình thường nhưng lại chứa đựng

bao mồ hơi nước mắt và cả sự hy sinh thầm lặng của người dân xứ Huế. Huế hiện lên
khá vẹn tròn trong thơ ông với tất cả những nét đẹp trong tâm hồn, tính cách, trong
cách ứng xử, trong mọi nếp sống, văn hóa Huế mộng mơ. Đó là kết quả của tấm lịng
u thương và có nhiều xao động với q hương trong những ngày tháng nhà thơ
sống và chiến đấu ở Huế.
2.2.Hình thức thể hiện cái nhìn trong thơ Nguyễn Khoa Điềm
2.2.1. Hình tượng cái tơi trữ tình
a. Cái tơi mang gương mặt thế hệ trẻ trong những năm kháng chiến hào hùng của
dân tộc
Nguyền Khoa Điềm là một nhà thơ có phong cách nghệ thuật độc đáo. Sự thống
nhất về phong cách thơ nằm ở hình tượng cái tơi trữ tình trong suốt hành trình sáng
tác. Xuất phát từ cái nhìn khẳng định, ngợi ca nhân dân và cái nhìn cuộc sống dưới
góc nhìn văn hóa, cái tơi trữ tình trong thơ Nguyễn Khoa Điềm giàu cảm quan lịch sử
và giàu ý thức trách nhiệm với đất nước, nhân dân. xuất phát từ cái nhìn ngợi ca nhân
dân, Đất nước Nguyễn Khoa Điềm luôn hiện diện trong thơ một cái tơi trữ tình tự tin,
đằm thắm. Đó là tiếng nói thơng cảm, u thương, gắn bó với cảnh lam lũ của cuộc
đời ngoại ô, của những người dân nghèo thành thị. Là tiếng nói khát vọng sâu thẳm
của thế hệ thanh niên lên đường chiến đấu cho một lẽ sống lớn lao. Nhà thơ cịn nhập
được mình vào người lính trẻ bước vào chiến đấu để nói về bản thân và đồng đội. Bởi
lẽ đó, trong thơ Nguyễn Khoa Điềm chúng ta ln thấy một con người gắn bó với quê
hương, yêu quê hương tha thiết và thấy được hình ảnh của người lính ln biết suy
nghĩ về lẽ sống và trách nhiệm trong chiến đấu. Dù xuất hiện trong vị thế nào, người
đọc đều nhận thấy tình cảm sâu đậm mà nhà thơ dành trọn cho Nhân dân, cho Đất
nước thân u.
b. Cái tơi ân tình và trách nhiệm trong cuộc sống hịa bình

17


Bước ra khỏi chiến tranh, Nguyễn Khoa Điềm cũng như bao nhà thơ khác tiếp

tục sáng tác trong hoàn cảnh xã hội mới với nhiều cảm xúc mới và bằng một tiếng
nói mới trong thơ. Là con người mang sẵn trong mình một tình cảm thiết tha với quê
hương, Đất nước, là con người giàu trách nhiệm cơng dân ngịi bút của Nguyễn Khoa
Điềm luôn hướng đến vận mệnh của dân tộc
2.2.2. Hình tượng Đất nước
Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước thật sự là nguồn cảm hứng lớn cho
những người nghệ sỹ cầm bút sáng tác. Thế hệ nhà thơ trẻ chống Mỹ bằng tài năng và
sự trải nghiệm của mình đã làm sống dậy khơng khí hào hùng của dân tộc thơng qua
việc xây dựng hình tượng Nhân dân, đất nước cao đẹp. Hịa trong dịng chảy đó,
Nguyễn Khoa Điềm đã đem đến cho văn học một hình tượng Đất nước mới lạ mà vơ
cùng thân thương.
2.2.3. Hình tượng con người
a. Hình tượng người mẹ
Hình tượng người mẹ là một hình tượng xuyên suốt trong thơ Nguyễn Khoa
Điềm. Xuất phát từ niềm thương yêu quê hương da diết Nguyễn Khoa Điềm nhắc
nhở rất nhiều đến hình ảnh người mẹ với tất cả sự ấm áp và thương mến. Qua hình
ảnh mẹ là hình ảnh của Nhân dân, Đất nước thân yêu, nhân ái, anh hùng và kiên trinh.
Từ một người mẹ rất thực trong đời nhưng bao giờ cũng lấp lánh lớp nghĩa tượng
trưng khái quát về Tổ quốc, quê hương.
b. Hình tượng người chiến sĩ
Hình tượng người lính cầm súng đã trở thành một trong những hình tượng trung
tâm trong văn học chống Mĩ nói chung và trong thơ Nguyễn Khoa Điềm nói chung.
Đây là một hình tượng có sức lơi cuốn mạnh mẽ. Họ sinh ra và lớn lên trong những
ngày đất nước bị quân thù giày xéo, trong khói lửa bom đạn tàn khốc. Lớn lên trong
thời kỳ đầy biến động đó, tình u q hương, đất nước trỗi dậy mạnh mẽ , điều này
giúp họ sớm ý thức được vài trò trách nhiệm của mình.
c. Hình tượng những con người bình dị nhỏ bé những dũng cảm, kiên cường
Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã đi vào lịch sử với niềm tự hào và tôn
vinh lớn lao nhất của dân tộc. Chiến thắng huy hoàng trước đế quốc Mĩ xâm lược là
kết quả của tình u đất nước, của sức mạnh tình đồn kết của mọi người dân Việt

