Nhân sinh quan phật giáo và ảnh hưởng của nó đến tư tưởng chính trị thời lý trần

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN LAN ANH

NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG
CỦA NÓ ĐẾN TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI LÝ-TRẦN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2016
1


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Nguyễn Lan Anh

NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG
CỦA NÓ ĐẾN TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI LÝ-TRẦN

Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 62 22 03 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS HOÀNG THỊ THƠ

HÀ NỘI-2016

2


Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan đây là công trình
nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết
luận nêu trong luận án là trung thực, có
nguồn gốc rõ ràng và chưa từng được ai
công bố trong bất cứ một công trình khoa
học nào.
Người cam đoan

Nguyễn Lan Anh

3


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU…………………………..………………………………..........................

1

NỘI DUNG…………………………………………………………........................

7

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ

LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ……………………...……......…............................

7

1.1. Nhóm tài liệu và công trình về nhân sinh quan Phật giáo, nhân sinh quan
Phật giáo Lý-Trần ……………………….…..….................…...............................

7

1.2. Nhóm công trình nghiên cứu về tư tưởng chính trị thời Lý-Trần…............

15

1.3. Nhóm tư liệu, công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của nhân sinh quan
Phật giáo đến tư tưởng chính trị thời Lý-Trần……………….............................

21

1.4. Những vấn đề được kế thừa và phát triển mới trong luận án…...…............

26

Chương 2: NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO VÀ NHÂN SINH QUAN PHẬT
GIÁO THỜI LÝ-TRẦN …………………………….......….....................................

30

2.1. Nhân sinh quan Phật giáo……....…...….............……...……….….................

30

2.2. Nhân sinh quan Phật giáo thời Lý – Trần…….....…………….....................

48

Chương 3: TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI LÝ-TRẦN VÀ CÁC NHÂN TỐ
ẢNH HƯỞNG……………………………................................................................

71

3.1. Tư tưởng chính trị thời Lý – Trần ………………………………..…............

71

3.2. Những nhân tố cơ bản ảnh hưởng đến tư tưởng chính trị thời Lý-Trần….....

92

Chương 4: ẢNH HƯỞNG CỦA NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO ĐẾN TƯ
TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI LÝ-TRẦN VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ VỚI VĂN
HÓA CHÍNH TRỊ VIỆT NAM HIỆN NAY………......….......................................

110

4.1. Một số ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến tư tưởng chính trị
thời Lý-Trần…………………………………………..……....…….......................

111

4.2. Đánh giá về những ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến tư

tưởng chính trị thời Lý-Trần và ý nghĩ của nó trong việc xây dựng văn hóa
chính trị ở Việt Nam hiện nay………………………………………………...…..

135

KẾT LUẬN……..………..…………………………………....…............................

152

DANH M C CÁC C NG TR NH ĐÃ C NG Ố …..………………................... 155
DANH M C TÀI LIỆU THAM KHẢO ……………………………………..........

156

PH L C………………………………………………………..…………............. 166

4


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Phật giáo ở hai triều đại Lý-Trần không thuần tuý chỉ là một bộ phận
của ý thức xã hội, nó không đứng độc lập bên ngoài chính trị, mà qua tinh
thần khoan dung, nhân đạo nó tác động không nhỏ đến nhiều chủ trương,
chính sách của triều đình và hoạt động xã hội của các nhà chính trị. Phật giáo
thực sự đã góp phần tạo nên một nền chính trị từ bi, nhân văn của thời LýTrần. Có lẽ chính điều này đã khởi nguồn cho chính sách thân dân, dân chủ,
mà qua đó triều đình có thể tập hợp được sức người, sức của toàn dân phục
vụ cho công cuộc bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước. Lập nên những
chiến công vang dội và mở ra một thời đại vàng son trong lịch sử. Vì vậy, dù
không phải là một học thuyết chính trị, nhưng vượt qua cả Nho giáo – hệ tư

tưởng chuyên bàn về chính trị-xã hội, nhân sinh quan Phật giáo ở thời LýTrần đã phát huy được những ưu điểm và lợi thế của mình để trở thành sức
mạnh tinh thần hỗ trợ tích cựcđối với nền chính trị.
Có thể nói, việc chọn lựa tư tưởng nào làm chủ đạo ở mỗi thời kỳ đều
có nguyên do nhất định, mà nguyên nhân đầu tiên và cơ bản nhất phải kể đến
là do yêu cầu của thực tiễn chính trị, xã hội. Ở Việt Nam giai đoạn thế kỷ X
đến XIV, dù Nho giáo đã xuất hiện và bắt đầu được tạo điều kiện phát triển,
nhưng nhiều vị vua trị vì thời kỳ này vẫnđề cao Phật giáo, trên cơ sở kết hợp
với Nho giáo nhằm nâng cao hiệu quả trị quốc của bộ máy nhà nước trung
ương tập quyềntronggiai đoạn lịch sử lúc đó.Tuy nhiên, có nhiều ý kiến cho
rằng, thành tích vĩ đại của thời Lý-Trần không phải là của Phật giáo mà là
của Nho giáo, bởi trong những hệ tư tưởng xuất hiện ở thời Lý-Trần(NhoĐạo-Phật) thì Nho giáo mới thực sự là hệ tư tưởng chuyên bàn về chính trịxã hội. Song lại có

kiến khác cho rằng, trong “thời kỳ Đại Việt thứ nhất –

thời kỳ Lý-Trần – là thời kỳ tam giáo với tính trội thuộc về Phật giáo, tuy
Phật giáo không phải là quốc giáo”[35,9]. Như vậy, cần phải làm r hơn mối

5


quan hệ giữa nhân sinh quan Phật giáo và tư tưởng chính trị, từ đó chỉ ra vai
trò của Phật giáo với chính trị ở thời Lý-Trần.
Giống như các triều đại phong kiến khác, xã hội thời Lý-Trần cũng có
sự phân tầng tương đối rõ nét, tầng lớp cao quý nhất đồng thời nắm giữ
quyền lực chính trị, kinh tế, tôn giáo là vua chúa và quý tộc; tầng lớp thứ hai
là địa chủ, quan liêu – họ cũng giữ một số chức vụ nhất định trong bộ máy
chính quyền; tầng lớp thứ ba là người lao động bình dân và nô tỳ, họ bị coi
là tầng lớp thấp hèn nhất trong xã hội. Nhưng khi đất nước bị ngoại xâm đe
dọacác tầng lớp trong xã hội đều chung sức một lòng đánh giặc, giữ nước.
Phải chăng, do ảnh hưởng của nhân sinh quan Thiền Phật giáo, đã tạo ra một

