Giáo trình kinh tế sử dụng tổng hợp tài nguyên nư

D

ÁN T NG C

NG N NG L C ÀO T O TR
L I

NG

I H C TH Y

NGÔ TH THANH VÂN

GIÁO TRÌNH

KINH T S D NG T NG H P
TÀI NGUYÊN N C

WRU/ SCB

NHÀ XU T B N NÔNG NGHI P
HÀ N I - 2005


2


3

M CL C
CH

NG 1 T NG QUAN........................................................................................................ 10

1.1. NH NGH A, KHÁI NI M VÀ CÁC NGUYÊN T C C B N S D NG T NG H P TÀI
NGUYÊN N
C .................................................................................................................... 10
1.1.1. Các đ nh ngh a, khái ni m chính v s d ng t ng h p tài nguyên n c ................ 10
1.1.2. Nguyên t c s d ng t ng h p ngu n n c ............................................................. 12
1.2. TÀI NGUYÊN N
C TRÊN TH GI I VÀ VI T NAM ................................................ 13
1.2.1. Tài nguyên n c m t ............................................................................................... 13
(a) Ngu n tài nguyên n
(b) Ngu n tài nguyên n

c trên th gi i ......................................................................................13
c Vi t Nam .......................................................................................17

1.2.2. Tài nguyên n c ng m ............................................................................................ 20
1.3. NH NG V N
T RA
I V I TÀI NGUYÊN N
C .............................................. 22
1.3.1. L l t......................................................................................................................... 22
1.3.2. H n hán.................................................................................................................... 23
1.3.3. V n đ suy ki t và ô nhi m ngu n n c.................................................................. 23
1.3.4. S xâm nh p m n .................................................................................................... 25
1.3.5. S xu ng c p c a các l u v c sông........................................................................ 25
1.4. B O V TÀI NGUYÊN N
C ......................................................................................... 26
1.5. VÍ D V S D NG T NG H P TÀI NGUYÊN N

C L U V C SÔNG H NG.... 27
1.5.1. Khí h u và các đ c đi m th y v n c a l u v c ....................................................... 27
1.5.2. Nh ng u th c a l u v c ....................................................................................... 28

(a)
ng b ng đông dân ..............................................................................................................28
(b) N n kinh t m nh....................................................................................................................28
(c) N n nông nghi p m nh...........................................................................................................28
(d) Tài nguyên n c phong phú và m ng đ ng th y r ng l n ..................................................28

1.5.3. Cân b ng n c......................................................................................................... 28
1.5.4. L l t - m i đe d a ch y u đ i v i s phát tri n trong l u v c............................... 29
1.5.5. B o đ m n c ng m c p n c đô th và nông thôn................................................ 29
1.5.6. Các chi n l c đ c khuy n ngh đ i v i l u v c................................................... 30
1.6. M C TIÊU,
IT
NG VÀ N I DUNG MÔN H C....................................................... 30
1.6.1. M c tiêu và đ i t ng c a môn h c ......................................................................... 30
1.6.2. N i dung môn h c .................................................................................................... 31
CH

NG 2

CÁC V N

KINH T VÀ XÃ H I ................................................................. 32

2.1. TÀI NGUYÊN N
C CÁC N
C PHÁT TRI N VÀ CÁC N

C ANG PHÁT TRI N
................................................................................................................................................ 32
2.1.1. Khái ni m .............................................................................................................. 32
2.1.2. Cách ti p c n c a các nhà kinh t ........................................................................... 33
2.1.3. T i sao l p chính sách v n c là r t khó? Kinh t và m i s liên quan ................ 35

(a) Các đ c đi m khí t ng, th y v n và b n ch t c a n c ......................................................35
(b) Nhu c u dùng n c c đi m ph thu c vào ng i s d ng..............................................36
(c) Quan đi m xã h i đ i v i tài nguyên n c .............................................................................38
(d) Chính sách và lu t v n c: các v n đ có liên quan là: .......................................................38

2.1.4. Kinh t h c th c ch ng v n

c: quan h kinh nghi m và đo l

ng ...................... 38

(a) L ng n c tiêu th ...............................................................................................................38
(b) Giá tr kinh t c a n c ..........................................................................................................39
(c) Tác đ ng c a khai thác tài nguyên n c đ n phát tri n kinh t vùng.....................................39

2.1.5. Kinh t h c chu n t c và chính sách v n

c ......................................................... 39

(a) Kinh t h c chu n t c .............................................................................................................39
(b) ng d ng kinh t phúc l i ......................................................................................................40


4

(c)

c đa m c tiêu ..................................................................................40

ánh giá chính sách n

2.1.6. Ho t đ ng chính sách đ i v i qu n lý n

c............................................................. 40

(a) Th tr ng............................................................................................................................... 40
(b) Vai trò c a Chính ph .............................................................................................................43

2.2. CH T L
NG N
C, L I ÍCH KINH T VÀ PHÚC L I XÃ H I .................................. 43
2.2.1. Ch t l ng n c ph c v s s ng........................................................................... 43
2.2.2. L i ích kinh t n c và phúc l i xã h i c a n c .................................................... 45
1. L i ích kinh t n c .................................................................................................................45
2. N c là phúc l i xã h i............................................................................................................47

2.3. CHÍNH SÁCH KINH T VÀ MÔI TR
NG
I V I TÀI NGUYÊN N
C .................... 48
2.4. TH A THU N QU C T V QU N LÝ H TH NG SÔNG A QU C GIA ................... 49
2.4.1. Khái ni m chung....................................................................................................... 49
2.4.2. Vai trò c a UNDP l u v c sông Mê Kông ............................................................ 50
2.4.3. S th t b i c a các t ch c qu c t t i sông Ganges ............................................. 52
2.4.4. Nh n xét và k t lu n................................................................................................. 53

CH

NG 3

NH NG V N

TH CH ................................................................................ 55

3.1. CÁC KHÁI NI M V TH CH ........................................................................................ 55
3.1.1. Các thành ph n th ch ........................................................................................... 55
(1) Chính sách và lu t pháp .........................................................................................................55
(2) Khung th ch ........................................................................................................................56
(3) H th ng t ch c qu n lý n c ..............................................................................................56

3.1.2. N i dung v qu n lý t ng h p tài nguyên n

c ....................................................... 56

(1)
i v i n c và các y u t môi tr ng liên quan đ n n c ..................................................56
(2) V ph ng di n qu n lý .........................................................................................................57

3.1.3. Các nguyên t c trong qu n lý t ng h p tài nguyên n

c ........................................ 57

(1) Nguyên t c 1: N c ng t là tài nguyên h u h n, không tài nguyên nào có th thay th đ c, r t
thi t y u đ duy trì cu c s ng, phát tri n xã h i và môi tr ng ........................................................58
(2) Nguyên t c 2: Phát tri n và b o v tài nguyên n c ph i d a trên ph ng pháp ti p c n có
s tham gia c a t t c các thành ph n bao g m nh ng ng i dùng n c, ng i l p quy ho ch và

ng i xây d ng chính sách các c p ..........................................................................................58
(3) Nguyên t c 3: Ph n có vai trò trung tâm trong vi c cung c p, qu n lý và b o v ngu n
n c ............................................................................................................................................59
(4) Nguyên t c 4: N c có giá tr kinh t trong m i hình th c s d ng và c n ph i đ c xem nh
m t lo i hàng hóa có l i ích kinh t ..............................................................................................59

3.2. TH CH TRONG QU N LÝ TÀI NGUYÊN N
C VI T NAM................................... 59
3.2.1. Khung pháp lý .......................................................................................................... 59

1. Chi n l c và chính sách qu c gia liên quan đ n môi tr ng n c .......................................59
2. Lu t Tài nguyên n c..............................................................................................................60
3. Vai trò c a B Tài nguyên và Môi tr ng ................................................................................61

3.2.2. N ng l c và th ch ................................................................................................. 62
3.2.3. M r ng và đa d ng hóa đ u t cho c s h t ng................................................. 63
3.2.4. T ng c ng công tác tuân th và c ng ch .......................................................... 64
3.2.5 Thu hút s tham gia c a ng i dân ngày càng nhi u h n ....................................... 64
CH

NG 4 NHU C U DÙNG N

C ...................................................................................... 65

4.1. NHU C U N
C CHO NÔNG NGHI P.......................................................................... 66
4.1.1. Khái ni m nhu c u n c c a cây tr ng ................................................................... 66
4.1.2. Cách xác đ nh nhu c u n c cho cây tr ng............................................................. 67

1. Xác đ nh l ng b c thoát h i th c v t.....................................................................................67

2. Ch đ t i ..............................................................................................................................78

4.1.3. Ch tiêu dùng n c cho nông nghi p ....................................................................... 81
4.2. NHU C U N
C SINH HO T ........................................................................................ 81
4.2.1. Xác đ nh nhu c u dùng n c sinh ho t ................................................................... 81

1. Cách xác đ nh t ng dân s .......................................................................................................81
2. Cách xác đ nh ch tiêu dùng n c............................................................................................84


5
4.2.2. D báo nhu c u dùng n

c sinh ho t...................................................................... 85