Nam. Chưa bao giờ trên chiến trường lại có một đội ngũ đơng đảo những người ra
trận như vậy. Khi nói đến chiến thắng vang dội này, chúng ta khơng thể khơng nhắc
đến sự đóng góp thầm lặng nhưng lớn lao của “ những người không cầm súng”,
những em nhỏ liên lạc, những bà mẹ chân đất, những phu xe, những người thợ rèn,
thợ thủ công, tiểu thương… Đọc thơ Nguyễn Khoa Điềm, người đọc ắt hẳn khó lịng
để qn được bóng dáng của những con người bé nhỏ nhưng anh dũng, kiên cường
đó.
Tiểu Kết
18


Với ý thức sáng tạo và đổi mới không ngừng, với nguồn tri thức phong phú về
văn hóa, xã hội, với cảm hứng tư tưởng cốt lõi hướng về Nhân dân, đất nước, Nguyễn
Khoa Điềm đã đem đến cho dàn đồng ca văn học thời kỳ chống Mỹ một cái nhìn
riêng, đặc sắc thơng qua những hình tượng nghệ thuật độc đáo, mới lạ và giàu tính
biểu cảm. Tổ quốc, nhân dân hiện lên đầy cao đẹp dưới cái nhìn ngợi ca, khẳng định
và trân trọng. Bên cạnh đó, với ý thức tiếp cận hiện thực từ góc nhìn văn hóa Nguyễn
Khoa Điềm đã có những cảm nhận sâu sắc và đưa vào thơ kho tàng giá trị văn hóa tốt
đẹp của dân tộc tạo nên những khoảng âm vang lớn để thơ ca trường tồn và song
hành cùng lịch sử. Cũng chính điều này đã tạo nên phong cách riêng làm nên gương
mặt thơ Nguyễn Khoa Điềm.
Chương 3: TRƯỜNG LIÊN TƯỞNG TRONG THƠ NGUYỄN KHOA ĐIỀM
3.1.Nội dung trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm
3.1.1Liên tưởng trong cảm nhận về thời gian
Thời gian là một hình thức tồn tại của sự vật. Thời gian nghệ thuật là một yếu tố
làm nên thế giới nghệ thuật. Theo các nhà lí luận thì: “Khác với thời gian khách quan
được đo bằng đồng hồ và lịch, thời gian nghệ thuật có thể đảo ngược, quay về quá
khứ, có thể bay vượt tới tương lai xa xơi, có thể dồn nén một khoảng thời gian dài
trong chốc lát, lại có thể kéo cái chốc lát thành vô tận”.
Cảm nhận về thời gian gắn liền với chủ quan của người nghệ sĩ. Cảm xúc tâm