xã hội thuận hòa, đoàn kết nhưng rất dũng mãnh, kiên cường xông pha trận
mạc, không nao núng ngay cả quân giặc rất mạnh. Bởi thế đã lần lượt chiến
đấu và chiến thắng bao kẻ thù hùng mạnh. Đây là bài học về nghệ thuật phát
huy sức mạnh tinh thần nhằm liên kết nhân tâm, thống nhất lực lượng, mà
đến nay vẫn còn giá trị đối với nền chính trị Việt Nam.
Phật giáo là một tư tưởng phổ biến trong thời Lý-Trần, từ nơi đô thành
đến chốn thôn quê, nơi đâu cũng tôn sùng và thực hành theo giáo lý từ bi, hỷ
xả, bình đẳng, vị tha của nhân sinh Phật giáo. Giai cấp thống trị cũng yêu
mến và tôn sùng tư tưởng mà nhân dân yêu mến, họ không chỉ tận dụng sức
mạnh của giáo lý Phật giáo trong việc trị nước, mà bản thân họ đã thực hành
đạo lý này và trở thành những phật tử thuần thành. Điều này đã tạo nên lối
sống nhân nghĩa, thuần từ, vị tha của vua – quan, hoàng tộc trong triều đình.
Triết lý nhân sinh Phật giáo, đã góp phần tạo nên những nhà chính trị lý
tưởng, được tôn vinh là Phật, Bồ Tát hay Thượng Sỹ… khiến nhân dân hết
lòng yêu mến, ngưỡng mộ.Đây là một bài học qu giá để các nhà chính trị,
nhà quản lý xã hội đương thời tham khảo, để thấy được vai trò của việc tu
dưỡng đạo đức, nhân cách trong việc tạo nên uy tín chính trị trong dân, từ
đó, họ sẽ hết lòng ủng hộ các quyết sách của nhà nước, điều này chính là
ngọn nguồn cho mọi thắng lợi của nền chính trị và của cả đất nước.

6


Có thể nói, nền chính trị thời Lý-Trần đã kế thừa tư tưởng từ bi, hỷ xả,
bác ái, vị tha của Phật giáovà triển khai trong các chủ trương, đường lối
chính trị cụ thể của triều đại. Nhân sinh quan Phật giáo đã góp phần xây
dựng một nền văn hóa chính trị tích cực trong triều đại Lý-Trần, khiến nhân
dân tin tưởng và yêu mến. Đó là l do mà thời Lý-Trần, từ vua chúa, quý tộc
đến tầng lớp bình dân đều say mê đạo Phật, nhưng dân tộc đánh giặc vẫn rất
giỏi, chính trị vẫn ổn định, kinh tế vẫn phát triển. Đây là bài học có giá trị

thực tiễn cho việc xây dựng một nền văn hóa chính trị ở Việt Nam hiện nay
và định hướng đúng đắn cho sự phát triển của Phật giáo Việt Nam trong
tương lai. Bài học đó cho đến nay vẫn có giá trị lý luận và thực tiễn, nhưng
vấn đề này chưa có công trình phân tích chuyên sâu, điều này cũng sẽ cần
được luận giải cụ thể.
Luận án chọn nghiên cứu cả hai triều đại Lý và Trần, bởi: Thứ nhất,
triều Lý và Trần đều là hai triều đại phát triển cực thịnh trong lịch sử phong
kiến Việt Nam. Đây cũng là thời đại hào hùng của lịch sử với nhiều lần đánh
bại những đội quân xâm lược hùng mạnh nhất; Thứ hai, Tuy có sự chuyển
giao quyền lực giữa hai triều đại này, song cũng nhờ đóng góp tích cực của
Phật giáo mà nó được thực hiện trong hòa bình và không gây ra nhiều biến
động trong xã hội. Cũng vì vậy, chính sách cai trị ở hai triều đại này cũng
không có nhiều sự khác biệt; Thứ ba, Phật giáo ở cả hai triều đại này đều
được tôn sùng và thực sự có tiếng nói trên vũ đài tư tưởng và có ảnh hưởng
lớn trong đời sống chính trị. Chính vì có nhiều điểm tương đồng như vậy,
nên trên nhiều phương diện hai triều đại Lý-Trần đều có những điểm chung,
đặc biệt là trong các chủ trương, chính sách trị nước cũng có sự kế thừa và
thống nhất của triều đại sau với triều đại trước.
Ngày nay, Phật giáo vẫn được người Việt yêu mến và vẫn đồng hành
với tiến trình phát triển của dân tộc Việt Nam. Vậy, đứng trước những cơ hội
và thử thách của thời kỳ mới - thời kỳ phát triển kinh tế thị trường và toàn
cầu hóa ngày càng mạnh mẽ, nhân sinh quan Phật giáo có thể đóng góp gì

7


cho nền chính trị trong kỷ nguyên mới? Luận án tiếp cận vấn đề từ việc
nghiên cứu những nội dung nhân sinh quan Phật giáo có ảnh hưởng đến tư
tưởng của các nhà chính trị thời Lý-Trần, từ đó rút ra

nghĩa của nó cho

công cuộc xây dựng văn hóa chính trị Việt Nam hiện nay. Với những lý do
mang tính lý luận và thực tiễn trên, tác giả đã chọn đề tài Nhân sinh quan
Phật giáo và ảnh hưởng của nó đến tư tưởng chính trị thời Lý-Trầnlàm
luận án tiến sĩ của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2. .

c đ ch
Luận án làm rõ nội dung của nhân sinh quan Phật giáothời Lý-Trần,

sự phát triển của tư tưởng chính trị thời kỳ này và ảnh hưởng của nhân sinh
quan Phật giáo đến tư tưởng chính trị Việt Nam thời Lý-Trần.
2. . Nhi m v
- Làm r nội dung nhân sinh quan Phật giáo và nhân sinh quan Phật
giáo Lý-Trần.
- Phân tích sự phát triển của tư tưởng chính trị thời L -Trần và các
nhân tố ảnh hưởng đến tư tưởng chính trị, từ đó chỉ rõ thời kỳ này, nhân sinh
quan Phật giáo là tư tưởng có ảnh hưởng hơn cả đến chính trị.
- Làm r ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến tư tưởng chính
trị thời Lý-Trần và nghĩa nó đối với nền chính trị Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Nhân sinh quan Phật giáo Việt Nam thời Lý-Trần và ảnh hưởng của
nó đến tư tưởng chính trị thời Lý-Trần.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về nội dung: trong khuôn khổ của luận án,đề tài chỉ xin tập trung
làm r nhân sinh quan Phật giáo ở thời Lý-Trần, qua một số nội dung: quan
điểm về con người, đời người; quan điểm về giải thoát; quan điểm về đạo

đức, được thể hiện qua tư tưởng của thiền sư, phật tử thời Lý-Trần, mà theo

8


tác giả có ảnh hưởng đến tư tưởng chính trị (Đường lối xây dựng thể chế
chính trị, ổn định xã hội; Đường lối bảo vệ thống nhất và toàn vẹn xã hội;
Đường lối trấn áp các thế lực chống đối, phát triển đất nước, giải quyết các
vấn đề xã hội) của thời Lý-Trần.
- Về tư liệu: luận án chủ yếu sử dụng các tư liệu lịch sử, công trình
nghiên cứu, sách, bài viết trên các tạp chí khoa học được dịch ra tiếng Việt
và đã được công bố rộng rãi.
- Về không gian và thời gian: nghiên cứu đời sống chính trị-xã hội
Việt Nam thời Lý-Trần, từ năm 1009 đến năm 1400.
4. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
4. . Cơ sở lý thuyết
Luận án thực hiện trên cơ sở vận dụng quan điểm của chủ nghĩa MácLênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước về
tôn giáo, văn hóa, chính trị, đồng thời kế thừa thành tựu của các công trình đi
trước về nhân sinh quan, nhân sinh quan Phật giáo, tư tưởng chính trị, lịch sử tư
tưởng và lịch sử Phật giáo Việt Nam.
4. . Phương pháp nghiên cứu
Luận án chủ yếu sử dụng phương pháp biện chứng duy vật của triết
học Mác-Lênin kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu khác như phân
tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa và kết hợp sử dụng
phương pháp nghiên cứu liên ngành như: triết học, sử học, văn học, văn hóa
học, chính trị học.
5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án
Đóng góp mới của đề tài là tìm ra được những ảnh hưởng của nhân
sinh quan Phật giáo đến tư tưởng của các nhà chính trị thời Lý-Trần, nhằm
góp thêm một góc nhìn nhận, đánh giá khách quan về một thực tiễn lịch sử