1. Các nhân t tác đ ng đ n nhu c u dùng n c sinh ho t ........................................................85
2. Ví d các mô hình tính nhu c u dùng n c sinh ho t..............................................................86

4.3. NHU C U N
C CHO CÔNG NGHI P.......................................................................... 87
4.3.1. Khái ni m nhu c u n c trong công nghi p ............................................................ 87
4.3.2. Cách xác đ nh nhu c u n c trong công nghi p ..................................................... 88
1. Mô hình kinh t ........................................................................................................................89
2. Mô hình kinh t l ng ..............................................................................................................89
3. Mô hình th ng kê .....................................................................................................................90

4.3.3. M
4.4. NHU C
4.4.1. N

4.4.2. N
4.4.3 N
CH

NG 5

t s tiêu chu n dùng n c công nghi p.............................................................. 90
UN
C CHO H SINH THÁI, GI I TRÍ, GIAO THÔNG TH Y ........................ 91
c cho h sinh thái .............................................................................................. 91
c cho giao thông th y ........................................................................................ 92
c cho nuôi tr ng th y s n ................................................................................... 92
NGU N N

C .................................................................................................. 95

5.1.
C I M C A TÀI NGUYÊN N
C ............................................................................ 95
5.1.1. Vòng tu n hoàn n c trong t nhiên (vòng tu n hoàn th y v n) ............................ 95
5.1.2. L u v c và s hình thành dòng ch y trên l u v c .................................................. 96
5.2. CÂN B NG N
C .......................................................................................................... 98
5.2.1. Ph ng trình cân b ng n c ................................................................................... 98
5.2.2. T n th t b c h i, t n th t th m và ph ng trình cân b ng n c c a h ch a ....... 99
(1) T n th t b c h i t m t h ....................................................................................................99
(2) T n th t th m t h .............................................................................................................101
(3) Ph ng trình cân b ng n c c a h ch a .........................................................................102

5.3.

C I M CHUNG C A QUÁ TRÌNH DÒNG CH Y .................................................... 103
5.3.1. B n ch t c a quá trình dòng ch y và ph ng pháp nghiên c u t ng ng ......... 103
5.3.2. Các đ c tr ng c a dòng ch y ................................................................................ 105
(1)
(2)

c tr ng theo th t th i gian c a dòng ch y....................................................................105
c tr ng theo xác su t c a dòng ch y ...............................................................................106

5.3.3.
ng t n su t lý lu n và kéo dài tài li u .............................................................. 111
5.3.4. T ng quan và b sung tài li u.............................................................................. 115
5.4. XÁC NH QUÁ TRÌNH DÒNG CH Y B NG CÁC MÔ HÌNH TH Y V N .................... 118
5.4.1. Mô hình HEC-1....................................................................................................... 119
5.4.2. Mô hình TANK........................................................................................................ 121
5.4.3. Mô hình THOMAS-FIERING .................................................................................. 122
CH

NG 6 H TH NG TH Y L I VÀ CÁC

C I M..................................................... 128

6.1. H TH NG TH Y L I VÀ CÁC THÀNH PH N C A NÓ.............................................. 128
6.1.1. Khái ni m v h th ng th y l i ........................................................................... 128
6.1.2. Phân lo i h th ng th y l i ................................................................................. 131
(1) Phân lo i theo quy mô và t m quan tr ng c a HTTL............................................................131
(2) Phân lo i theo m c đ và kh n ng ph c v ........................................................................134
(3) Phân lo i theo ý ngh a và m c tiêu c a HTTL đ i v i con ng i .........................................141

6.1.3. Các h ng m c công trình trong m t h th ng th y l i ....................................... 142

6.2. L A CH N V TRÍ XÂY D NG VÀ QUY MÔ C A H NG M C CÔNG TRÌNH ............ 149
6.2.1. Các y u t nh h ng đ n l a ch n v trí xây d ng công trình ......................... 149
1. Các y u t t nhiên................................................................................................................149
2. Các y u t kinh t -k thu t.....................................................................................................149
3. Các y u t xã h i-môi tr ng ................................................................................................149

6.2.2.
CH

Bài toán kinh t xác đ nh v trí và quy mô công trình.......................................... 150

NG 7 PH

NG PHÁP T I

UV I

NG D NG TRONG H TH NG TH Y L I... 152

7.1. GI I THI U CHUNG V TOÁN T I U........................................................................ 152
7.1.1. L ch s phát tri n toán t i u .............................................................................. 152


6
7.1.2.

D ng chung c a bài toán t i u c b n.............................................................. 153

1. Bài toán tìm c c ti u và c c đ i.............................................................................................153
2. Bài toán t i u t ng quát và các khái ni m ............................................................................154

7.1.3. Phân lo i toán t i u........................................................................................... 155
7.1.4. M t s lý thuy t t i u đ c đ c p trong ch ng này ......................................... 156
7.2. QUI HO CH TUY N TÍNH (QHTT)................................................................................ 156
7.2.1. Mô hình bài toán quy ho ch tuy n tính .............................................................. 157
7.2.2. Thi t l p mô hình bài toán QHTT qua thí d minh h a.......................................... 158
7.2.3. Gi i bài toán QHTT ................................................................................................ 161

1. Gi i b ng ph ng pháp đ th ...............................................................................................161
2. M t s nh n xét quan tr ng t ph ng pháp đ th ...............................................................163
3. Gi i bài toán b ng ph ng pháp đ n hình (Simplex Method) ...............................................163
4. Ph ng pháp s l n M ..........................................................................................................168
5. Bài toán đ i ng u ...................................................................................................................169
6. Ph ng pháp tìm nghi m t t .................................................................................................176
7. Ch ng trình và ph n m m tính toán gi i bài toán QHTT .....................................................177

7.3. LÝ THUY T QUY HO CH
NG (QH ) ...................................................................... 178
7.3.1. Thành ph n c a m t bài toán QH ....................................................................... 178
7.3.2.
c đi m chung c a bài toán QH - Ph ng trình truy toán............................. 179
7.3.3. Thí d v bài toán QH ...................................................................................... 181
7.4. GI I THI U LÝ THUY T QUY HO CH PHI TUY N (QHPT) ....................................... 186
7.4.1. T i u phi tuy n không ràng bu c ......................................................................... 187
7.4.2. T i u phi tuy n ràng bu c................................................................................. 189
7.5. GI I THI U LÝ THUY T T I U A M C TIÊU.......................................................... 196
7.5.1 Mô hình bài toán t i u đa m c tiêu....................................................................... 197
7.5.2 M t s ph ng pháp gi i bài toán t i u đa m c tiêu............................................ 198
1. Ph
2. Ph

3. Ph
4. Ph

ng pháp nghi m có kho ng cách ng n nh t t i nghi m lý t ng ................................. 198
ng pháp theo dãy m c tiêu đ c s p x p.....................................................................198
ng pháp hàm kh d ng .................................................................................................199
ng pháp hàm kh d ng ngh ch đ o...............................................................................200

7.6. T I U H TH NG TH Y L I A CH C N NG......................................................... 200
7.6.1. V n đ xây d ng mô hình toán c a bài toán ......................................................... 200
7.6.2. V n đ gi i mô hình và tìm l i gi i c a bài toán .................................................... 207
CH
NG 8: PHÂN TÍCH KINH T VÀ MÔI TR
NG C A H TH NG S D NG T NG
H P NGU N N
C................................................................................................................ 211
8.1. V N
U T VÀ CÁC LO I CHI PHÍ............................................................................ 211
8.1.1. V n đ u t .............................................................................................................. 212
8.1.2. Chi phí s n xu t ..................................................................................................... 216
8.1.3. Chi phí hàng n m c a nhi m v phát đi n ............................................................ 218
8.1.4. Chi phí hàng n m c a nhi m v phòng l ............................................................. 220
8.1.5. Chi phí hàng n m c a nhi m v c p n c h du .................................................. 222
8.2. THU NH P C A D ÁN TH Y L I............................................................................... 224
8.2.1. Khái ni m v thu nh p c a d án .......................................................................... 224
8.2.2. Thu nh p c a d án th y l i đa m c tiêu............................................................... 225

1. Thu nh p hàng n m c a nhi m v phát đi n .........................................................................225
2. Thu nh p hàng n m c a nhi m v phòng l ..........................................................................226
3. Thu nh p hàng n m c a nhi m v c p n c ........................................................................228

8.3. PHÂN TÍCH CHI PHÍ VÀ L I ÍCH .................................................................................. 228
8.3.1. Giá tr hi n t i ròng c a d án đ u t (NPV) ...................................................... 228
1. Giá tr hi n t i ròng.................................................................................................................228
2. S d ng NPV trong đánh giá hi u qu đ u t .......................................................................229

8.3.2. H s hoàn v n n i t i (IRR).................................................................................. 230
1. Khái ni m v h s hoàn v n n i t i IRR ...............................................................................230
2. Tính toán h s hoàn v n n i IRR .........................................................................................231
3. S d ng IRR trong đánh giá hi u qu đ u t ........................................................................231


7
8.3.3.

