Giáo trình quy hoạch và thiết kế hệ thống thuỷ lợi phạm ngọc hải

M cl c
L i nói đ u

3
6
Ch ng 12
H th ng thu l i vùng đ i núi

7

12.1.
c đi m mi n đ i núi n c ta và yêu c u phát tri n thu l i
12.1.1. Khái quát chung
12.1.2.
c đi m ch y u v t nhiên các t nh Mi n núi
12.1.3. Tình hình thu l i và phát tri n nông nghi p
12.1.4. Nh ng t n t i và h ng kh c ph c đ phát tri n nông nghi p b n v ng
các t nh mi n núi
12.2 Xói mòn đ t và bi n pháp ch ng xói mòn
12.2.1. Tình hình đ t d c, đ i núi, n i sinh ra xói mòn đ t
12.2.2. Tác h i c a xói mòn đ t
12.2.3. Nguyên nhân gây ra xói mòn
12.2.4. Xác đ nh l ng xói mòn
12.2.5. Các bi n pháp ch ng xói mòn
12.2.6. Ch ng xói mòn b ng bi n pháp công trình
12.2.7. Ru ng b c thang
12.2.8. Ch ng xói mòn b ng bi n pháp nông nghi p
12.3. Bi n pháp thu l i vùng đ i núi
12.3.1. H th ng thu l i vùng đ i núi
12.3.2. Cách tính toán thu l i cho h th ng liên h

11
11
12
14
17
18
27
29
35
37
38
44

Ch ng 13
Bi n pháp thu l i vùng đ t m n

47

13.1.
13.2.
13.2.1.
13.2.2.
13.2.3.
13.2.4.
13.2.5.
13.3.
13.3.1.
13.3.2.

Khái ni m chung
Phân lo i đ t m n
Phân lo i đ t m n theo thành ph n hoá h c c a các lo i mu i
Phân lo i đ t m n theo đ c tr ng hình thành c a đ t
Phân lo i đ t m n theo l ng ch a mu i trong đ t
Phân lo i đ t m n theo đ pH
t m n Xolonet
Các lo i đ t m n Vi t Nam
t ven bi n có ph n ng trung tính ho c ki m y u
t m n sú v t

7
7
7
9
10

47
47
47
47
48
49
49
50
51
52
3

13.3.3.
t m n chua
13.4.
t m n và cây tr ng
13.5. Bi n pháp thu l i c i t o n c m n
13.5.1. Mô hình di n bi n m n trong đ t đ c r a
13.5.2. S v n đ ng c a mu i trong đ t khi r a m n

52
53
56
57
58

13.5.3. R a m n trung tính và ki m trong tr ng h p n c ng m n m sâu và d
thoát
13.5.4. R a m n ki m và trung tính trong tr ng h p n c ng m n m nông và
khó thoát
13.5.4. Tiêu n c khi r a m n
13.5.5. Mùa r a, ch đ r a và k thu t r a
13.5.6. Bi n pháp c i t o đ t m n Xolonet và đ t m n chua
13.5.7. Bi n pháp tr ng lúa c i t o đ t m n

60

Ch ng 14
Bi n pháp thu l i vùng nh h
14.1.
14.1.1.
14.1.2.

14.2.
14.2.1.
14.2.2.
14.3.
14.3.1.
14.3.2.
14.3.3.
14.4.
14.4.1.
14.4.2.
14.4.3.
14.4.4.
14.4.5.
14.5.
14.5.1.
14.5.2.
4

ng thu tri u

Khái quát v thu tri u
Khái ni m c b n v thu tri u
Thu tri u trong sông
M t s v n đ chung v tam giác châu và c a sông
Khái ni m v tam giác châu
C a sông và lo i hình c a sông
Khái quát v tình hình đ t đai vùng ven bi n ch u nh h ng c a
thu tri u
ng b ng sông H ng - sông Thái Bình
ng b ng ven bi n mi n trung

ng b ng ven bi n Nam B
Các gi i pháp thu l i Vùng ven bi n ch u nh h ng c a thu tri u
Nhi m v và các n i dung c b n
S đ các h th ng thu nông ch u nh h ng c a thu tri u
Các nguyên t c c b n khi quy ho ch, thi t k và qu n lý v n hành
các h th ng thu nông vùng ch u nh h ng thu tri u
Các gi i pháp khai hoang l n bi n
Tr ng lúa r a m n
Tính toán th y l i Vùng ven bi n ch u nh h ng c a th y tri u
c đi m c a h th ng kênh m ng và c ng tiêu n c vùng tri u
Mô hình thu l i c s vùng nh h ng tri u

70
78
87
91
93

101
101
101
105
115
115
118
120
120
121
121
122

122
122
125
125
128
131
132
132


14.5.3.
14.5.4.
14.6.
14.6.1.
14.6.2.
14.6.3.