đã từng diễn ra trong xã hội phong kiến Việt Nam, thế kỷ XI-XIV.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
6. . Ý nghĩa lý luận

9


Trên cơ sở phân tích một số nội dung cơ bản và rút ra đặc điểm của
nhân sinh quan Phật giáo thời Lý-Trần,luận án đã l giải nguyên nhân Phật
giáo có mối quan hệ với chính trị, và từ việc phân tích tình hình kinh tế-xã
hội, văn hóa-tư tưởng của thời Lý-Trần luận án khẳng định, trong bối cảnh
và điều kiện ấy, nhân sinh quan Phật giáo chính là tư tưởng phù hợp hơn cả
cho nền chính trị của triều đại. Từ đó, tác giả đưa ra nhiều lập luận, dẫn
chứng để chứng minh rằng những tư tưởng chính trị cơ bản của thời kỳ này
(xây dựng thể chế chính trị, ổn định xã hội; bảo vệ độc lập dân tộc và toàn
vẹn lãnh thổ; trấn áp các thế lực chống đối, phát triển đất nước và giải quyết
các vấn đề xã hội) đều có ảnh hưởng của tư tưởng từ bi, hỷ xả, nhân ái, vị
tha… của nhân sinh quan Phật giáo. Bởi vậy, Phật giáo thực sự đã xây dựng
một nền văn hóa chính trị tích cực cho triều đại Lý-Trần. Từ bài học này,
luận án đã khẳng định

nghĩa của nhân sinh quan Phật giáo trong việc xây

dựng văn hóa chính trị ở Việt Nam và đưa ra một số kiến nghị nhằm kế thừa
những giá trị tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của nhân sinh
quan Phật giáo với việc xây dựng văn hóa chính trị thời đại mới.
6. . Ý nghĩa thực tiễn
Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu và
giảng dạy về triết học, tôn giáo nói chung; lịch sử triết học, Phật giáo, nhân
sinh quan Phật giáo nói riêng; cho việc hoạch định chính sách đối với tôn

giáo của Đảng và Nhà nước.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Danh
mục công trình đã công bố và Phụ lục, Nội dung chính của Luận án gồm 4
chương, 10 tiết.

10


NỘI DUNG
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ
NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
Dựa trên cơ sở xác định đối tượng, mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài
“Nhân sinh quan Phật giáo và ảnh hưởng của nó đến tư tưởng chính trị thời
Lý-Trần”, tác giả đã tham khảo các công trình nghiên cứu có liên quan của
các nhà khoa học đi trước, kế thừa những thành tựu nghiên cứu từ nhiều tài
liệu, tư liệu về chủ đề nhân sinh quan Phật giáo nói chung, nhân sinh quan
Phật giáo thời L -Trần nói riêng và tài liệu, tư liệu nghiên cứu về lịch sử,
văn hóa, xã hội Việt Nam thời L -Trần… trong đó đặc biệt là sự phát triển
của tư tưởng chính trị thời L -Trần, để đưa ra những dẫn chứng và phân tích
cụ thể về những ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến tư tưởng chính
trị thời L -Trần như thế nào. Vậy xin được tổng quan thành một số nhóm
vấn đề như sau:
1.1. Nhóm tài liệu và công trình về nhân sinh quan Phật giáo, nhân sinh
quan Phật giáo Lý-Trần
Nhóm tư liệu về khái niệm nhân sinh quanvà các khái niệm liên quan:
Theo Đại từ điển tiếng Việt của Nguyễn Như Ý (chủ biên, 1999), Nxb. văn
hóa thông tin, Hà Nội, quan niệm: Nhân sinh quan là quan niệm về cuộc
đời, thành hệ thống bao gồm l tưởng, lẽ sống… Trong Từ điển Bách khoa

Việt Namdo Hội đồng quốc gia chỉ đạo biên soạn từ điển
Nam(1995), Nxb. Trung tâm

iên soạn Từ điển

ách khoa Việt

ách khoa Việt Nam, Hà

Nội, thì định nghĩa đầy đủ hơn:Nhân sinh quan là bộ phận của thế giới quan
(hiểu theo nghĩa rộng), gồm những quan niệm về cuộc sống của con người:
lẽ sống của con người là gì? mục đích,

nghĩa, giá trị của cuộc sống con

người ra sao và sống như thế nào cho xứng đáng? trả lời những câu hỏi đó là
vấn đề nhân sinh quan.

11


Đó là những định nghĩa khá cụ thể về nhân sinh quan, tác giả coi đây
là những khái niệm công cụ làm nền tảng, trên cơ sở đó có thể xây dựng
quan điểm nhân sinh quan riêng của bản thân và triển khai chi tiết hơn về nội
dung của nhân sinh quan Phật giáo nói chung và nhân sinh quan Phật giáo
Lý-Trần nói riêng.
Tuy nhiên, khi nghiên cứu nhân sinh quan nói chung và nhân sinh
quan Phật giáo nói riêng cần phân biệt sự khác nhau giữa quan niệm của triết
học Châu Á và Châu Âu. Trong bài viết Bí ẩn Châu Á trong tấm gương triết
học Châu Á (2007), của Hồ Sĩ Qu trên trang web vanhoahoc.net, tác giả đã

chứng minh có một nền triết học Châu Á rất khác với triết học của Châu Âu.
Để luận giải cho vấn đề đó, tác giả có đề cập đến khái niệm nhân sinh quan
và cho rằng điểm khác biệt cơ bản của hai hệ thống triết học này là quan
điểm về nhân sinh. Triết học Châu Âu thường không nói nhiều về nhân sinh,
mà thường đặt nó trong thế giới quan hay bản thể luận, còn trọng tâm của
triết học Châu Á là quan điểm về nhân sinh, như Nho giáo, Phật giáo và Lão
giáo. Từ đó tác giả phân tích khá rõ khái niệm về nhân sinh quan và các nội
dung chủ yếu của nhân sinh quan trong triết học Châu Á.
Các tài liệu đi sâu nghiên cứu về Phật giáo thời Lý-Trần gồm có Kỷ
yếu Hội thảo khoa học về Tuệ Trung Thượng sĩ với thiền tông Việt Nam,
Nguyễn Thị Thanh Xuân (chủ biên, 1993) do trung tâm nghiên cứu Hán
Nôm biên soạn và xuất bản; tác phẩm Việt Nam Phật giáo sử luận, tập 1 của
Nguyễn Lang(1994), Nxb. Văn học, Hà Nội; cuốn Lược khảo tư tưởng Thiền
Trúc Lâm Việt Nam của tác giả Nguyễn Hùng Hậu (1997), Nxb. Khoa học
xã hội; Tư tưởng thiền Trúc Lâm Việt Nam của Trương Văn Chung (1998),
Nxb. Chính trị Quốc gia; Lịch sử đạo Phật Việt Nam của Nguyễn Duy Hinh
(1999), Nxb Tôn giáo và Nxb Từ điển Bắc Khoa; Luận án Tiến sĩ ngữ văn
của Nguyễn Công Lý (2000)về Văn học Phật giáo thời Lý-Trần, diện mạo
và đặc điểm, Đại học Sư phạm Hà Nội; Lịch sử Phật giáo Việt Nam (2 tập)
của Lê Mạnh Thát (2001), Nxb T.p Hồ Chí Minh…