T s l i ích - chi phí (B/C) ................................................................................. 232

1. Khái ni m v t s l i ích - chi phí .........................................................................................232
2. Tính toán t s l i ích - chi phí ...............................................................................................233

8.3.4. M i quan h gi a NPV, IRR và B/C....................................................................... 233
1. M i quan h v toán h c........................................................................................................233
2. M i quan h trong phân tích so sánh ch n ph ng án..........................................................233

8.4. ÁNH GIÁ TÁC
NG MÔI TR
NG ......................................................................... 234
8.4.1. ánh giá tác đ ng môi tr ng và tác d ng c a nó ................................................ 234
8.4.2. Quá trình đánh giá tác đ ng môi tr ng ................................................................ 235

1. Mô t đi u ki n môi tr ng c a vùng d án ..........................................................................235
2. ánh giá ti m n ng tác đ ng .................................................................................................236
3. Hình thành các bi n pháp gi m nh .......................................................................................236
4. ánh giá hi u qu kinh t ......................................................................................................236
5. Chu n b k ho ch qu n lý môi tr ng ..................................................................................236
6. Th o lu n và tham gia ý ki n c ng đ ng................................................................................237
7. K t lu n.................................................................................................................................. 237

8.5. ÁNH GIÁ TÁC
NG C A TH Y L I
N XÃ H I VÀ MÔI TR
NG .................... 237
8.5.1. Tác đ ng tích c c c a th y l i t i xã h i và môi tr ng..................................... 237
8.5.2. Tác đ ng tiêu c c c a th y l i t i môi tr ng .................................................... 239
8.6. PH
NG PHÁP PHÂN B V N
U T VÀ TÍNH TOÁN CHI PHÍ
CHO CÁC
NGÀNH DÙNG N
C ......................................................................................................... 242
8.6.1.
c đi m v n hành đi u ti t h ch a th y l i đa ch c n ng................................. 242
1. Th
2. Th
3. Th
4. Th
5. Th

ik
ik

ik
ik
ik

c p n c...................................................................................................................242
h không c p-không tr ............................................................................................242
tr n c ....................................................................................................................243
phòng l ....................................................................................................................243
h không tr -không c p ............................................................................................243

8.6.2. Phân b v n đ u t và tính toán chi phí cho các ngành dùng n

c ..................... 243

1. Phân b v n đ u t theo nguyên t c th a thu n gi a các ngành..........................................244
2. Phân b v n đ u t theo nguyên t c phân b tr c ti p .........................................................245
3. Phân b v n đ u t theo nguyên t c t l v i thu nh p.........................................................246

8.7. SO SÁNH L A CH N PH
NG ÁN ............................................................................ 247
8.7.1. Ph ng pháp phân tích chi phí-l i ích ................................................................... 247
8.7.2. Ph ng pháp phân tích d án thay th .............................................................. 258
8.8.
U T CHO D ÁN TH Y L I................................................................................... 271
8.8.1. Khái ni m v đ u t ............................................................................................... 271
8.8.2. Phân lo i đ u t ..................................................................................................... 271

1. Phân lo i đ u t theo c c u v n ..........................................................................................271
2. Phân lo i đ u t theo m c đích đ u t ..................................................................................273
3. Phân lo i đ u t theo hình th c đ u t .................................................................................273

8.8.3. Các hình th c đ u t đ i v i d án th y l i........................................................... 273
8.8.4. Các giai đo n đ u t cho d án th y l i ................................................................ 275

1. Giai đo n chu n b đ u t ......................................................................................................275
2. Giai đo n th c hi n đ u t ....................................................................................................277
3. Giai đo n khai thác v n hành.................................................................................................278

8.8.5. Ngu n v n cho d án th y l i ................................................................................ 278
CH

NG 9 QU N LÝ B N V NG TÀI NGUYÊN N

C .................................................... 282

9.1. CHI N L
C QU N LÝ B N V NG TÀI NGUYÊN N
C CÁC N
C ANG PHÁT
TRI N ................................................................................................................................... 282
9.1.1.
t v n đ .............................................................................................................. 282
9.1.2. Chi n l c qu n lý b n v ng tài nguyên n c các n c đang phát tri n.......... 286
(1) Thu th p và chia s tài li u v tài nguyên n c ...................................................................287
(2) Kinh t tài nguyên n c .......................................................................................................287
(3) Lu t và qu n lý tài nguyên n c ..........................................................................................287
(4) S d ng n c có hi u qu ...................................................................................................288
(5) Phát tri n các d án đ u t tài nguyên n c m i ................................................................288

8
(6) Gi i pháp qu n lý tài nguyên n c truy n th ng ..................................................................288
(7) Gi m s r i ro và mâu thu n liên quan đ n n c ................................................................289
(8) M c tiêu b n v ng ................................................................................................................289

9.2. CHÍNH SÁCH TÀI NGUYÊN N
C CHO S PHÁT TRI N B N V NG
CÁC N
C
ANG PHÁT TRI N.............................................................................................................. 289
9.2.1.
xu t khung chính sách tài nguyên n c........................................................... 290
9.2.2. H th ng tài nguyên n c t nhiên........................................................................ 291
9.2.3. H th ng ho t đ ng c a con ng i........................................................................ 292
(a) Nhu c u cho các d ch v c p n c ......................................................................................292
(b) Gi m thi u tác h i c a thiên tai nh l l t và h n hán ..........................................................293
(c) Gi m s ô nhi m t các ho t đ ng c a con ng i...............................................................293

9.2.4. H th ng qu n lý tài nguyên n c ......................................................................... 294
9.2.5. Th ch và t ch c................................................................................................. 295
9.2.6. S g i nhau v chính sách..................................................................................... 295
9.3. TÁC
NG TÍCH C C VÀ TIÊU C C C A N
CT
I
TRONG NÔNG NGHI P
.............................................................................................................................................. 296
9.4. TRÁCH NHI M THAM GIA QU N LÝ N
C ............................................................... 297
9.5. QU N LÝ PHÁT TRI N B N V NG TÀI NGUYÊN N

C VI T NAM ..................... 298
9.5.1. V n đ tài nguyên n c Vi t Nam ...................................................................... 298
9.5.2. T ng c ng qu n lý b n v ng tài nguyên n c Vi t Nam ................................. 299
9.5.3. Chi n l c b n v ng tài nguyên ............................................................................ 300
CH

NG 10 NGHIÊN C U V GIÁ N

C .......................................................................... 302

10.1. GIÁ N
C TRUNG BÌNH HAY GIÁ N
C C N BIÊN? ............................................ 303
10.1.1. Ch s ngu n cung c p n c s n có ................................................................... 303
10.1.2. So sánh giá n c trên th gi i ............................................................................. 306
10.1.3. C s đ tính giá n c ........................................................................................ 307
10.1.4. Chi phí v n hành và duy tu - V n đ u t ............................................................. 307
10.1.5. Các chính sách phi giá n c đ khuy n khích hi u qu s d ng n c.............. 308
10.1.6. S ti n b trong c i cách giá n c ...................................................................... 308
10.2. V N
GIÁ N
CT
I CÁC N
C ANG PHÁT TRI N ................................ 310
10.2.1. Khái quát chung ................................................................................................... 310
10.2.2. Vai trò c a chính ph trong s phát tri n và phân ph i n c t i ...................... 311
10.2.3. Giá n c t i các n c đang phát tri n ........................................................... 311
10.2.4. M t s đ xu t c i ti n vi c tính th y l i phí ........................................................ 312
10.3. XÁC NH GIÁ N
C VÀ GIÁ TR C A N

C ......................................................... 313
10.3.1. Nguyên lý chung................................................................................................... 313
10.3.2. Các thành ph n c a chi phí đ y đ (Full cost)..................................................... 314

1. Chi phí cung c p đ y đ (Full supply cost) ............................................................................315
2. Chi phí kinh t đ y đ (Full Economic Cost) ..........................................................................315
3. Chi phí đ y đ (Full Cost) ......................................................................................................316

10.3.3. Các thành ph n trong giá tr c a n

c (value of water)....................................... 316

2. Giá tr kinh t ..........................................................................................................................317
3. Giá tr th c ch t bên trong (intrinsic value) ............................................................................318
4. Nh ng v n đ khác đ c xem xét.........................................................................................318

10.4. VÍ D V GIÁ N
C VÀ GIÁ TR C A N
C JAMSHEDPUR,
L UV C
SÔNG SUBERNAREKHA, N
........................................................................................ 318


9

L I NÓI

U

Kinh t s d ng t ng h p tài nguyên n c là môn h c đ c gi ng d y cho
sinh viên thu c chuyên ngành Kinh t Th y l i, Khoa Kinh t Th y l i Tr ng
i h c Th y l i. Trong khuôn kh D án t ng c ng n ng l c đào t o Tr ng
i h c Th y l i do Chính ph
an M ch tài tr (DANIDA), môn h c đ c d án
tài tr nâng c p đ phù h p v i quan đi m hi n đ i v qu n lý t ng h p tài nguyên
n c.
M c tiêu c a môn h c nh m trang b cho sinh viên ki n th c v kinh t s
d ng t ng h p tài nguyên n c, cách ti p c n, quan đi m và ph ng pháp nghiên
c u và ng d ng các ph ng pháp đó vào th c t th y l i Vi t Nam. Sau khi h c
xong sinh viên nh n bi t đ c n c là m t hàng hóa v a mang l i l i ích kinh t
v a
là
phúc
l i
xã h i, n m đ c các ph ng pháp d báo nhu c u dùng n c trong các ngành
dùng n c khác nhau, phân tích các y u t v m t t nhiên, k thu t, v m t kinh
t , xã h i có tác đ ng đ n nhu c u dùng n c m t cách ch đ ng. H n n a, sinh
viên s hi u k h n v các lo i công trình t ng h p, các ph ng pháp đi u hành
khai thác t i u các công trình s d ng t ng h p này, phân ph i chi phí m t cách
h p lý và toàn di n h n cho công trình t ng h p.
Giáo trình đ c biên so n v i s giúp đ c a chuyên gia t v n qu c t
TS. Thorkil Casse, Tr ng
i h c t ng h p Roskilde, an M ch, và có s
b o ch t l ng c a t v n trong n c TS. Nguy n Th ng B ng, Tr ng
Xây
Hà N i.