trạng là yếu tố ảnh hưởng sâu sắc tới liên tưởng về thời gian của con người. Cái nhìn
của người nghệ sĩ sẽ chi phối cách cảm nhận về thời gian của họ từ đó tạo nên những
trường liên tưởng trong cảm nhận về thời gian trong thơ.
Nguyễn Khoa Điềm là một trong những người nghệ sĩ có sức liên tưởng mạnh
mẽ trong cảm nhận về thời gian. Mỗi hình ảnh thơ của ơng đều có sức gợi lớn, như
một chiếc cầu nối quá khứ - hiện tại và tương lai. Thơ nguyễn Khoa Điềm ln có
một sức gợi từ quá khứ, cho đến hiện tại và tương lai. Quá khứ là nguồn động lực, là
sức mạnh để những người hôm nay sống và chiến thắng kẻ thù. Sự liên tưởng trong
thơ ông, cho phép chúng ta trở về với quá khứ, ngợi ca truyền thống tốt đẹp và hào
khí của dân tộc. Liên tưởng tới tương lai, nhà thơ cịn đưa chúng ta hình dung về một
ngày khi bạn bè đến thăm Việt Nam, nhân dân ta , con cháu ta sẽ nồng nhiệt chào
đón, sẽ được bình an trên mặt đất, sẽ khơng cịn thấy dưới chân mình những hố bom
mà chính họ đã để lại. Dân tộc Việt Nam sẽ kể cho họ nghe về đất nước, về Bác Hồ vị cha già dân tộc, vị lãng tụ vĩ đại bằng tất cả niềm tự hào, kính yêu nhất.
Trong hiện thực tàn khốc những con người Việt Nam nghĩ đến lịch sử cha ông
để tiếp thêm nghị lực chiến đấu, nghĩ đến Bác Hồ người soi đường cho Cách Mạng
Việt Nam, nghĩ đến một tương lai tốt đẹp khi chúng ta đánh đuổi bọn đế quốc tàn
bạo. Quá khứ, hiện tại và tương lai được nối với nhau bởi chiếc cầu của sự liên tưởng
độc đáo, sâu sắc và chứa đựng một khát khao cháy bỏng về nền hịa bình cho dân tộc.
19


Thơ Nguyễn Khoa Điềm ln có khả năng gợi từ hình ảnh của thành phố ngày hơm
nay, những vần thơ ấy như khiến chúng ta nhớ về hình ảnh của thành phố ngày hơm
qua đó là những tháng năm khơng bình n. Chiến tranh đã đi qua nhưng những vết
tích của nó vẫn mãi in sâu trong lịng tác giả. Để rồi, bắt gặp một hình ảnh, một âm
thanh gì trong cuộc sống hôm nay đều khiến tác giả nghĩ và nhớ đến kỷ niệm của
ngày hôm qua.
3.1.2Liên tưởng trong cảm nhận về khơng gian
Theo GS Trần Đình Sử, khơng gian nghệ thuật là : “Sản phẩm sáng tạo của
người nghệ sỹ nhằm biểu hiện con người và thể hiện quan điểm nhất định về cuộc

sống, khơng thể quy nó về không gian địa lý, không gian vật lý hay vật chất”. Như
vậy, không gian nghệ thuật mang sắc thái chủ quan của người nghệ sỹ. Nó làm cho
khơng gian vật thể được tâm tưởng hóa.
Với vốn tri thức uyên bác của một người ham đọc và đọc nhiều, Nguyễn Khoa
Điềm nắm bắt được rất nhiều những tư tưởng triết học, những giá trị văn minh nhân
loại. Vì vậy, trường liên tưởng của thơ ông thường được tiếp sức bởi những tri thức
văn hóa- lịch sử nhiều lớp, nhiều tầng.
Nguyễn Khoa Điềm được biết đến như một người dành tình cảm sâu đậm nhất
cho mảnh đất Huế và con người xứ Huế. Bởi vậy, trong liên tưởng của mình ơng
thường hướng đến những hình ảnh thiên nhiên và con người Huế. Thơ Nguyễn Khoa
Điềm không ngổn ngang tên đất, tên người xứ Huế, không bề bộn phong tục tập quán
Huế nhưng tâm hồn Huế vẫn dịu dàng sau mỗi vần thơ. Chính chất Huế đã làm nên
bản lĩnh và phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm. Thiên nhiên xứ Huế như một mạch
cảm xúc xuyên suốt quá trình sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm, có lúc nó hiện lên âm
thầm lặng lẽ sau những sự vật khơng được gọi tên, có lúc được gọi thành tên trong
những bài thơ, câu thơ cụ thể.
Nhắc đến không gian Huế, Nguyễn Khoa Điềm không thể khơng nhắc tới hình
ảnh dịng Hương Giang thơ mộng đã từng bao đời xuất hiện trong thi ca. Đến với nhà
thơ trong dịng suy tưởng của ơng dịng sơng gợi lên bao đáng vẻ cùng các cung bậc
tình cảm của con người.
Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm không gian Huế cịn hiện lên trong những ngày
chiến tranh tàn khốc. Hình ảnh liên tưởng trong thơ ông đầy âm thanh nhộn nhạo,
khắc nghiệt của vũ khí, đạn lửa trong chiến tranh. Từ những âm thanh đó, biểu lộ sự
ồn ào của cuộc sống bên ngồi – chiến tranh đã xóa tan mọi sự yên tĩnh, bình lặng
của cuộc sống để dựng lên ở đó khơng khí chúa chát, nháo nhác , xáo xác, phá vỡ và
đe dọa cuộc sống của con người Xuất hiện nhiều trong thơ Nguyễn Khoa Điềm phải
kể đến không gian “mặt đường”, “con đường” thể hiện sinh động và tồn diện khơng
khí xuống đường chiến đấu của tuổi trẻ thành thị. Ở những bài thơ viết sau chiến
tranh, hình ảnh con đường trong thơ Nguyễn Khoa Điềm cịn mang thêm ý nghĩa là
cuộc hành trình dài trong cuộc sống con người. Để trở về cõi lặng, nhà thơ tiếp tục