12


Trước hết phải kể đến tác phẩm Việt Nam Phật giáo sử luận của
Nguyễn Lang (1994)đã kết hợp giữa viết sử và bình luận lịch sử, trên cơ sở
những đại diện tiêu biểu và các trường phái Phật giáo chính yếu xuất hiện
trong lịch sử, các mốc lịch sử quan trọng của Phật giáo Việt Nam. Tác phẩm
đã đưa ra những dữ liệu giá trị về thiên hướng phát triển của Phật giáo qua
các thời kỳ tương đối toàn vẹn và đầy đủ. Trong đó, tác giả đã giành nhiều

thời lượng để phân tích, làm r đặc điểm cơ bản của Phật giáo thời Lý và
Trần hay sự tồn tại và phát triển của các thiền phái giai đoạn nay như thế nào
và ảnh hưởng của nó đến các lĩnh vực của đời sống ra sao qua các nhà tư
tưởng tiêu biểu.
Tác phẩm Lịch sử Phật giáo Việt Nam của Lê Mạnh Thát (2001), dựa
trên những cứ liệu lịch sử phong phú, tác giả đã hệ thống về tiến trình hình
thành và phát triển của Phật giáo Việt Nam. Đặc biệt, tác giả đã đề cập khá
đậm nét về giai đoạn phát triển của Phật giáo Lý-Trần, đồng thời só sánh nó
với thời kỳ Phật giáo chấn hưng ở thế kỷ XX.
Kỷ yếu Tuệ Trung Thượng sĩ với thiền tông Việt Nam (1993), là tập
hợp các bài viết nghiên cứu hành trạng và tư tưởng của Tuệ Trung Thượng sĩ
– đại diện tiêu biểu cho tư tưởng và phong cách sống của Thiền sư Đại Việt
thời Trần, của Thiền Tông Việt Nam. Các bài viết trong đó đều tập trung
phân tích tầm ảnh hưởng quan trọng của tư tưởng Phật giáo đến đời sống xã
hội thời Trần, đến các tầng lớp thống trị, tướng sĩ và nhân dân. Chình nhờ
ảnh hưởng đó mà tạo nên sức mạnh giúp Đại Việt 3 lần chiến thắng quân
Nguyên-Mông. Một số bài viết cũng chỉ ra hướng phát triển của Phật giáo
Việt Nam hiện nay và đóng góp của nó trong thời đại mới.
Cuốn Lược khảo tư tưởng Thiền Trúc Lâm Việt Nam của Nguyễn
Hùng Hậu (1997) đã phân tích khía cạnh bản thể luận,nhân sinh quan của
các thiền sư, phật tử thời Trần như Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông, Tuệ
Trung Thượng sĩ, Pháp Loa, Huyền Quang. Họ là những đại diện tư tưởng
Phật giáo ở giai đoạn phát triển đỉnh cao của Phật giáo ở thời kỳ Nhà Trần.

13


Công trình này đã mang lại cái nhìn khái quát về nội dung nhân sinh quan
của Phật giáo thời Trần, làm cơ sở quan trọng để tác giả Luận án đưa ra
những nhận định, so sánh về tư tưởng nhân sinh của Phật giáo thời Lý và

Trần, qua đó rút ra những ảnh hưởng tích cực của Phật giáo đối với chính trị.
Tác phẩm Tư tưởng triết học của thiền phái Trúc Lâm đời Trần của
Trương Văn Chung (năm 1998) tập trung nghiên cứu những tiền đề về xã
hội, tôn giáo và tư tưởng ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của
Thiền phái Trúc Lâm. Trong đó tập trung phân tích ảnh hưởng tư tưởng của
Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ đến sự ra đời của phái thiền Trúc
Lâm mà sau này vua Trần Nhân Tông, là người sáng lập. Nội dung cơ bản
của thiền phái Trúc Lâm được khảo sát qua tư tưởng của tam tổ là: Trần
Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang. Tác phẩm cũng nêu lên những đặc
trưng cơ bản của phái Thiền này, trong đó nhấn mạnh tính chất nhập thế
nhằm mục đích chính trị và phụng sự dân tộc, bảo vệ quyền lợi quốc gia của
Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử thời Trần.
Đề tài của Nguyễn Công Lý (2000) về Văn học Phật giáo thời LýTrần, diện mạo và đặc điểm, dù nghiên cứu ở góc độ văn học nhưng công
trình đã có những phân tích khá chính xác về ảnh hưởng của tư tưởng Phật
giáo nói chung và nhân sinh quan Phật giáo nói riêng của thời đại Lý-Trần
tới các sáng tác văn học, tư duy nghệ thuật và cả đời sống văn hóa xã hội
thời kỳ này. Đề tài cũng đã khái quát được những đặc trưng của thời đại LýTrần, từ đó phân tích sự tương tác giữa Phật giáo với con người Việt Nam
trong bối cảnh đất nước đang xây dựng và bảo vệ nền độc lập và hình thành
bản sắc văn hóa dân tộc đặc thù. Đề tài phân tích rất chi tiết về ảnh hưởng
của tư tưởng Phật giáo đến ý thức, tinh thần xã hội qua các tác phẩm văn
học. Đây là những nội dung quan trọng được luận án này đánh giá cao và
tiếp tục kế thừa, phát triển.
Nhóm công trình có liên quan tới vấn đề nhân sinh quan Phật giáo
nói chung và nhân sinh quan Phật giáo – Thiền, đây là loại hình Phật giáo

14


phổ biến ở Đại Việt thời Lý-Trần, gồm các công trình sau: Thiền học Việt
Nam của Nguyễn Đăng Thục (1966), Nxb. Thuận Hóa; Tìm hiểu nhân sinh