PGS.
đ m

ih c
d ng

Tác gi xin trân tr ng c m n Ban Qu n lý d án DANIDA, Ban Giám hi u,
Ban Ch nhi m khoa Kinh t Th y l i và các phòng ban liên quan đã giúp đ , t o
đi u ki n cho tác gi hoàn thành cu n giáo trình này. Nhân đây tác gi c ng xin
bày t lòng bi t n các giáo s , các nhà khoa h c và các b n đ ng nghi p trong B
môn Kinh t Th y l i, Khoa Kinh t Th y l i đã có nh ng nh n xét sâu s c v n i
dung khoa h c.
Cu n sách xu t b n l n đ u nên không tránh kh i thi u sót, tác gi mong
nh n đ c s góp ý c a b n đ c đ l n xu t b n sau đ c t t h n.
TÁC GI


10
DANH SÁCH CÁC T
CT SDTHNN
CTTL
GRG
HTTL
LC KTKT
MNC
MNDBT
MNTL
NCKT
NMN
NMT
NN&PTNT
QHTT
QH

QHPT
QLTHTNN
TCN
TKKT
TNMT
TNN
TT
UBND
UNDP
XDCB

Ch

VI T T T

Công trình s d ng t ng h p ngu n n c
Công trình th y l i
Ph ng pháp gradient t ng h nhanh
H th ng th y l i
Lu n ch ng kinh t k thu t
M c n c ch t
M c n c dâng bình th ng
M c n c tr c l
Nghiên c u kh thi
Nhà máy nhi t đi n
Nhà máy th y đi n
Nông nghi p và Phát tri n nông thôn
Quy ho ch tuy n tính
Quy ho ch đ ng
Quy ho ch phi tuy n

Qu n lý t ng h p tài nguyên n c
Tiêu chu n ngành
Thi t k k thu t
Tài nguyên và Môi tr ng
Tài nguyên n c
Tr m th y đi n
y ban nhân dân
Ch ng trình phát tri n Liên h p qu c
Xây d ng c b n.

ng 1 T NG QUAN

1.1.
NH NGH A, KHÁI NI M VÀ CÁC NGUYÊN T C C
D NG T NG H P TÀI NGUYÊN N C

B N S

1.1.1. Các đ nh ngh a, khái ni m chính v s d ng t ng h p tài nguyên n

c

1. "Ngu n n c" ch các d ng tích t n c t nhiên ho c nhân t o có th khai
thác, s d ng đ c, bao g m sông, su i, kênh, r ch; bi n, h , đ m, ao; các
t ng ch a n c d i đ t; m a, b ng, tuy t và các d ng tích t n c khác.
2. "N

c m t" là n

c t n t i trên m t đ t li n ho c h i đ o.

11
i đ t" là n

3. "N

cd

4. "N

c sinh ho t" là n

5. "N c s ch" là n
gia.

c t n t i trong các t ng ch a n

cd

i m t đ t.

c dùng cho n u ng, v sinh c a con ng

c đáp ng tiêu chu n ch t l

ng n

i.

c s ch c a m i qu c

6. "Ngu n n c sinh ho t" là ngu n có th cung c p n c sinh ho t ho c n
có th x lý thành n c s ch v i chi phí không đáng k .
7. "Ngu n n

c qu c t " là ngu n n

c

c thu c t hai qu c gia tr lên.

8. "Phát tri n tài nguyên n c" là bi n pháp nh m nâng cao kh n ng khai
thác, s d ng b n v ng tài nguyên n c và nâng cao giá tr c a tài nguyên
n c.
9. "B o v tài nguyên n c" là bi n pháp phòng, ch ng suy thoái, c n ki t
ngu n n c, b o đ m an toàn ngu n n c và b o v kh n ng phát tri n tài
nguyên n c.
10. "Khai thác ngu n n

c" là ho t đ ng nh m mang l i l i ích t ngu n n

c.

11. "S d ng t ng h p ngu n n c" là s d ng h p lý, phát tri n ti m n ng c a
m t ngu n n c và h n ch tác h i do n c gây ra đ ph c v t ng h p cho
nhi u
m c đích.
12. "Vùng b o h v sinh khu v c l y n c" là vùng ph c n khu v c l y n c
t ngu n n c đ c quy đ nh ph i b o v đ phòng, ch ng ô nhi m ngu n

n c.
13. "Ô nhi m ngu n n c" là s thay đ i tính ch t v t lý, tính ch t hóa h c,
thành ph n sinh h c c a n c vi ph m tiêu chu n cho phép v ngu n n c.
14. "Gi y phép v tài nguyên n c" bao g m gi y phép th m dò n c d i đ t;
gi y phép khai thác, s d ng tài nguyên n c; gi y phép x n c th i vào
ngu n n c và gi y phép v các ho t đ ng khai thác liên quan đ n tài
nguyên n c.
15. "Suy thoái, c n ki t ngu n n
c a ngu n n c.

c" là s suy gi m v ch t l

16. "L u v c sông là vùng đ a lý mà trong ph m vi đó n
ch y t nhiên vào sông.

ng và s l

c m t, n

cd

ng
iđ t

17. "Quy ho ch l u v c sông" là quy ho ch v b o v , khai thác, s d ng ngu n
n c, phát tri n tài nguyên n c, phòng, ch ng và kh c ph c h u qu tác h i
do n c gây ra trong l u v c sông.
18. "Công trình th y l i" là công trình khai thác m t l i c a n c; phòng, ch ng
tác h i do n c gây ra, b o v môi tr ng và cân b ng sinh thái.

12
19. "Phân l , ch m l " là vi c ch đ ng chuy n m t ph n dòng n c l theo
h ng ch y khác, t m ch a n c l i m t khu v c đ gi m thi u tác h i c a
l .
20. " a bàn có đi u ki n kinh t - xã h i khó kh n" là đ a bàn vùng dân t c
thi u s , mi n núi, vùng có k t c u h t ng ch a phát tri n, vùng có đi u
ki n t nhiên không thu n l i.
21. " a bàn có đi u ki n kinh t - xã h i đ c bi t khó kh n" là đ a bàn vùng dân
t c thi u s
mi n núi cao, h i đ o, vùng có k t c u h t ng y u kém, vùng
có đi u ki n t nhiên r t không thu n l i.

1.1.2. Nguyên t c s d ng t ng h p ngu n n c
Nguyên t c chung khi khai thác và s d ng t ng h p ngu n n c là: S d ng
ngu n n c đa m c tiêu, ph i h p l i ích gi a các ngành, phân ph i chi phí cho
các ngành h p lý trên c s nâng cao hi u qu s d ng ngu n n c đ n m c cao
nh t. Kinh t s d ng t ng h p ngu n n c s gi i quy t bài toán kinh t t i u
hàm l i nhu n ho c hàm chi phí khi s d ng tài nguyên n c đa m c tiêu b ng
ph ng pháp quy ho ch tuy n tính, phi tuy n ho c quy ho ch đ ng.
Th c t trong l nh v c qu n lý t ng h p tài nguyên n c đang ph i đ i m t
v i các v n đ sau:
Nhu c u vô h n mâu thu n v i kh n ng có h n c a ngu n n c.
Nhu c u khá n đ nh (trong th i k tính toán) mâu thu n v i kh n ng bi n
đ ng th t th ng.
Nhu c u c a ngành này mâu thu n v i nhu c u c a ngành khác (ví d c n
tích tr
h ch a đ ph c v m c đích c p n c trong mùa ki t mâu thu n v i
nhu c u x n c đ đ m b o ch ng l cho b n thân công trình và phòng l h du).
Nh v y kinh t s d ng t ng h p ngu n n c s ph i gi i quy t thêm bài

toán đánh giá hi u qu c a s d ng t ng h p tài nguyên n c đa m c tiêu r t ph c
t p. Mu n đánh giá nó m t cách đ y đ và khách quan, c n có nh ng mô hình t ng
h p và các ph ng pháp t i u s d ng tài nguyên n c. Thông th ng đ đánh
giá hi u qu s d ng ph i thông qua bài toán phân tích L i ích - Chi phí c a d án
trên quan đi m t ng h p và khách quan.
Hi n nay nhi u ngành kinh t qu c dân đang có nhu c u t ng lên v s d ng
n c. Còn ngu n tài nguyên n c m t l u v c, m t con sông hi n nay đã và
đang ph c v cho nhi u ngành, k c các ngành n m trong ph m vi l u v c và c
nh ng ngành, nh ng đ n v n m đ a bàn thu c l u v c khác. Có th minh h a
tính đa ch c n ng trong ph c v qua h th ng sông à mi n B c n c ta ho c h
th ng sông
ng Nai mi n Nam.