20


cuộc hành trình của mình. Đó là hành trình tìm đến niềm vui, sự thật, là hành trình
hồi niệm q khứ, là hành trình khơng ngừng khơng nghỉ của niềm hi vọng, của tự
do, của cả những suy tư vật vã, và của những tình cảm suy nghĩ.
3.1.3Liên tưởng trong cảm nhận về con người
Hình tượng con người là một hình tượng trung tâm trong thơ Nguyễn Khoa
Điềm. Đó là những bà mẹ, là người chiến sĩ, những cô em gái, những em bé liên lạc.
Hình tượng thơ Nguyễn Khoa Điềm có một sức liên tưởng dữ dội. Nói đến những
con người, những cuộc đời thân yêu sự liên tưởng trong thơ anh đã cho chúng ta
thưởng thức muôn vàn hình ảnh đẹp về những cơ gái, những bà mẹ, những kỷ niệm
đẹp đã qua.
Với hình ảnh “Cơ gái chằm nón bài thơ” nhà thơ liên tưởng đến tuổi đời của cơ
lớn lên như vầng trăng trịn. Trước hình ảnh ra trận của người mẹ, Nguyễn Khoa
Điềm liên tưởng đến dáng đi của bà mẹ Việt Nam. Với ý thức đa nghĩa hóa trong thơ,
Nguyễn Khoa Điềm có xu hướng đưa hình tượng thơ từ chiều sâu của sự việc nâng
lên đến mức khái qt, điển hình. Có khi từ một mẩu hiện thực có ý nghĩa thời sự nhà
thơ vận dụng khả năng liên hệ, vận dụng hồi ức, khai thác đời sống tâm lý bản thể để
xây dựng hình tượng thơ. Nghĩ về người thổi kèn trong kịch “Nguyễn Vũ” nhà thơ
sáng tác nên bài thơ “Con gà đất, cây kèn và khẩu súng” mang sức liên tưởng thật
mạnh mẽ. Nhìn cơ gái nhỏ chập chững những bước đầu tiên Ngã, đứng dậy, khóc,
cười một mình Nguyễn Khoa Điềm liên tưởng đến chặng đường mình đã đi và đang
đi. Chúng ta khơng thể qn một hình tượng rất dẹp trong thơ Nguyễn Khoa Điềm,
đó là những người chiến sĩ giải phóng qn, một hình tượng trung tâm trong văn học
kháng chiến. Hình ảnh người chiến sĩ hiện lên một cách chân thực đầy cảm động.
3.2.Cách biểu đạt trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm
Có thể nhận thấy rằng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm sử dụng nhiều biện pháp tu
từ để biểu đạt trường liên tưởng. Trong đó nổi bật là biện pháp: so sánh, nhân hóa và
cách tổ chức văn bản.