quan Phật giáo của Thích Tâm Thiện(1995), Nxb. Tp Hồ Chí Minh, Tp Hồ
Chí Minh; Nền tảng của đạo Phật của Peter D. Santina viết năm 1996, Thích
Tâm Quang dịch, đăng trên trang budsas.org; Đại cương triết học Phật giáo
Việt Nam, Tập 1: Từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV, của Nguyễn Hùng
Hậu(2002), Nxb. Khoa học xã hội; Nhân sinh của Phật giáo trích từ cuốn
Thế giới tái sinh Duy Nguyễn dịch(1999), Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội;
Nhân sinh quan Phật giáo của Hòa thượng Thích Thanh Từ đăng trên trang
web: thuongchieu.net; Nhân sinh quan Phật giáo của Thích Thiện Hoa đăng
trên trangweb: tangthuphathoc.net; bài nghiên của Nguyễn Thị Thúy Hằng
(2014) Một số đặc trưng của nhân sinh quan Phật giáo Việt Nam đăng trên
tạp chí Nghiên cứu tôn giáo số 2 (128), tr 25-34.
Tác phẩmThiền học Việt Nam của Nguyễn Đăng Thục (1966), trình
bày tư tưởng của một số Thiền sư Việt Nam từ thời Bắc thuộc đến thế kỷ XV
thông qua các tác phẩm tiêu biểu của họ. Trong đó có giành nhiều nội dung
phân tích sự tương tác giữa chính trị và tư tưởng thiền Phật giáo ở Việt Nam
thời kỳ này. Qua việc phân tích những nội dung cơ bản trong triết lý nhân sinh
của thiền tác giả đã chỉ ra chính nhờ tính thực tiễn của nó đã làm cho tư tưởng
Phật giáo Việt Nam dễ hòa vào các triết l đương thời và có thể tìm thấy ở cả
tư tưởng chính trị.
Tác phẩm Tìm hiểu nhân sinh quan Phật giáo của Thích Tâm Thiện
(1995) đã chỉ ra nguồn gốc của nhân sinh quan Phật giáo, và trình bày thuyết
Duyên sinh - Vô ngã qua các bộ kinh Hoa Nghiêm, Pháp Hoa, Lăng già.
Đồng thời, dưới góc độ nghiên cứu của triết học, tác giả khái quát những chỉ
dẫn của Phật giáo để trở thành con người l tưởng, hạnh phúc ngay trong cõi
đời này.
Trong cuốn Nền tảng của đạo Phật, tác giả trình bày 12 bài giảng về
lịch sử ra đời của đạo Phật và những phần giáo l căn bản nhất của đạo Phật

15

như: tứ diệu đế, l nhân duyên, nghiệp, ngũ uẩn...Tác phẩm đã mang lại
những góc nhìn mới,xuất phát từ quan niệm của một Phật tử ở phương Tây
và đã cố gắng làm r từng nội dung trong quan niệm nhân sinh của đạo Phật
nguyên thủy.
Nhân sinh Phật giáo trích từ cuốn Thế giới tái sinh của Chu Sở(1999)
đã chứng minh cho tính đúng đắn của các luận đề về nhân sinh của Phật giáo
như: thuyết luân hồi, thuyết định mệnh, thuyết nhân-quả, quan niệm về hạnh
phúc thực sự của loài người… trên cơ sở so sánh, đối chiếu với các học
thuyết, các triết lý của các nhà khoa học hay các học giả lỗi lạc trên thế giới
như Anhxtanh, Galilê, Côpecnich, Khổng Tử, Tôn Trung Sơn.
Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, tập 1: Từ khởi nguyên đến
thế kỷ XIV của Nguyễn Hùng Hậu (2002) đã khái quát lịch sử Phật giáo Việt
Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV (thời Lý-Trần), đồng thời đi vào những
vấn đề cơ bản của Phật giáo nói chung và Phật giáo Việt Nam nói riêng.
Trong đó, nội dung nhân sinh quan Phật giáo được tác giả khảo sát qua tư
tưởng của các thiền phái và các đại diện tiêu biểu của Phật giáo Việt Nam
trong mỗi triều đại.
Bài viết Một số đặc trưng của nhân sinh quan Phật giáo Việt Nam của
tác giả Nguyễn Thị Thúy Hằng (2014), sau khi trình bày khái quát quan
niệm nhân sinh Phật giáo về con người và so sánh sự khác nhau giữa nhân
sinh quan Phật giáo Việt Nam với Trung Quốc và Ấn Độ, tác giả đã đưa ra
ba đặc trưng của nhân sinh quan Phật giáo Việt Nam là: 1. Nhân sinh quan
Phật giáo Việt Nam có sự hòa quyện với văn hóa và các hình thức thờ cúng
bản địa; 2. Sự tương đồng giữa nhân sinh quan Phật giáo Việt Nam với quan
niệm nhân sinh của con người Việt Nam; 3. Tinh thần nhập thế của Phật giáo
Việt Nam. Đây là những đánh giá tương đối chính xác góp phần làm một
trong những tham khảo có giá trị cho tác giả luận án. Luận án đã có sự kế
thừa và phát triển từ những nội dung đã kể trên và đưa ra những đặc điểm cơ
bản của nhân sinh quan Phật giáo Lý-Trần, từ đó đi đến khẳng định, nhờ

16


những đặc điểm này mà nhân sinh quan Phật giáo đã có mối liên hệ chặt chẽ
với chính trị.
Nhóm công trình có liên quan đến những chiều cạnh cụ thể của nhân
sinh quan Phật giáo gồm: Bài Giá trị của triết học Phật giáo trong xã hội
hiện đại của Phương Lập Thiên (2004) đăng trên Tạp chítiếng Trung Các
trào lưu tư tưởng đương đại, số 4/2004 do Nguyễn Hải Hoành dịch trên
trang web khaidoan.com; Cuốn Đạo đức Phật giáo với đạo đức con người
Việt Nam của Đặng Thị Lan (2006), Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội; Luận án
Tiến sĩ triết học với đề tài Giải thoát luận Phật giáo của Nguyễn Thị Toan
(2010), trường Đại học Khoa học Xã Hội và Nhân văn Hà Nội; Lý thuyết
nhân quả trong triết học Phật giáo và trong học thuyết siêu nghiệm của Kant
của Thái Kim Lan đăng trên trang web daophatngaynay.com; Bài nghiên
cứu của Hoàng Thị Thơ (2000) Vấn đề con người trong đạo Phật đăng trên
Tạp chí Triết học, số 6/2000, trang 41-44; Bài nghiên cứu Từ bi của Phật
giáo và đạo đức nhân loại của tác giả Hà Thúc Minh (2014) trên Tạp chí
Nghiên cứu Tôn giáo, số 2 (128), 2014, trang 116-125.
Trong đó, có thể kể đến những tài liệu, những vấn đề liên quan trực
tiếp đến đề tài của tác giả luận án, như:
Cuốn Đạo đức Phật giáo với đạo đức con người Việt Nam của Đặng
Thị Lan (2006) đã nghiên cứu và đi vào phân tích một số nội dung cơ bản
của đạo đức Phật giáo như từ bi, ngũ giới, nhân quả, nghiệp báo, luân hồi và
ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo đến lối sống của con người Việt Nam
trong giai đoạn hiện nay, bao gồm cả những tích cực và hạn chế. Từ đó, tác
giả đã đưa ra các giải pháp để phát huy những mặt tích cực và hạn chế những
tiêu cực của đạo đức Phật giáo.
Luận án tiến sĩ Triết học Giải thoát luận Phật giáo của Nguyễn Thị

Toan (2010), trên cơ sở khái quát logic phát triển quan niệm về giải thoát
của Phật giáo qua các thời kỳ, đã khảo sát lịch sử quan niệm về giải thoát
trong lịch sử Phật giáo trong tư tưởng Việt Nam và đi sâu phân tích một số