13
V i h th ng sông à, chúng ta cùng m t lúc khai thác n ng l ng c a dòng
ch y đ phát đi n thông qua nh ng b c thang th y đi n nh Hoà Bình, S n La, Lai
Châu, Hu i Qu ng..., trên dòng sông chính và dòng sông nhánh. M t khác nhu c u
c p n c cho h du (đ ng b ng châu th sông H ng và sông Thái Bình) ngày càng
t ng nhanh, yêu c u v l u l ng t i thi u h l u đ đ m b o tàu thuy n trên
sông đi l i bình th ng. M t khác các h ch a l n th ng ngu n sông à còn có
nhi m v phòng l cho h du, đ m b o m c n c l không uy hi p h th ng đê
đi u. N u k đ n nhi m v khai thác c nh quan du l ch và nuôi tr ng th y s n lòng
h thì m i h nh v y là m c tiêu khai thác c a nhi u ngành kinh t qu c dân khác
nhau.
Trong khi n ng l c c a dòng ch y có h n, các ngành kinh t khai thác ngu n
n c đ u quan tr ng, thì m t h ch a đ c xây d ng ph i th a mãn nhi u nhi m
v . Nh ng h ch a này đ c g i là h ch a s d ng t ng h p hay h ch a đa ch c
n ng.
i v i h ch a đa ch c n ng thì nhi m v phát đi n hay b t c nhi m v

nào khác đ u không th gi vai trò tuy t đ i n a mà bu c ph i san s chi phí c ng
nh l i ích thu đ c t ngu n tài nguyên n c. Nh v y tính toán cân đ i trong
quá trình khai thác t ng h p ngu n n c càng tr nên ph c t p. V n đ s d ng
t ng h p tài nguyên n c và nâng cao hi u qu khai thác ngu n n c s đ c làm
rõ trong các ch ng ti p theo.
Còn có m t s h th ng sông Vi t Nam, ngoài nhu c u t ng t nh h
th ng sông à v phát đi n, phòng l , c p n c ph c v t i, sinh ho t, giao thông
th y, các công trình và h ch a còn th a mãn thêm hai nhi m v n a là đ y m n
h l u và san s ngu n n c c a l u v c cho các t nh thu c l u v c khác có ngu n
n c m t không d i dào. Nh v y ch đ x n c c a các h ch a ph i tuân th
theo nhi m v đ y s c d n ép c a th y tri u và qua đó gi đ c nh ng di n tích
tr ng tr t ít b xâm nh p m n h n. Trong khi đó kh n ng c a ngu n n c phía
th ng l u đôi khi l i b c t gi m đ ph c v nhi m v chuy n n c sang l u v c
khác.

1.2. TÀI NGUYÊN N
1.2.1. Tài nguyên n
(a) Ngu
B
T ng l
m n chi
trong n

C TRÊN TH GI I VÀ

VI T NAM

cm t

n tài nguyên n c trên th gi i

m t trái đ t r ng 510 tri u km2 trong đó bi n và đ i d ng chi m 70,8%.
ng n c th y quy n trái đ t vào kho ng 1454 tri u km3, trong đó n c
m kho ng 1370 tri u km3 (chi m 93,9%). Hàm l ng mu i trung bình
c bi n là 3,5%, t c là kho ng 35g/lít. Kho ng 7% l c đ a là các h t


14
nhiên, trong đó ch a kho ng 280.000 nghìn km3 n c ng t. 11% di n tích trái đ t
hai c c c a đ a c u b b ng tuy t bao ph , th tích các núi b ng đó kho ng 24
tri u km3, n u chúng tan ra s làm cho m c n c bi n trên hành tinh t ng thêm 64
m. Tr l ng n c ng m trên th gi i kho ng 8500 km3. Các con sông trên th
gi i th ng xuyên ch a kho ng 1200 km3 n c ng t, t c là kho ng 1/1 000 000
t ng l ng n c các lo i.
Tuy tr l ng n c và n c ng t trên trái đ t l n nh v y nh ng l i phân b
không đ u theo không gian và th i gian. Thí d trong khi Hawai (M ) l ng
m a trung bình là 11084 mm/n m thì
vùng Liev (Chilê) l i ch kho ng
8mm/n m. T i khu v c Yêmen có nhi u n m h u nh không có m a, trong khi
New Deli ( n
) cách đó không xa, có n m l i m a liên t c trong 4-5 tháng liên
ti p.
Nh ng s li u th ng kê trên đây cho th y n
phú và quý giá đ i v i con ng i.
c c a trái đ t đ

Tr l ng tài nguyên n
phân chia nh
b ng 1.1.
B ng 1.1. Tr l
TT

ng n

id

c đánh giá b ng 1,445 t km3 và

c trên trái đ t

Ph n th y quy n

1

c là ngu n tài nguyên phong

ng

Di n tích
103m2

Kh i l ng
n c 103m2

% so v i t ng
l ng

361.300

1.370.323

94,20

2

N c ng m
trong đó vùng trao đ i

134.800
82.000

60.000
4.000

4,12
0,27

3

B ng hà

16.227

24.000

1,65

4

N

ch

2.059

280*

0,019

5

N

c trong t ng th nh

82.000

85**

0,006

6

H in

510.000

14

0.001

7

N

148.000

1,2

0.0001

1.454.703,2

100

ng

c trong khí quy n

c sông
T ng c ng

* có k đ n g n 5000 km3 n
** có k đ n g n 2000 km3 n

c trong các h ch a nhân t o
c trong các h th ng t

i

S li u b ng 1.1 cho th y n c sông chi m t l nh nh t (0,0001%) so v i

các d ng n c khác c a th y quy n, song nó l i có vai trò vô cùng quan tr ng đ i
v i con ng i, vì đó là n c nh t, n c luôn v n đ ng (ch y) và tu n hoàn nên
đ c tái t o ph c h i r t mau chóng. Chính vì th t ng l ng dòng ch y c a sông
trên toàn c u đ c tính t i 41.500km3/n m ngh a là g p 34,6 l n kh i l ng n c
ch a trong sông trong m t th i đi m đó.


15
Nói cách khác, dòng ch y đã thay n c 34,6 l n trong m t n m. N u không
có s tu n hoàn n c nh v y thì con ng i đã ch t vì thi u n c, b i l nhu c u
s d ng n c hi n nay đã đ t t i con s 15.000 km3/n m.
B ng 1.2, 1.3 và 1.4 là nh ng s li u tham kh o v phân b l
theo khu v c và m t s sông l n.
B ng 1.2. L

ng dòng ch y

ng ch y sông theo châu l c
L

ng dòng ch y bình quân n m

Châu l c

Di n tích
103km2

T ng (km3)

Bình quân di n tích

103m3/km2

Châu Á

44.363

13.400

302

Nam M

17.834

11.500

645

B cM

24.247

6.322

269

Châu Phi

30.319

4.020

133

Châu Âu

10.507

3.140

299

Châu Úc

8.501

1.890

222

Toàn c u

148.817

41.500

279

B ng 1.3. L

ng dòng ch y c a m t s n

c
L

ng dòng ch y bình quân n m

Di n tích
103km2

T ng, km3

Bình quân di n
tích 103m3/km2

% so v i toàn c u

Brazin

8.512

9.230

1.084

22,2

Nga

17.075

4.003

234

9,6

Trung Qu c

9.597

2.550

268

6,1

Canada

9.975

2.472

248

5,9

M

9.347

1.938

207

4,7

3.269

1.680

514

4,1

Inđônêxia

2027

1510

745

3,64

Pháp

551

183

332

0,4

Ph n Lan

337

110

326

0,2

Vi t Nam

330

300,4*

910,3

0,73

Toàn c u

148.817

41.500

279

100

Tên n

c

n

* không k l

B ng 1.4. L

ng dòng ch y t các n

c lân c n.

ng dòng ch y m t s sông l n

Tên sông

Di n tích l u v c
103km2

L ng dòng ch y
trung bình n m km3

L u l ng trung bình

c a sông Q0, m3/s


16
Di n tích l u v c
103km2

L ng dòng ch y
trung bình n m km3

L u l ng trung bình
c a sông Q0, m3/s

Amazon

7000

6930

220.000

Công gô

3670

1350

43.000

H ng

2000

1200

38.000

D

ng t

1940

693

22.000

Braxmaputra

936

630

20.000

Enixây

2580

624

19.800

Missisipi

3275

599

19.000

Parana (La Plata)