3.2.1. Trường liên tưởng được cụ thể hóa bằng biện pháp so sánh
“So sánh là phương thức diễn đạt tu từ khi đem sự vật này đối chiếu với sự vật
khác miễn là hai sự vật có một nét tương đồng nào đó…”.So sánh làm giúp cụ thể
hóa trường liên tưởng của nhà thơ.
Xuất phát từ quan niệm của mình, mỗi nhà thơ có một cái nhìn riêng đối với
cuộc sống từ đó có những trường liên tưởng riêng. Và để cụ thể hóa trường liên
tưởng của mình, mỗi nhà thơ sẽ có cách so sánh độc đáo, riêng biệt. Nguyễn Khoa
Điềm với tư tưởng chủ đạo : Đất nước của Nhân dân, đất nước của ca dao thần thoại.
Cái nhìn của nhà thơ là cái nhìn khẳng định, ngợi ca nhân dân, đất nước. Bởi vậy,
chúng ta thường thấy trong thơ ông lối so sánh sắc sảo để phát hiện ra những hình
ảnh đối lập giữa nhân dân anh hùng, kiên cường và kẻ thù tàn bạo, qua đó thể hiện tư
tưởng dân chủ, nhân đạo của mình. Nói đến sự tàn khốc của chiến tranh, nhà thơ sử
21


dụng những hình ảnh so sánh vơ cùng độc đáo. Sự thay đổi của quê hương trước sự
xuất hiện của quân thù còn được nhà thơ thể hiện qua một loạt các hình ảnh so sánh
“xưa” và “nay”: Nếu như con đường ấy xưa kia là cuộc sống yên ả, thanh bình, là nơi
ngập tràn kỉ niệm tươi đẹp của tuổi thơ với những trị chơi trận giả thì giờ đây con
đường ấy là nơi đặt hầm bẫy để chiến đấu với kẻ thù, trận giả ngày xưa giờ là một
chiến trận thật với đẫm máu lửa và lòng căm thù. Nói đến giặc và tội ác của chúng,
nhà thơ thường xuyên liên tưởng đến những con vật ác ôn, bẩn thỉu cùng với những
tiếng gầm, gào, thét đầy dữ tợn. Nói đến hình ảnh người mẹ, nhà thơ có những hình
ảnh so sánh vơ cùng cao đẹp. Với hình ảnh người bác sĩ “ nâng niu cánh hoa rừng”,
tận tụy với bệnh nhân, nhà thơ so sánh với tội ác của kẻ thù để nói lên sức sống mãnh
liệt của những cây đời, của những con người được nâng niu, nuôi dưỡng từ bàn tay
nhân ái yêu thương.
Bằng biện pháp nghệ thuật so sánh, Nguyễn Khoa Điềm đã xây dựng nên những
hình ảnh chứa đựng sức liên tưởng dữ dội. Càng căm thù giặc bao nhiêu thì tình yêu
Đất nước càng hiện lên sâu sắc bấy nhiêu qua hàng hoạt những so sánh liên tưởng cụ

thể. Đây không chỉ là một thủ pháp nghệ thuật đơn thuần mà còn là sự cụ thể hóa
trường liên tưởng, qua đó thể hiện cái nhìn của Nguyễn Khoa Điềm về thế giới, con
người.
3.2.2. Trường liên tưởng được cụ thể hóa bằng biện pháp nhân hóa
Theo giáo GS Đinh Trọng Lạc: “Nhân hóa là biến thể của ẩn dụ, trong đó người
ta lấy những từ ngữ biểu thị thuộc tính, dấu hiệu của con người để biểu thị thuộc tính,
dấu hiệu của đối tượng không phải con người, nhằm làm đối tượng được miêu tả trở
nên gần gũi dễ hiểu hơn, đồng thời làm cho con người có khả năng bày tỏ kín đáo
tâm tư, thái độ của mình”. Cùng với biện pháp so sánh, biện pháp Nhân hóa được
Nguyễn Khoa Điềm sử dụng khá nhiều để các hình ảnh liên tưởng trong thơ được cụ
thể hóa hơn.
Với tâm hồn ln hướng về Nhân dân, đất nước như Nguyễn Khoa Điềm thì
khơng có gì khó hiểu khi trong thơ ơng các sự vật, thiên nhiên đều mang dáng dấp,
tâm trạng, tình cảm và thái độ của con người. Sự căm thù giặc, tình yêu quê hương,
yêu dân yêu nước nồng cháy hòa vào trong tâm hồn vạn vật. Từ hạt cát đến chiếc lá,
từ cái nền đến những chiếc cầu…tất cả những vật vơ tri vơ giác giờ đây cũng chất
chứa đầy lịng căm thù giặc Mỹ xâm lược, đau cùng nỗi đau của toàn dân tộc. Dưới
sự tàn khốc của chiến tranh, dân tộc Việt Nam phải gánh chịu muôn vàn tổn thất, khổ
đau. “những cái nền” cũng như con người gánh chịu sự mất mát, nỗi đau lớn ấy. Sự
tàn ác của kẻ thù còn để lại những vết máu dân làng in đậm trên vành nón, và từ giây
phút ấy, vành nón chở che, đưa đón con người dựng dậy trong phong trào. Nỗi đau
trước sự hủy diệt khốc liệt cũng khiến con tàu phải cất lên tiếng nấc. Muôn vật như
đều chất chứa niềm căm thù giặc. Từ cây cụt bị trận B52, đến nương sắn, những con
suối và những cánh chim.
22