17


biến đổi trong quan niệm giải thoát. Từ đó, tác giả đề xuất một số giải pháp
nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của
quan niệm này đối với đời sống Việt Nam hiện nay.
Bài Giá trị của triết học Phật giáo trong xã hội hiện đại (2004) của
Phương Lập Thiên, bàn nhiều về giá trị nhân sinh của Phật giáo. Xuất phát
trên nền tảng những xung đột, mâu thuẫn cơ bản của xã hội loài người để nói
lên sự cần thiết phải quay trở lại với các triết l nhân sinh cơ bản của Phật
giáo như: thuyết duyên khởi, thuyết nhân – quả, trung đạo, bình đẳng, từ bi,
giải thoát và phân tích cụ thể ảnh hưởng tích cực của các triết lý này trong
việc giải quyết những vấn đề phức tạp của xã hội hiện đại.
Bài Vấn đề con người trong đạo Phật của tác giả Hoàng Thị Thơ
(2010) khẳng định cốt l i trong tư tưởng Phật giáo là nhân sinh quan, thể
hiện ngay trong bản thể luận, vũ trụ luận và nhận thức luận, bởi vì mục đích
cuối cùng của đạo Phật là “diệt khổ” giải thoát lên c i “niết bàn” của con
người. Bài viết đã phân tích nền tảng triết lý nhân sinh cơ bản của Phật giáo
và mục đích l tưởng của nó là “giải thoát”, đồng thời đưa ra những đánh giá
về những ưu điểm và hạn chế trong triết lý nhân sinh Phật giáo.
Bài viết Từ bi của Phật giáo và đạo đức nhân loại của tác giả Hà
Thúc Minh (2014 ), trên cơ sở trình bày khái niệm “từ bi”, “từ” và “bi” trong
các kinh điển của Phật giáo, tác giả đã đưa ra quan niệm của mình về từ bi
và các giá trị liên quan để có được từ bi, như hỷ xả, vô ngã, nhân ái, bố thí,
trí… Đồng thời, tác giả cũng phân tích điểm giống và khác nhau giữa từ bi
của Phật giáo với nhân ái của Nho giáo hay bác ái của Kitô giáo. Tác giả cho

rằng điểm giống nhau là đều hướng đến cuộc sống nhân văn, nhân đạo,
nhưng với Nho giáo đó là cuộc sống của con người nói chung – thiên nhân
hợp nhất, còn Kitô giáo với quan niệm “con người sinh ra để cai quản muôn
loài”, còn Phật giáo quan niệm đó phải là lòng nhân ái cho chúng sinh, muôn
loài. Tác giả luận án cũng thống nhất với quan điểm này và triển khai nó
trong nhiều nội dung của đề tài.

18


1.2. Nhóm công trình nghiên cứu về tư tưởng chính trị thời Lý-Trần
Nhóm công trình bàn về các khái niệm tư tưởng chính trị và các khái
niệm liên quan: Theo cuốn Lịch sử tư tưởng chính trị do Dương Xuân Ngọc
(chủ biên, 2001, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội) khái niệmchính trịđược
tiếp cận từ hai giác độ chủ yếu: thứ nhất, căn cứ vào những hình thức biểu
hiện của chính trị, những tư tưởng, học thuyết, cương lĩnh, đường lối của
chính đảng, chính sách pháp luật của nhà nước, người ta xem chính trị là sản
phẩm trực tiếp của tư duy, là sự phản ánh của những quan hệ xã hội. Do đó
chính trị thuộc về kiến trúc thượng tầng; thứ hai, về nội dung, chính trị được
xem là dạng hoạt động vật chất đặc biệt của chủ thể chính trị nhằm theo đuổi
và thỏa mãn lợi ích, mà trước hết là lợi ích kinh tế. Đó là những hoạt động
nhằm giành, giữ, tổ chức, thực thi quyền lực nhà nước, hoạt động kiến tạo hệ
thống chính trị, nhằm duy trì sự thống trị của giai cấp thống trị. Đồng thời,
với những hoạt động đó, những quan hệ chính trị cũng nảy sinh và phát triển
giữa các chủ thể chính trị.
Còn khái niệm Tư tưởng chính trị được tác giả trình bày: là một hình
thức của ý thức xã hội, thuộc thượng tầng kiến trúc - là hệ thống những quan
niệm, quan điểm, học thuyết, phản ánh các mối quan hệ chính trị - xã hội đặc
biệt giữa các giai cấp, các dân tộc và các quốc gia - dân tộc xoay quanh vấn
đề giành, giữ, tổ chức và thực thi quyền lực chính trị diễn ra trong lịch sử,

cũng như thái độ của giai cấp, các dân tộc đối với quyền lực chính trị mà tập
trung ở quyền lực nhà nước qua các thời đại lịch sử.
Luận án đã kế thừa trực tiếp các quan điểm này, trên cơ sở đó triển
khai, phân tích tư tưởng chính trị (ý thức, hệ tư tưởng) của giai cấp thống trị
thời Lý-Trần như thế nào. Mặt khác phân tích ý thức, thái độ của giai cấp bị
trị (quần chúng nhân dân) đối với các vấn đề chính trị đương thời, qua đó
bằng ý thức, hành động ủng hộ hoặc phản đối, họ tương tác trở lại đối với
chủ trương, chính sách, đường lối giai cấp thống trị.

19


Nhóm tư liệu, tài liệu nghiên cứu về tư tưởng Việt Nam thời LýTrần, tư tưởng chính trị thời Lý-Trần: Cuốn Lịch sử tư tưởng chính trị xã hội Việt Nam từ Bắc thuộc đến thời kỳ Lý-Trần của Lê Văn Quán
(2008), Nxb. Chính trị Quốc gia; Cuốn Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam
tập 1, do Nguyễn Trọng Chuẩn (chủ biên, 2006), Nxb. Khoa học xã hội, Hà
Nội; Tư tưởng Việt Nam thời Lý-Trần do hai tác giả Trương Văn Chung và
Doãn Chính đồng chủ biên(2008), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
Cuốn Lịch sử tư tưởng chính trị - xã hội Việt Nam từ Bắc thuộc đến
thời kỳ Lý-Trần của tác giả Lê Văn Quán (2008) trình bày tư tưởng chính trị
- xã hội ở nước ta theo từng giai đoạn, từng triều đại trên cơ sở khái quát các
đặc điểm nổi bật, đặc trưng của tư tưởng chính trị - xã hội ở mỗi triều đại,
mỗi thời đoạn lịch sử. Trên cơ sở phân tích và so sánh, tác giả luận án đi đến
khẳng định sự thịnh trị của nền chính trị ở thời Lý-Trần, chính là nhờ sự kế
thừa và phát triển những tư tưởng chính trị-xã hội đã xuất hiện trong lịch sử
và sự tiếp nối những thành tựu của sự phát triển trong tư tưởng chính trị từ
thời tiền L , Ngô, Đinh, tiền Lê. Có thế nói, công trình của tác giả Lê Văn
Quán đã cung cấp một nguồn tài liệu phong phú về lịch sử tư tưởng chính trị
- xã hội của Việt Nam từ thời kỳ đầu đến Lý-Trần. Đó là cơ sở để luận án
nghiên cứu và tìm hiểu về tiến trình phát triển của lịch sử tư tưởng chính trị
Việt Nam trước và trong thời Lý-Trần. Tuy nhiên, cách tiếp cận, trình bày

của tác giả là nghiên cứu về tư tưởng chính trị - xã hội, trong khi đề tài của
Luận án chỉ giới hạn ở việc nghiên cứu tư tưởng chính trị, nên Luận án sẽ
chọn lọc kế thừa một số tư tưởng và thông tin giá trị cho luận án của mình.
Cuốn Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam (2006) tập 1 là công trình
nghiên cứu của nhiều tác giả, trình bày, dẫn dụ khá chi tiết quá trình hình
thành và phát triển hệ tư tưởng có tính triết học xuất hiện ở Việt Nam (trên
cơ sở tiếp thu, kế thừa và phát triển các hệ tư tưởng du nhập từ bên ngoài) từ
khởi nguyên cho đến thời Hồ. Công trình gồm 3 chương, mỗi chương đều là
những nghiên cứu khá chuyên sâu về sự hình thành và phát triển của tư