300

599

19.000

Mê Kông

810

551

17.500

Lê na

2490

536

17.000

Oricono

1086

441

14.000

Iravađi

431

441

14.000

Obi

2990

400

12.700

Tên sông

V c c u, n c đ i d ng (bao g m c n c bi n) chi m t l l n nh t:
94,2% kh i l ng, 70,84% di n tích b m t trái đ t. Nh v y, đ sâu n c trung
bình c a đ i d ng là 1795m, n i sâu nh t t i 11.022m (vùng Marian c a Thái
Bình D ng).
Tuy nhiên, n c đ i d ng có đ m n cao nên s d ng còn h n ch , ch y u
khai thác d i d ng ti m n ng và môi tr ng nh môi tr ng v n t i bi n, môi
tr ng phát tri n và khai thác h i s n, s d ng n ng l ng th y tri u. c bi t tác
d ng to l n c a đ i d ng là môi tr ng đi u ti t khí h u.
ng th hai v l ng là n c ng m (4,12%), trong đó ph n n c ng m trao
đ i m nh v i n c m t thông qua m i quan h th y l c đ c c tính b ng 4 tri u
km3 (xem b ng 1.5).
B ng 1.5. Tr l

ng n

c ng m toàn c u

Ph m vi

Kh i l ng
103km3

đ sâu t i 100m

4000

sâu t 1000m
đ n 6000m

kho ng 5000

khoáng hóa g/l
Ch y u là n
≤1

c nh t

Ph n l n là n c
m n, KH trung bình
30-100; có n i đ n
400

Kh n ng s d ng
áp ng yêu c u đ i
v i n c sinh ho t và
n ct i
Có th s d ng cho
công nghi p hoá. N u
s d ng đ t i ho c
c p n c sinh ho t c n
ph i làm nh t


17
T ng các lo i n c
ng m theo d báo
(t i đ sâu 1520km)

60.000

Bao g m các lo i
n c nh t, m n,
n c nóng, n c
không áp và có áp

S d ng cho các l nh
v c khác nhau tu theo
tính ch t và nhu c u

L u ý r ng vi c đánh giá chính xác tr l ng n c ng m là v n đ khó trong
đi u ki n hi n nay, vì kh n ng khoan sâu có h n (m i t i đ sâu 9.000÷10.000m),
chi phí khoan khá cao, các ph ng pháp đi u tra khác (nh ph ng pháp đ a v t
lý, ph ng pháp phóng x , v.v... ) còn ch a cho k t qu kh quan tin c y đ i v i
đ sâu l n. S li u b ng 1.5 là k t qu nghiên c u c a UNESCO trong ch ng
trình “Th p k qu c t v th y v n - đ a ch t” giai đo n 1966-1975.
N c d ng b ng hà v nh c u đ c đánh giá t i 24 tri u km3, b ng g p 2
v n l n th tích n c sông. ây là lo i n c tinh khi t, nh t và s ch, t p trung ch
y u hai đ u đ a c c c a Trái đ t (B c và Nam c c).
N u gi thi t kh i l ng b ng hà tan thành n c (th l ng) thì m c n c bi n
và đ i d ng s dâng cao thêm 64,4 m. Nh v y s có bao nhiêu thành ph , làng
m c, đ ng ru ng v.v..., k c nhi u qu c gia b chìm ng p trong n c.
Tuy v y, m t th c t là nhi u qu c gia đã và s thi u n c nh t m t cách
nghiêm tr ng, do đó đã có các d án nghiên c u khai thác b ng hà, k c v n đ
v n chuy n b ng v i c ly xa t ng t nh các d án nghiên c u làm nh t n c
bi n đ s d ng vào m c đích sinh ho t hay t i.
ng nhiên giá thành đ có 1
mét kh i n c đ c khai thác nh v y còn khá cao, do đó các d án nghiên c u
trên ch m i d ng th nghi m. Hy v ng v i s phát tri n c a khoa h c công ngh
trong th k 21 chi phí trong khai thác n c nh v y s gi m r t nhi u và vì th

ph ng th c làm nh t n c bi n ho c khai thác n c b ng hà s tr thành ph
bi n, ch p nh n đ c.
(b) Ngu n tài nguyên n c Vi t Nam
Vi t Nam, do đ a hình núi non và khí h u nhi t đ i gió mùa tác đ ng sâu
s c t i kh i l ng và vi c phân ph i n c, nên l ng m a r t không đ u, gây ra l
l t và tình tr ng thi u n c th ng xuyên. L ng m a trung bình 2000 mm/n m,
nh ng ph n l n là t tháng 5 đ n tháng 11. Kho ng 70÷75% l ng m a h ng n m
đ c t o ra trong 3 đ n 4 tháng và 20÷30% đ c t o ra trong kho ng m t tháng
cao đi m. L ng n c trong 3 tháng có ít n c nh t ch có 1÷2% (World Bank,
1996).
Vi t Nam có thu n l i v n c d a trên h th ng sông ngòi ch ng ch t, đ a
hình và đ m a thu n l i và so v i quy mô dân s . T ng s l ng n c trung bình
hàng n m là 847 m3, trong đó ch riêng l u v c sông H ng và sông Mê Kông
chi m 75% (World Bank, 1996). Tuy nhiên Vi t Nam n m h u nh
cu i h l u


18
sông
Mê Kông, sông H ng, sông Mã, sông C và sông
ng Nai; ch ng h n, h n 90%
l u v c sông Mê Kông là n m ngoài Vi t Nam và 90% dòng ch y c a nó là b t
đ u ngoài; M t n a sông H ng là n m ngoài và 1/3 dòng ch y c a nó b t ngu n
t
Trung Qu c. Do đó, kh n ng có n c, đ c bi t là trong mùa khô khi các n c
th ng ngu n s d ng nhi u, là đi u n m ngoài t m ki m soát c a Vi t Nam.
Vi c phát tri n các ngu n n c đòi h i ph i có s ph i h p r ng rãi trong
khu v c. U ban sông Mê Kông đ c thành l p 4/1995 nh m gi i quy t các v n đ
liên quan đ n n c sông c a các qu c gia có sông Mê Kông ch y ra.
Ngu n n c m t trên lãnh th Vi t Nam bao g m ngu n n c tr c ti p s n

sinh trên ph n lãnh th và ngu n n c t lãnh th n c ngoài ch y vào các sông
l n liên qu c gia nh h th ng sông H ng, sông Mã, sông C , sông vùng ông
Nam B , h th ng sông Mê Kông.
T ng di n tích h ng n c c a các sông h th ng sông là 1 167 000 km2. Ph n
di n tích h ng n c n m ngoài lãnh th là 823 250 km2, trong đó c a sông Mê
Kông 724 000 km2, sông H ng 82 300 km2, sông Mã 10 800 km2, sông C 9 470
km2, các sông vùng ông Nam b 6 700 km2, h th ng sông B ng Giang - K
Cùng 2 658 km2.
T ng l ng dòng ch y n m trên các l u v c sông Vi t Nam kho ng 847 t
m , trong đó có 327 t m3 s n sinh trên lãng th Vi t Nam còn 520 t m3 là t
n c ngoài ch y vào. c tr ng m a và dòng ch y n m trên các l u v c sông Vi t
Nam đ c t ng h p b ng 1.6.
3

B ng 1.6.
TT

c tr ng m a và dòng ch y n m trên các l u v c sông
L u v c sông

F (km2)

Xo (mm)

Wo
(109m3)

1

Sông K Cùng - Vi t Nam

Sông K Cùng n c ngoài

6352
308

1500
1500

3,70
0,18

2

B ng Giang Vi t Nam
B ng Giang n c ngoài

4000
1560

1746
1746

3,62
0,50

3

Sông Quay S n Vi t Nam
Sông Quay S n n c ngoài

370
790

1550
1550

0,36
0,77

4

Các sông cùng

3744

2560

5,21

5

Sông Thái Bình t i Ph L i

12700

1320

8,46

6

Châu th sông H ng

13000

1690

11,3

7

Sông H ng: - ngoài n
- trong n

81 200
62 100

1500
1980

52,9
63,6

ông B c

c
c đ n Vi t


19

TT

L u v c sông

F (km2)

Xo (mm)

Wo
(109m3)

10 800
17 600

1400
1640

3,9
14,1

2810

1750

1,75

9470
20 527

1400
2000

5,32
20,20

Trì
8

Sông Mã: - ngoài n
- trong n

c
c

9

Sông M c + sông Yên

10

Sông C : - ngoài n
- trong n

11

Các sông Qu ng Bình

7977

2420

17,0

12

Các sông thu c Qu ng Tr

4369

2600

7,11

13

Sông H

3298

3050

8,60

14

Sông Thu B n

10 350

2780

25,0

15

H th ng Tam K , Trà B ng, Trà
Khúc, V

8935

2580

19,3

16

Sông Kone và ph c n

7204

1700

7,23

17

Sông Cái Ninh Hoà

1048

1700

1,06

18

Sông Cái Nha Trang + ph c n

2942

2100

4,31

19

L u v c sông Ba

13 800

1740

9,87

20

Các sông Ninh Thu n, Bình Thu n
Các sông nh

9567
3033

1200
1200

4,43
1,40

21

H th ng sông
ng Nai: - ngoài
n c
trong n c (c vàm c
ông, Vàm
c Tây)

6700
37 400

2160
2200

4,00
33,8

22

H th ng sông Mê Kông: - ngoài

n c
- trong
n c

724 000
70 520

1400
1800

452,8
55,1

c
c c ph c n

ng và ph c n

T ng
- Trong n
- Ngoài n

c
c

847
327
520

20
nguån n−íc mÆt trªn toµn l∙nh thæ
(847 tû m3)
Trong n−íc
327
39%

N−íc ngoµi
520
61%

Hình 1.1. Ngu n n

1.2.2. Tài nguyên n

c m t trên toàn lãnh th

c ng m

Ki n t o đ a lý th y v n c a Vi t Nam là không v ng ch c, có nhi u ch t
cacbonat và bazan. Ng i ta tìm th y các tr m tích không v ng ch c su t các vùng
ven bi n và châu th và là d tr đáng h a h n nh t. S ki n t o t cacbonat ch
y u là mi n B c. Các t n ng m n c bazan, h u h t là cao nguyên trung ph n
là có h n, các đi u tra s b
c tính ngu n n c ng m có th khai thác đ c là
3
kho ng 6-7 km m i n m (World Bank, 1996).
Hi n nay ngu n n c l y ra h ng n m là không đ y 1 km3. Tuy nhiên, n c
ng m đáp ng 30% nhu c u v n c các thành ph ; Hà N i và thành ph H Chí
Minh d a ch y u vào ngu n n c ng m.