Nếu như Nguyễn Khoa Điềm nói đến tội ác của giặc với tất cả niềm căm phẫn
và uất hận nhất, thì nhà thơ lại giành những tình cảm tin yêu, thiết tha sâu nặng nhất
với tổ quốc, với Nhân dân Việt Nam anh dũng, kiên cường. Nguyễn Khoa Điềm gọi

tổ quốc như một người mẹ, một con người với tất cả sự trân trọng yêu thương. Tình
yêu tổ quốc, giang sơn cịn thể hiện trong tình cảm gắn bó với quê hương, với lòng
yêu thiên nhiên sâu sắc. Đứng trước dòng Hương Giang, nhà thơ bộc bạch nỗi niềm
tâm tư của bản thân mình. Dịng sơng trở thành một người bạn tri kỉ để nhà thơ giãy
bài, sẻ chia niềm tâm đang rối bời. Trong những đêm trường sơn lạnh giá, hình ảnh
bếp lửa cũng biết reo cười, nhảy múa. Rồi những đóm cây cũng chụm đầu suy nghĩ,
phải chăng những thân cây ấy cũng mang trong mình nỗi niềm lo cho dân, cho nước.
3.2.3. Trường liên tưởng được cụ thể hóa qua cách tổ chức văn bản
Mỗi một văn bản đều có một mạch cảm xúc, một ý tưởng. Nếu liên tưởng trong
việc thể hiện hình tượng chủ yếu nghiêng về mỹ cảm thì liên tưởng trong việc tổ chức
văn bản nghiêng về suy tưởng nhiều hơn. Nói như vậy có nghĩa là, cách thứ nhất yếu
tố vơ thức đậm đà hơn, còn ở cách thứ hai, yếu tố ý thức sẽ đóng vai trị chính. Mỗi
tác phẩm văn học là một cơng trình nghệ thuật, kết cấu có vai trị rất lớn. Kết cấu
khơng đồng nghĩa với bố cục, “ Kết cấu văn bản nghệ thuật của tác phẩm văn học là
sự tổ chức bình diện trần thuật. Đó là sự phân bố thế giới hình tượng qua một văn bản
ngôn từ nhằm đạt được hiệu quả trong tư tưởng thẩm mỹ.” Trong đó, việc sắp xếp các
sự kiện theo thứ tự trước sau là một kỹ thuật riêng của người nghệ sỹ.
Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, nhằm làm nổi bật tư tưởng chủ đạo: đất nước
của nhân dân, tổ quốc này là tổ quốc của những người chân đất thì các hình tượng :
đất nước, nhân dân, người chiến sĩ,…luôn được nhà thơ xây dựng theo lối lặp lại và
nâng cao. Nguyễn Khoa Điềm thường sử dụng lối nói láy và tăng cường cho thơ phát
triển. Có rất nhiều bài thơ cấu tạo theo dạng gần gũi hoặc giống nhau mạch thơ đi tới
từng đợt, từng đợt để nâng cao và đi đến kết thúc.
Trong bài “Khúc hát ru” lời ru của mẹ Tà Ôi được lặp đi lặp lại qua điệp khúc
quen thuộc : “Ngủ ngoan A Kay ơi….ngủ ngoan A kay hỡi” mà qua mỗi lời ru, ý thơ
được nâng lên. Từ ước mơ của người mẹ, bài thơ có sức khái quát đến ước mơ lớn
lao của dân tộc, từ lời ru của mẹ, từ những việc làm của mẹ cũng chính là một trong
những con đường dẫn dân tộc ta đi đến Độc lập, Tự do. Nguyễn Khoa Điềm sử dụng
khá quen thuộc cấu trúc lặp lại trong thơ. Sau này, khi nói lên suy nghĩ và tình cảm
của mình với những ngày qua, với những người đã khuất, ta lại bắt gặp dạng thức lặp