20


tưởng triết học Việt Nam: thế kỷ II TCN đến nửa đầu thế kỷ X (chương 1);
từ khi thoát khỏi ách đô hộ của phương ắc đến hết thời L (chương 2); thời
Trần và Hồ (chương 3). Ở mỗi giai đoạn, các tác giả đều đi phân tích bối
cảnh lịch sử và những yếu tố tinh thần, tư tưởng và những đòi hỏi của thực
tiễn đời sống xã hội có ảnh hưởng đến sự hình thành tư tưởng triết học
đương thời, qua đó khái quát những nội dung tư tưởng triết học cơ bản và có
phân tích tư tưởng của một số đại diện tiêu biểu hay trường phái tư tưởng cơ
bản của thời kỳ ấy. Dù không tập trung phân tích về nhân sinh quan, nhưng
công trình cũng đã có những nội dung khái quát về tư tưởng nhân sinh quan
của người Việt qua các thời kỳ từ thế kỷ II đến thời Hồ và phân tích những
ảnh hưởng của ba đạo (Nho, Phật, Lão) đến đời sống chính trị xã hội phong
kiến Việt Nam nói chung và thời Lý và Trần nói riêng. Đây là một tài liệu
qu giá để tác giả tham khảo, bổ sung vào luận án của mình.
Tác phẩm Tư tưởng Việt Nam thời Lý-Trần do hai tác giả Trương Văn
Chung và Doãn Chính đồng chủ biên (2008) là công trình nghiên cứu xoay
quanh chủ đề tư tưởng thời Lý và Trần, trong đó tập trung trình bày về: tư
tưởng chính trị, nhà nước và pháp luật, quân sự. Trong đó có phân tích đóng

góp của một số nhà tư tưởng tiêu biểu thời kỳ này như: Trần Thủ Độ, Trần
Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung, Trần Quốc Tuấn… Song tư
tưởng cơ bản được các tác giả trình bày xuyên suốt qua công trình nghiên
cứu này đó là tinh thần độc lập dân tộc, lòng yêu nước và tinh thần đoàn kết
chống giặc ngoại xâm của nhà nước phong kiến và nhân dân đại Việt thời kỳ
này. Chính những tư tưởng nền tảng này đã trở thành yếu tố cơ bản tạo nên
sức mạnh, khiến cho thời Lý-Trần đã trở thành thời đại hào hùng nhất trong
xã hội phong kiến Việt Nam bởi những thành tựu trong những trận chiến
trước quân xâm lược.
Nhóm tài liệu (sử k , trước tác, thơ văn) của các nhà tư tưởng, nhân
vật lãnh đạo điển hình thời Lý-Trần, có thể kể đến các công trình sau: Đại
Việt sử ký toàn thư (trọn bộ, tái bản 2011), Nxb. Thời Đại, Hà Nội; Tác

21


phẩm Khóa hư lục của Trần Thái Tông (1974), do Đào Duy Anh dịch, Nxb.
Khoa học xã hội; Thơ vănLý -Trần, (sưu tầm từ 1977 đến 1989) Tập 1, tập 2
và tập 3 của Ủy ban Khoa học Xã hội - Viện Văn học, Nxb. Khoa học Xã
hội, Hà Nội; Thiền sư Việt Nam của hòa thượng Thích Thanh Từ, xuất bản
năm 1972, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội; Thiền uyển tập anh (1990) của Viện
Nghiên cứu Phật học, Nxb. Văn học, Hà Nội; Tam tổ thực lục, Thích Phước
Sơn dịch và trú, Nxb. Khoa học Xã hội in năm 1995.
Cuốn Đại Việt sử ký toàn thư là nguồn sử liệu quan trọng để nghiên
cứu tiến trình lịch sử dân tộc Việt Nam từ khởi nguyên đến thời hậu Lê nói
chung và Phật giáo Việt Nam nói riêng. Trong đó, tác phẩm đã liệt kê nhiều
sự kiện nói lên vai trò của các Thiền sư trong triều chính cũng như trong đời
sống xã hội thời Lý-Trần. Như tư liệu về vai trò của thiền sư Vạn Hạnh trong
việc đưa L Công Uẩn lên ngôi vua, công lao của quốc sư Khuông Việt, Từ
Đạo Hạnh, Quốc sư Trúc Lâm đối với những chuyển biến chính trị lớn và

ảnh hưởng của họ đến những quyết định chính trị quan trọng của một số vua
thời Lý-Trần… Ngoài ra, tác phẩm cũng ghi lại nhiều sự kiện, lời nói, chính
sách, chủ trương của các nhà chính trị, qua đó có thể coi đây là tư liệu gốc
cho việc nghiên cứu tư tưởng chính trị, kinh tế, văn hóa, ngoại giao, quân sự
và tôn giáo không chỉ của các triều đại phong kiến Việt Nam nói chung mà
cả thời Lý-Trần nói riêng.
Cuốn Khóa hư lục, do Đào Duy Anh dịch năm 1974, được Trần Thái
Tông viết khi đã nhường lại ngôi vua lên núi tu hành. Cuốn sách trình bày
những tư tưởng triết l đại thừa Phật giáo nhằm mục đích đúc kết kinh
nghiệm và lý thuyết cũng như hướng dẫn sự tự thức tỉnh cho phật tử, đồng
thời có tính cách giáo dục quần chúng.
Tác phẩm Tam Tổ thực lục do Thích Phước Sơn dịch và chú giải, đây
được coi là tuyển tập khá công phu, trình bày về hành trạng và tư tưởng của
ba vị Tổ của Thiền phái Trúc lâm đời Trần là Trần Nhân Tông, Pháp Loa và
Huyền Quang.