M i ch 15% d tr n c ng m đã đ c khai thác do ngu n n c m t nhìn
chung là d i dào và không t n kém trong h u h t th i gian trong n m.
ng th i,
ngu n n c m t đ c nh n m nh do nhu c u ch ng l t. Ngoài ra vi c l y n c
ng m có th còn t n kém đ i v i ng i nông dân. Tuy nhiên, nhu c u phát tri n
h n n a đang t ng lên các vùng mà đó đã ho c d tính s x y ra tình tr ng
thi u các ngu n n c trên m t đ t, hay đó ch t l ng n c đang tr thành m t
v n đ ch ng h n nh
các vùng châu th sông Srepok,
ng Nai và Mê Kông.
Tr l

ng n

c ng m trên các l u v c sông Vi t Nam đã đ

c xác đ nh nh

sau:
L u l ng sông B ng Giang-K Cùng có tr l ng đ ng t nhiên là 3 296
160 m3/ngày, v i mô s dòng ng m t 2÷5 l/s.km2.
Vùng ven bi n Qu ng Ninh có tr l ng đ ng t nhiên là 1 907 712 m3/ngày,
l u l ng dòng ng m là 1,5 ÷ 7 l/s.km2.


21
L u v c sông Lô (Flv=22 000 km2) có đ ch a n

c nghèo v i tr l

ng

đ ng t nhiên 61 846 063 m3/ngày, v i mô s ng m t 3 ÷ 7 l/s.km2.
L u v c sông

à (Flv=26 800 km2) có đ ch a n

c t nghèo t i trung bình,

tr l ng đ ng t nhiên 16 597 267 m /ngày, v i mô s dòng ng m t 3 ÷ 10
l/s.km2.
L u v c sông Thao (Flv=12 000 km2) có đ ch a n c ng m t nghèo t i
3

trung bình v i tr l
t 3 ÷ 7 l/s.km2.
L u v c sông Th

ng đ ng t nhiên 6 428 160 m3/ngày, mô s dòng ng m
ng (Flv=6 650 km2) có đ ch a n

c nghèo v i tr l

ng

đ ng t nhiên 1 149 120 m3/ngày, mô s dòng ng m t 2 ÷ 3 l/s.km2.
Vùng đ ng b ng B c B (F =17 000 km2), có tr l ng đ ng t nhiên 7 180 539
m3/ngày, mô s dòng ng m bi n đ i t 3 ÷ 10 l/s.km2.
ng đ ng t nhiên 1 823 472

L u v c sông C u (Flv=6 030 km2) có tr l
m3/ngày, mô s dòng ng m t 2 ÷ 5 l/s.km2.

L u v c sông L c Nam (F=2 295 km2) có tr l ng đ ng t nhiên là 99 100
m3/ngày, v i mô s dòng ng m nh h n 0,5 l/s.km2.
ng đ ng t nhiên 16 5997 267

L u v c sông Mã (F=17 600 km2) có tr l
m3/ngày, mô s dòng ng m t 2 ÷ 5 l/s.km2.

ng đ ng t nhiên là 11 001

L u v c sông C (Flv=17 730 km2) có tr l
605m3/ngày, mô s dòng ng m t 2 ÷ 5 l/s.km2.

Vùng ven bi n Ngh T nh (F=4647 km2) có tr l ng đ ng t nhiên 2 409 005
m3/ngày, mô s dòng ng m t 2 ÷ 10 l/s.km2.
Vùng ven bi n Bình Tr Thiên (F=12 673 km2) có tr l
6 569 683 m3/ngày, mô s dòng ng m t 2 ÷ 10 l/s.km2.

ng đ ng t nhiên là

L u v c sông Thu B n (F=10 350 km2) có tr l ng đ ng t nhiên là 103 500
m3/ngày, mô s dòng ng m t 6 ÷ 13 l/s.km2.
Vùng ven bi n Qu ng Nam t i Bình nh (F=8 870 km2) có tr l
t nhiên là 2 797 200 m3/ngày, mô s dòng ng m t 3 ÷ 10 l/s.km2.
L u v c sông Ba (F=13 800 km2) có tr l
m3/ngày, mô s dòng ng m t 1 ÷ 5 l/s.km2.

ng đ ng

ng đ ng t nhiên là 4 173 000

L u v c sông Sê San (F=11 450 km2) có tr l
m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 5 ÷ 6 l/s.km2.

ng đ ng t nhiên 5 441 040

L u v c sông Srepok (F=30 100 km2) có tr l
m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 3 ÷ 5 l/s.km2.

ng đ ng t nhiên 10 402 560


22
Vùng ven bi n Thu n H i (F=9 347 km2) có tr l ng đ ng t nhiên 2 422 472
m3/ngày, mô s dòng ng m t 1 ÷ 5 l/s.km2.
L u v c sông La Ngà (F=4 170 km2) có tr l ng đ ng t nhiên 3 062 448
m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 7 ÷ 10 l/s.km2.
L u v c sông ng Nai (F=37 394 km2) có tr l ng đ ng t nhiên 24 231 312
m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 5 ÷ 10 l/s.km2.
L u v c sông Bé (F=7 170 km2) có tr l ng đ ng t
m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 5 ÷ 7 l/s.km2.

nhiên 3 097 440

L u v c sông Sài Gòn (F=5 010 km2) có tr l ng đ ng t nhiên 3 246 480
m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 5 ÷ 10 l/s.km2.
L u v c sông Vàm C
ông (F=6 820 km2) có tr l

616 m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 3 ÷ 5 l/s.km2.

ng đ ng t nhiên 2 651

L u v c sông Vàm C Tây (F=3 280 km2) có tr l
176 m3/ngày, mô s dòng ch y ng m 2 ÷ 5 l/s.km2.

ng đ ng t nhiên 850

T ng tr l ng đ ng t nhiên toàn qu c kho ng 195 666 650 m3/ngày, t
đ ng 2 264 m3/s.
T ng tr l ng n c ng m c p (A+B) là 986 500 m3/ngày. Tr l
thác c p C1 là 2 400 000 m3/ngày, c p C2 là 10 400 000 m3/ngày.

1.3. NH NG V N

T RA

I V I TÀI NGUYÊN N

ng

ng khai

C

a hình và khí h u gió mùa c a Vi t Nam gây ra l l t th ng xuyên trong
mùa m a và khan hi m n c trong mùa khô. Nhi u v n đ liên quan đ n nh ng
đi u ki n này v n đã nghiêm tr ng có nguy c càng tr m tr ng h n khi t ng
tr ng m nh v dân s và kinh t . Các m c sau s nêu lên nh ng v n đ chính

đang n i c m nh l l t, h n hán, khan hi m suy ki t n c, ô nhi m ngu n n c,
nhi m m n, s xu ng c p c a l u v c sông...

1.3.1. L l t
L l t là thiên tai nghiêm tr ng nh t, đ c bi t khi đ i đa s dân s ng nh ng
vùng đ t th p b l t l i. V m t l ch s , l l t và ng p úng là v n đ n i c m
vùng châu th sông H ng và sông Mê Kông. Toàn b nh ng thi t h i do l t l i gây
ra trong n m 1994 t ng c ng là 260 tri u USD và 500 ng i ch t, s n xu t nông
nghi p b c n tr nghiêm tr ng.
Khi dân s và kinh t có xu h ng t ng m nh, thì c n ph i c i thi n m c đ
công tác phòng ch ng l l t. Ng p úng trong th i gian dài làm cho đ t canh tác
không s d ng đ c và làm cho đi u ki n s ng r t khó kh n.