lại và nâng cao đó. Với mỗi câu thơ lặp đi lặp lại, và mỗi lần lặp lai chứa đựng một
hình ảnh mới, theo một ý mới bài thơ có ý nghĩa trong việc nâng cao tình cảm cách
mạng, nâng cao ý thức trách nhiệm của những người cịn sống hơm nay với những
người đã khuất, những người đã hi sinh tính mạng của mình vì sự sống còn của dân
tộc.

23


Mặt khác, chúng ta cũng có thể gặp trong thơ Nguyễn Khoa Điềm một lối cấu
trúc quen thuộc nữa : Đó là cấu trúc lặp lại gần giống nhau.
Tiểu kết
Trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm không chỉ phong phú mà còn rất
độc đáo với nhiều liên tưởng độc và lạ. Để xây dựng nên những liên tưởng đặc sắc
đó, Nguyễn Khoa Điềm sử dụng các biện pháp tu từ để biểu đạt. Trong đó, biện pháp
so sánh được sử dụng một cách dày đặc nhất. Nhà thơ đặt đối tượng lên bàn cân so
sánh với rất nhiều những hình thức so sánh độc đáo như: so sánh con người với con
vật, so sánh con người với thiên nhiên, so sánh đối tượng với chính nó…Bên cạnh đó,
nhà thơ cịn sử dụng biện pháp nghệ thuật nhân hóa trong việc biểu đạt trường liên
tưởng tuy nhiên các biện pháp này không phổ biến và đạt hiệu quả cao như so sánh.
Việc tổ chức bố cục bài thơ cũng là một cách để tạo dựng trường liên tưởng và có thể
nói đó là một đặc điểm thể hiện khá rõ phong cách của Nguyễn Khoa Điềm.
PHẦN KẾT LUẬN
1. Cái nhìn là một phương diện quan trọng chi phối tạo nên phong cách của người
nghệ sĩ. Là một trong những gương mặt thơ tiêu biểu của thế hệ trẻ xuất hiện trong
những năm chống Mỹ, Nguyễn Khoa Điềm đã khẳng định vị trí của mình trên thi đàn
văn học dân tộc một phong cách độc đáo với cái nhìn mới mẻ, đặc sắc về Nhân dân,
Đất nước.
Trường liên tưởng là một trong những yếu tố tạo nên phong cách, nó góp phần cụ
thể hóa cái nhìn con người và quan niệm nghệ thuật của nhà thơ. Mỗi người nghệ sĩ

có một trường liên tưởng và khả năng liên tưởng riêng. Cái riêng ấy góp phần tạo nên
ở mỗi nhà thơ một phong cách nghệ thuật riêng, một thế giới nghệ thuật riêng độc
đáo.
Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, trường liên tưởng được hình thành từ mơi trường,
hồn cảnh thời đại, q hương, gia đình và bị chi phối bởi cá tính sáng tạo, cảm hứng
chủ đạo và quan niệm sáng tác của nhà thơ. Sống trong những năm tháng chống Mỹ
hào hùng của dân tộc, với một tình yêu quê hương, đất nước sâu sắc đã cho Nguyễn
Khoa Điềm một đôi mắt trìu mến khi nhìn nhân dân, đất nước. Mảnh đất xứ Huế
mộng mơ, cộng thêm tài năng, trí tưởng tượng phong phú, Nguyễn Khoa Điềm đã tạo
ra những liên tưởng độc đáo, mang màu sắc riêng biệt khẳng định vị trí của mình trên
thi đàn văn học dân tộc.
2. Nguyễn Khoa Điềm là một người nghệ sỹ có cái cái nhìn riêng biệt, đặc sắc về
thế giới, con người. Tìm hiểu cái nhìn nghệ thuật trong thơ của ơng giúp chúng ta
thấy được hình tượng tác giả, một con người giàu tri thức văn hóa, kinh nghiệm thực
tiễn phong phú và một tấm lịng gắn bó sâu nặng với Nhân dân, đất nước. Với tư
tưởng dân chủ chủ đạo: Đất nước của nhân dân Nguyễn Khoa Điềm ln có cái nhìn
ngợi ca và khẳng định nhân dân, đất nước. Hình tượng con người hiện lên trong thơ
24