Tính toán thu l i h th ng t i vùng nh h ng thu tri u
Tính toán thu l i H th ng tiêu n c vùng nh h ng tri u
H th ng thu l i vùng nuôi tôm
Khái ni m v nuôi tôm công nghi p
Các mô hình nuôi tôm công nghi p
Các h ng m c công trình trong h th ng thu l i ph c v
công nghi p
Ch ng 15
Bi n pháp th y l i vùng úng

15.1.
15.1.1.
15.1.2.

15.1.3.
15.2.
15.2.1.
15.2.2.
15.3.
15.3.1.
15.3.2.

Nguyên nhân và các bi n pháp c i t o đ t vùng úng
Các nguyên nhân gây nên úng
Vài nét v tình hình úng n c ta
Các bi n pháp c i t o vùng úng
B trí h th ng thu l i vùng úng
Ph ng h ng chung quy ho ch vùng úng
M t s cách b trí h th ng thu l i đi n hình vùng úng
Tính toán th y l i vùng úng
M c đích và n i dung tính toán
M t s đ c đi m m t c t kênh tiêu vùng úng
Ch ng 16
S d ng n c th i đ t

16.1.
16.1.1.
16.1.2.
16.1.3.
16.2.
16.3.
16.4.
16.4.1.
16.4.2.

16.4.3.

M đ u
Thành ph n và tính ch t c a n c th i
c tính c a n c th i sinh ho t
N c th i c a các nhà máy, xí nghi p
N c th i đô th
Ý ngh a vi c dùng n c th i đ t i ru
S d ng n c th i trong nông nghi p
Các v n đ liên quan khi dùng n c th
Nh ng nguyên t c c b n khi s d ng n
V ch t l ng n c và tiêu chu n n c t
V nông nghi p và v sinh phòng b nh

i ru ng

ng
Vi t Nam
iđ t i
c th i
i.

nuôi tôm

144
146
155
155
155
157

160
160
160
161
162
163
163
165
168
168
169

184
184
184
185
188
190
194
195
196
199
199
202

5


L I NÓI

U

Giáo trình Quy ho ch và Thi t k h th ng Thu l i là m t trong nh ng Giáo trình
chính c a ngành. T n m 1970 B môn Thu nông đã biên so n Giáo trình Thu nông.
Cách đây 35 n m m t s n i dung không còn phù h p v i tình hình phát tri n c a khoa h c
k thu t và th c ti n hi n t i. Do v y c n nghiên c u phát tri n n i dung, biên so n l i Giáo
trình này nh m trang b nh ng ki n th c c b n m i nh t và hi n đ i c a ngành v khoa
h c k thu t đ sinh viên đ c đào t o khi t t nghi p ra tr ng có th đáp ng đ c nhu
c u công nghi p hoá và hi n đ i hoá đ t n c. Giáo trình này c ng là tài li u tham kh o cho
cán b k thu t và k s Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn và các ngành liên quan.
Giáo trình này do PGS.TS. Ph m Ng c H i làm ch biên
Tham gia biên so n các ph n
GS.TS. T ng

c Khang biên so n các ch

GS.TS. Bùi Hi u biên so n các ch

ng 2, 3, 4, 6 (6.1, 6.2, 6.3), 7, 8 và 10

ng 6 (6.4, 6.5), 12 và 16

PGS.TS. Ph m Ng c H i biên so n các ch

ng 1, 9, 11 và 15

PGS.TS. Ph m Vi t Hoà biên so n các ch

ng 5, 13 và 14

Giáo trình này in thành 2 t p
T p 1: Quy ho ch và Thi t k các H th ng Thu l i (g m 11 ch
đ n ch ng 11)
T p 2: Bi n pháp Thu l i m t s vùng đ c tr ng (g m 5 ch
ch ng 16)

ng, t ch

ng, t ch

ng 1

ng 12 đ n

T p th tác gi c a Giáo trình xin bày t s c m n đ i v i Tr ng i h c Thu l i,
V Khoa h c Công ngh và Ch t l ng s n ph m B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn,
Nhà xu t b n Nông nghi p đã h tr , t o đi u ki n cho biên so n và in n Giáo trình này.
Các thành viên tham gia vi t đã có nhi u c g ng đ hoàn thành vi c biên so n giáo
trình, tuy v y không th tránh kh i nh ng sai sót. Chúng tôI r t mong nh n đ c nh ng ý
ki n đóng góp b ích c a b n đ c đ l n xu t b n sau s hoành ch nh h n.
Xin chân thành c m n.
T p th các tác gi

6


7

Ch
12.1.