23
Các bi n pháp ch ng l t các vùng có s khác nhau. Ch ng h n, trong khi
đê đi u d c các con sông và b bi n phía b c sông H ng/châu th sông Thái
Bình ch ng ch t, thì không có h t ng c s
các t nh mi n Trung và vùng núi n i
có các c n l đ t ng t và ng p n c, chính quy n các đ a ph ng đang t p trung
vào h th ng d báo và các h ch a n c đa ch c n ng đ u ngu n. châu th
sông Mê Kông, ph n l n vùng này không đ c b o v và l l t đây kéo dài và
lan r ng. Các bi n pháp quy ho ch ch ng l l t đây nh xây d ng nh ng đê kè
th p nh ng vùng b úng n ng đ b o v kh i nh ng c n l s m hay h th ng đê
đi u đ y đ
nh ng vùng đ t nông nghi p th p đ u ch a có tính thuy t ph c v
kinh t , xã h i và môi tr ng.
M t bi n pháp có hi u qu đ ch ng l là xây d ng h ch a s d ng đa m c
tiêu. Ví d ho t đ ng c a h ch a n c đa m c tiêu Hoà Bình. p Hoà Bình trên
sông à, nhánh sông chính c a sông H ng, đ c hoàn thành n m 1989. M c dù là

ngu n th y đi n chính c a đ t n c, u tiên hàng đ u cho ho t đ ng c a h ch a
n c là nhi m v c t l v i dung tích phòng l cho h du là 3 t m3.

1.3.2. H n hán
a hình và khí h u gió mùa c ng gây ra tình tr ng thi u n c th ng xuyên
hàng n m vào mùa khô. Vào tháng 11 đ n tháng 4 hàng n m n c ta liên t c x y
ra hi n t ng h n hán, gây c n tr đ n tình hình s n xu t nông nghi p. L ng
n c trong ba tháng có ít n c nh t ch chi m 5÷8% dòng ch y h ng n m và
l ng n c hàng tháng trong tháng có ít n c nh t ch có 1÷2%. Bi n pháp đ
kh c ph c s thi u n c v mùa khô là ph i tích n c v mùa l
các h ch a làm
nhi m v đi u ti t dòng ch y.
1.3.3. V n đ suy ki t và ô nhi m ngu n n c
Quá trình đóng góp tích c c trong s phát tri n kinh t xã h i c ng nh các
ho t đ ng c a con ng i còn là nguyên nhân ch y u gây ra m t s hi n t ng
nghiêm tr ng nh h ng đ n môi tr ng. V n đ môi tr ng và tàn phá môi
tr ng, trong đó có s suy ki t và ô nhi m ngu n n c đ c c th gi i quan tâm
b i các nguy hi m sau:
S phá th ng t ng ôzôn
M a axit
Nhi t đ c a trái đ t t ng lên
Ô nhi m các ngu n tài nguyên đ t, n c và không khí
i v i tài nguyên n c, s suy ki t ngu n n c đang di n ra nhanh chóng
h u h t các qu c gia trên th gi i, đ c bi t các n c nghèo và các n c đang


24
phát tri n, trong đó có Vi t Nam. Bi u hi n c a s suy ki t ngu n n c là: Nhi u
sông su i tr nên nghèo nàn v l ng n c; có sông su i tr nên khô ki t h n; quá
trình sa m c hóa đang di n ra nhanh chóng trong các l u v c; nhi u ao h thiên

nhiên b l p đi trong quá trình đô th hoá; m c n c ng m gi m rõ r t do vi c khai
thác n c ng m quá m c.
Ngoài suy thoái, ngu n n c còn b ô nhi m nghiêm tr ng. Ngu n n c b
coi là ô nhi m khi thành ph n và tính ch t lý, hóa h c c a n c b thay đ i, không
đ m b o ch t l ng là ngu n cung c p ph c v các m c đích sinh ho t n u ng.
Các ngu n gây ô nhi m ch y u là:
Ngu n thành th , thông qua ch t th i l ng và ch t th i r n t các khu đô th
không đ c x lý, x th ng vào ngu n n c.
Ngu n n c th i không đ c x lý ho c x lý s sài t các khu công nghi p
các nhà máy xí nghi p, đ c bi t n c th i t các ngành công nghi p hóa h c.
Ngu n ô nhi m t các hóa ch t trong nông nghi p nh thu c tr sâu, thu c
di t chu t, phân hóa h c.
Và ngu n t nhiên nh xác cây m c r a, tù đ ng.
Th t v y, Vi t Nam n c th i trong các gia đình các vùng thành ph là
nguyên nhân hàng đ u c a tình tr ng ô nhi m n c và v n đ này còn có th x u
thêm: L ng ch t th i và c ng rãnh t ng lên các vùng thành th phát tri n nhanh
vì có dân s t ng nhanh, nh ng kh n ng c a các h th ng c ng rãnh l i không
t ng lên k p. Vì v y, n c b n b th i tr c ti p vào các con sông mà không có s
ki m soát. Theo th ng kê, vi c th i các ch t b n c a con ng i g n các thành ph
chi m 70÷90% hàm l ng các ch t h u c trong các h th ng sông. V n đ càng
x u đi do s qu n lý ch t th i r n và x lý các ch t th i công nghi p không đ y đ
các th xã và thành ph l n. Do các ngành công nghi p s ti p t c phát tri n
h u h t các l u v c sông, nên tình tr ng ô nhi m v n đã x u, s l i có chi u h ng
nghiêm tr ng h n n u không có các bi n pháp ng n ch n k p th i.
Tình tr ng ô nhi m ngu n n c rõ ràng nh t là Hà N i và thành ph H Chí
Minh. Hà N i, n c (các sông, h , ao) n i li n v i m ng máng, rãnh n c và
có ch c n ng nh là m t h th ng h n h p c ng rãnh và thoát n c m a. Th c t
là các ch t th i gia đình và công nghi p đ u không đ c x lý. Các c ng rãnh n i
trên m t đ t th ng r t n ng mùi trong mùa khô. Vì thành ph có c s công
nghi p khá l n, nên các ch t th i công nghi p là ngu n đáng k c a tình tr ng ô

nhi m n c. Tình hình thành ph H Chí Minh c ng t ng t , tuy v n đ h
th ng thoát n c có đ nghiêm tr ng h n. M c dù ô nhi m do ch t th i công
nghi p không nghiêm tr ng b ng, song thành ph H Chí Minh là m t trong


25
nh ng c ng chính v các s n ph m d u nên trong nh ng n m g n đây v n đ ô
nhi m m t n c do d u loang đang đòi h i ph i gi i quy t.
T c đ t ng tr ng cao mà ng i ta d tính c a các thành ph và công
nghi p ch có th làm x u đi tình tr ng ô nhi m n c v n đã nghiêm tr ng các
thành ph . Theo m t s nghiên c u qu c t , n u Vi t Nam không gi i quy t s m
đ c v n đ ô nhi m ngu n n c, thì s c kh e c a ng i dân và ch t l ng đ i
s ng s x u đi và cái giá ph i tr s leo thang nhanh chóng.

1.3.4. S xâm nh p m n
S xâm nh p c a n c m n d c b bi n trong mùa ki t là v n đ chính v
ch t l ng n c phía Nam n c ta, tác đ ng đ n th y l i (phá ho i mùa màng)
và vi c cung c p n c vùng nông thôn. V n đ này nghiêm tr ng khi không có
đ dòng ch y v phía b bi n đ ng n ch n dòng ch y ng c l i c a n c bi n. Rõ
nh t là châu th sông Mê Kông: N c th y tri u m nh trong mùa khô làm cho
s xâm nh p l n sâu vào đ t li n t i 70 km. Ng i ta d tính di n tích vùng b
n c m n tác đ ng s t ng t 1,7 tri u lên 2,2 tri u ha, n u không có các bi n pháp
ng n ch n. châu th sông H ng, tình tr ng n c m n xâm nh p không nghiêm
tr ng vì có đ p Hoà Bình giúp đi u hoà dòng ch y (World bank, 1996).
Các gi i pháp ng n ch n bao g m các bi n pháp v công trình, ch ng h n
nh là thêm các công trình ven bi n, các h ch a đa m c đích c ng nh c i t o các
con đê đã b xu ng c p. Tuy nhiên, n u vi c k t h p các bi n pháp công trình v i
các bi n pháp phi công trình thì hi u qu đ t đ c s cao h n, ch ng h n nh có
các quy đ nh v tháo n c các h ch a, thay đ i t p quán tr ng tr t và đi u
ch nh vi c s d ng n c nh m duy trì dòng ch y t i thi u trong sông.

1.3.5. S xu ng c p c a các l u v c sông
Do tình tr ng đ n g , đ c bi t là các vùng mi n núi và khai hoang du canh,
nên các l u v c sông đã b phát quang r ng và xu ng c p. Tình tr ng này đã gây ra
xói mòn và b i l ng. V n đ này x u đi đáng k trong nh ng th p k g n đây: u
nh ng n m 1940 r ng bao ph g n 70% di n tích và đ n 1991 còn không đ y
30%.
Tình tr ng xói mòn gây ra nhi u v n đ . Tr c tiên, vi c t ng các ch t c n
l ng đ ng làm gi m kh n ng d tr c a h . Th hai, nh ng su i và kênh m ng
không đ c qu n lý phù sa quá nhi u có tác đ ng tiêu c c đ n l ng n c dùng
cho th y l i, dâng l và kh n ng đi l i trên sông ngòi và c ng làm t ng chi phí
cho vi c x lý n c cho tiêu dùng thành th và công nghi p. Th ba, m c đ l ng
đ ng cao có th c ng tác đ ng tiêu c c t i h sinh thái n c. Tr ng h p đ p Hoà
Bình, c s th y đi n l n nh t Vi t Nam là bài h c: c tính n u không có bi n