ông đều là những trái tim đầy ắp tình yêu quê hương, đất nước,gan dạ, dũng cảm và ý
thức trách nhiệm cao với vận mệnh của dân tộc. Đồng thời, là một người nghệ sỹ giàu
tri thức văn hóa, nhà thơ rất nhạy bén với những giá trị văn hóa, ông luôn nhìn nhận
cuộc sống, con người dưới cái nhìn văn hóa, làm sống dậy cả kho tàng văn hóa truyền
thống của dân tộc. Qua cái nhìn nghệ thuật của nhà thơ, chúng ta càng thấy rõ
Nguyễn Khoa Điềm là nhà thơ của tinh thần dân tộc, luôn tự hào, thương yêu và ngợi
ca về con người, về cảnh sắc và truyền thống văn hóa của quê hương, dân tộc Việt
Nam.
3. Nội dung trường liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm ẩn chứa một tình
cảm sâu sắc, lớn lao với nhân dân, Đất nước, với mảnh đất xứ Huế thân yêu. Không

gian trong liên tưởng của ông hiện lên đầy sinh động. Đó là khơng gian mảnh đất cố
đơ với dòng Hương Giang dịu dàng, nên thơ, với âm thanh rì rầm của những bản hợp
âm xứ Huế, với màu tím thủy chung sâu sắc nghĩa tình. Là khơng gian nhộn nhạo
trong những ngày quê hương đầy bóng giặc với tiếng cịi tàu, tiếng rít, tiếng súng,
tiếng kèn của qn thù. Đó cịn là khơng gian trong ngày tồn dân tộc cùng nhau
xuống đường trong màu áo trắng tin yêu với tất cả niềm tin, sự lạc quan và hùng
dũng. Khi liên tưởng đến con người, Nguyễn Khoa Điềm bày tỏ lòng căm thù mãnh
liệt với bọn đế quốc xâm lược, lũ “ó diều”, bầy “quạ đen” tàn ác, bất nhân. Nhà thơ
cũng phơi bày cuộc sống nghèo nàn, sự thống khổ của nhân dân trước sự tàn phá của
bom đạn quân thù như “ những con hến chiều chiều tấp lên các bến” “như võ hến võ
hàu”. Sự liên tưởng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm còn cho chúng ta những hình ảnh
rất đẹp về bà mẹ, người chiến sĩ, cô gái, em bé giao liên,người phu xe, thợ nề, thợ
mộc. Nhà thơ đã dựng lên các hình ảnh đó bằng tất cả niềm thương yêu, ca ngợi và
kính trọng của mình. Trong liên tưởng về thời gian, vần thơ Nguyễn Khoa Điềm vang
lên như chiếc cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Trong gian khổ, khó khăn
nghĩ đến một tương lai tươi sáng để tiếp thêm sức mạnh chiến đấu, trong cuộc sống
yên bình, hạnh phúc cũng luôn nhớ về những ngày tháng đã qua để lấy đó làm động
lực xây dựng đất nước thêm giàu đẹp và luôn nâng cao ý thức trách nhiệm của mình
với quá khứ hào hùng của dân tộc.
4. Để biểu đạt trường liên tưởng, Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng nhiều cách thức
khác nhau. Trong đó, biện pháp nghệ thuật so sánh là một biện pháp đặc sắc của nhà
thơ. Chúng ta có thể tìm thấy trong thơ Nguyễn Khoa Điềm nhiều hình ảnh so sánh
độc đáo khi ơng miêu tả thiên nhiên, đất nước và con người. Có rất nhiều kiểu so
sánh được nhà thơ sử dụng: so sánh giữa đối tượng với đồ vật, con vật, so sánh thiên
nhiên, cảnh vật với con người, so sánh sự tàn khốc của vũ khí “Xưa” và “Nay” để
thấy được tính chất tàn bạo của đế quốc Mỹ. Đặc biệt, đặt trong sự so sánh giữa vũ
khí hủy diệt văn minh hiện đại của địch và tinh thần chiến đấu quả cảm của toàn dân
tộc Việt Nam nhà thơ đã bộc lộ tình yêu, sự ngợi ca, tự hào về nhân dân, đất nước sâu
sắc. Biện pháp so sánh được sử dụng không chỉ là một thủ pháp nghệ thuật đơn thuần
25