22


Tác phẩm Thiền sư Việt Nam của hòa thượng Thích Thanh Từ hệ
thống lại các nguồn sử liệu về cuộc đời, tư tưởng và một số tác phẩm tiêu
biểu của các Thiền sư Việt Nam (trong đó chủ yếu là các thiền sư xuất hiện
trong thời Lý và Trần). Về mặt tư liệu tuy không có gì mới, nhưng điều đáng
lưu

ở đây là tác giả đã dịch một số tài liệu chữ Hán sang chữ Quốc ngữ và

đưa ra những kiến giải mới về hành trạng của các Thiền sư mà trước đó chưa
ai đề cập.
Cuốn sách Thiền uyển tập anh , tập hợp hành trạng của những bậc

chân tu, thiền sư của Phật giáo đã vận dụng thứ trí tuệ do tu chứng để giúp
cho đạo pháp và dân tộc từ cuối thời Bắc thuộc cho đến thời cho đến thời
Lý-Trần từ góc độ văn học sử. Đây còn là cuốn truyện ký có giá trị về mặt
văn học, triết học, văn hóa dân gian, đặc biệt chủ đề Phật giáo được phản
ánh rất phong phú trong cuốn sách. Theo

kiến của các chuyên gia, Thiền

uyển tập anh được biên soạn triều L và hoàn thành vào triều Trần. Trải qua
một thời gian khá dài, bộ sách này đã bị thất tán và cũ nát, nên đến thời hậu
Lê nhà sư Thích Như Trí cùng các đệ tử đã tổ chức in lại vào năm Vĩnh
Thịnh thứ 11 (1715). Đến đầu thế kỷ XX, một bậc Danh tăng uyên bác là
Phúc Điền lại một lần nữa hiệu chỉnh và cho khắc in lại dưới tựa đề “Trùng
khắc Đại Nam thiền uyển truyền đăng tập lục”. Trong lần hiệu chỉnh này,
hòa thượng Phúc Điền đã viết lại truyện của thiền sư Không Lộ, còn các
phần khác thì hầu như không sửa chữa thêm gì.
Cuốn Thơ văn Lý-Trần tập 1, 2 và 3 (1977, 1978), được coi là nguồn
tham khảo giá trị cho đề tài khi tìm hiểu cụ thể tư tưởng của các nhà chính
trị, nhà tư tưởng, các thiền sư thời kỳ này. Ba cuốn sách này đã tập hợp hầu
hết các các bài thơ, kệ, chiếu biểu của các nhà sư, nhà chính trị tiêu biểu thời
Lý-Trần (Lý Thái Tông, Thiền sư Vạn Hạnh, Lý Thánh Tông, Lý Nhân
Tông, Thái Hậu Ỷ Lan, L

Thường Kiệt, Trần Thái Tông, Tuệ Trung

Thượng Sĩ, Trần Nhân Tông, Trần Quốc Tuấn…). Các bản dịch cũng được

23

đánh giá là phản ánh tương đối đầy đủ, đúng đắn tinh thần tư tưởng của các
tác giả.
Nhóm các tư liệu, công trình nghiên cứu về chính sách, đường lối, tư
tưởng của các nhà chính trị thời Lý-Trần:Lý Thường Kiệt – lịch sử ngoại
giao và tôn giáo triều Lý của tác giả Hoàng Xuân Hãn (1941), Nxb. Chính trị
Quốc gia, Hà Nội; Kế sách giữ nước thời Lý-Trần (1994), Nxb. Chính trị
Quốc gia; Ngoại giao Đại Việt của Lưu Văn Lợi (2000), Nxb. Công an Nhân
dân; tác phẩmViệt Nam văn minh sử cương -Văn minh Đại Việt, của Lê Văn
Siêu(2004), Nxb. Thanh niên, Hà Nội.
Cuốn Lý Thường Kiệt – Lịch sử ngoại giao và tôn giáo triều Lý (1941)
là một tác phẩm có giá trị cao về mặt học thuật chính trị học và Phật học với
nhiều tư liệu quý lần đầu được công bố. Tuy tác phẩm tập trung nghiên cứu
về đường lối ngoại giao và tôn giáo triều Lý với L Thường Kiệt là nhân vật
trung tâm nhưng toàn bộ xã hội thời Lý và cuộc kháng chiến chống Tống đã
được tác giả tái hiện một cách chân thực và sinh động.
Cuốn Kế sách giữ nước thời Lý-Trần (1994) gồm sáu chương phân
tích tương đối toàn diện về các chính sách đối nội và đối ngoại của triều đình
Lý-Trần, từ đó phân tích các chính sách trị quốc của triều đình như: xây
dựng chính quyền, chính sách kinh tế, chiến lược xây dựng quân đội, chiến
lược khoan thư sức dân, cuối cùng là chiến lược đối ngoại khôn khéo, làm rõ
được nền tảng tư tưởng của sự thịnh trị đáng tự hào trong công cuộc chống
ngoại xâm, bảo vệ bờ cõi của triều đại Lý-Trần.
Cuốn Ngoại giao Đại Việt (2000) nghiên cứu một cách có hệ thống
lịch sử ngoại giao của nước ta từ thời Bắc thuộc đến thời Tây Sơn. Đây là
một công trình khá đồ sộ, phân tích cụ thể các chính sách ngoại giao của các
nhà vua Đại Việt theo tiến trình lịch sử của Đại Việt, từ thời Bắc thuộc đến
thời vua Quang Trung với nhiều nước như Trung Quốc, Mông Cổ, Chiêm
Thành Chân Lạp, Ai Lao, Xiêm trong khu vực. Cuối cùng tác giả đưa ra
những nhận định, đánh giá về các chủ trương, kế sách ngoại giao trong từng

24


thời kỳ và đưa ra những bài học cho các chính sách ngoại giao của Việt Nam
hiện nay trước diễn biến phức tạp của thời đại mới. Qua đường lối đối ngoại,
khôn khéo cởi mở của nhà Lý-Trần, phần nào thấy được ảnh hưởng của Phật
giáo trong các kế sách giữ nước, ổn định chính trị của triều đại Lý-Trần.
Cuốn Văn minh Đại Việt, là tập 1 của bộ sách Việt Nam văn minh sử
cương của tác giả Lê Văn Siêu (2004). Bộ sách đã giới thiệu tiến trình văn
minh chung của dân tộc Việt, ở cuốn này ngoài phần khái quát về chính sự
Trung Hoa, những chiến thắng vang dội trước quân giặc, tác giả đã tập trung
phân tích bối cảnh văn hóa, chính trị và xã hội trước khi nhà Lý và sau này
là nhà Trần lên nắm quyền, để qua đó làm nổi bật những thành tựu mà nhà
Lý và Trần đạt được. Trong đó phải kể đến là các thành tựu về quân sự,
trong Việc nội trị và các chính sách ngoại giao, sự phát triển của các tín
ngưỡng tôn giáo, công cuộc mở rộng lãnh thổ về phương Nam... Cùng với
việc phân tích nguyên nhân khách quan để Đại Việt thời Lý-Trần, đạt được
những thành tựu trên, tác giả cũng không quên chỉ ra nguyên nhân chủ quan,
nằm ở tài năng và bản lĩnh của con người – cụ thể là các nhà chính trị ở thời
kỳ này.
Trên đây là những tài liệu quan trọng có thể làm nguồn trích dẫn,
chứng minh khi phân tích tư tưởng nhân sinh của các thiền sư, các nhà chính
trị chuộng Phật giáo thời Lý-Trần. Đây cũng là cơ sở tư liệu quan trọng để
tác giả luận án luận chứng về những giá trị nhân sinh cốt lõi của Phật giáo
Lý-Trần có ảnh hưởng đối với tư tưởng chính trị thời kỳ này.
1.3. Nhóm tư liệu, công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của nhân sinh
quan Phật giáo đến tư tưởng chính trị thời Lý-Trần
Nhóm công trình nghiên cứu ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật
giáo đến đời sống tinh thần của xã hội nói chung có thể kể đến các công
trình nghiên cứu sau: Kỷ yếu Mấy vấn đề Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt

Nam (1986) do Viện Triết học biên soạn; Văn hóa Phật giáo và lối sống của
người Việt ở Hà Nội và Châu thổ Bắc Bộ, Nguyễn Thị Bảy (1997), Nxb.

25