ng 12 H TH NG THU L I VÙNG

c đi m mi n đ i núi n

I NÚI

c ta và yêu c u phát tri n thu l i

12.1.1. Khái quát chung
Di n tích đ t đai c a c n c ta kho ng 33.200.000 ha.
Trong đó di n tích đ t vùng đ i núi là h n 20 tri u ha, chi m g n 70% di n
tích đ t đai c n c. Các t nh có di n tích đ i núi chi m ph n l n. Có th phân 3 khu
v c:
- Các t nh mi n núi phía B c: g m 12 t nh (Hà Giang, Tuyên Quang, Cao
B ng, L ng S n, Lai Châu, i n Biên, Lào Cai, Yên Bái, Thái Nguyên, B c C n, S n
La, Hoà Bình, Qu ng Ninh) có di n tích t nhiên là: 9.352.000 ha chi m h n 28% di n
tích đ t t nhiên c n c. Dân s 8.831.000 ng i, chi m 12% dân s c n c, m t đ
120 ng i/km2.
- Các t nh thu c Trung b : Thanh Hoá, Ngh An, Hà T nh, Qu ng Bình,
Qu ng Tr , Th a Thiên Hu , Qu ng Nam, à N ng, Qu ng Ngãi, Bình nh, Phú
Yên, Khánh Hoà, Ninh Thu n, Bình Thu n có di n tích t nhiên 9.336.000 ha chi m
28% di n tích c n c, dân s 17.284.000 ng i chi m 23,8% dân s c n c, m t đ
bình quân 178 ng i/km2.
- Vùng đ i núi Tây Nguyên g m các t nh c L c, c Nông, Lâm
ng và
Gia Lai – Kon Tum, có dân s g n 3 tri u ng i và t ng di n tích đ t đai 5 ÷ 6 tri u
ha, trong đó di n tích đ t nông nghi p ch có 573.000 ha, di n tích cây công nghi p

59.000 ha.
B ng 12.1 - B ng th ng kê tình hình s d ng đ t các vùng
Vùn
Trun
Tây
Thông s
g
núi
T
gb
Nguyên
phía B c
8.83
17..28
2.99
1.000
4..200
8.700
9.35
9.336.
5.61
Dân s (ng i)
2.000
000
1.900
Di n tích (ha)
1.06
1..226
572.
Di n tích đ t nông nghi p (ha)

2.000
..200
700
Di n tích đ t lâm nghi p (ha)
1.71
3.585.
3..2
Di n tích cây n qu (ha)
3.000
100
94.000
Di n tích cây công nghi p hàng
32.3
43.01
14.0
n m (ha)
35
0
00
Di n tích cây n qu đ n n m
209.
438.5
59.3
2000(ha )
800
00
00
68..
80.00
34.0

265
0
00
7


c đi m ch y u v t nhiên các t nh Mi n núi
Vùng đ i núi Vi t Nam t p trung ch y u các t nh phía B c và Tây Nguyên
1. a hình
* Mi n núi phía B c có đ a hình cao, đ d c l n chênh l ch đ a hình l n l i b
chia c t b i sông su i và các dãy núi cao, phân chia làm 3 vùng rõ r t:
Vùng thung l ng n m đ cao 300 m ÷ 500 m d c theo sông su i.
Vùng cao nguyên M c Châu, Nà S n (S n La),
ng V n (Hà
Giang), Chà Na, Chà Cang, Chà T i (Lai Châu) có đ cao t 600m đ n 1600m.
vùng núi cao có đ cao t 1600 m tr lên,
* Ng c l i Tây Nguyên tuy c ng chia nhi u b c đ a hình nh ng t ng đ i
b ng ph ng và t p trung.
B c đ a hình đ cao t 100 ÷ 300m ch y u g n các khu v c Cheo
Reo - Phu Túc, E.Asoup và m t s khu v c d c biên gi i Campuchia,
B c đ a hình đ cao t 300 ÷ 500m g m An Khê - Th xã Kon
Tum và thung l ng L k,
B c đ a hình đ cao t 500 ÷ 800m g m cao nguyên Pleiku, Buôn
Mê Thu t, B o L c, b c đ a hình cao 1000m tr lên nh cao nguyên à L t.
2. M ng l i sông ngòi
* Vùng núi phía B c là vùng đ u ngu n c a m t s h th ng sông l n: Sông
C u, sông Th ng, sông L c Nam, sông Ch y, sông Gâm, sông Lô, sông à, sông
H ng... có xu h ng nghiêng t B c xu ng Nam và t Tây sang ông.
* Tây Nguyên có 4 sông chính là sông Sê San, sông Ba, sông Serepok, sông
ng Nai. Nh có h th ng sông ngòi t o ngu n n c t i tiêu và thu đi n có giá tr

song ph n l n các sông ngòi trên có biên đ giao đ ng v l ng n c mùa khô và mùa
m a r t l n, nên th ng mùa hanh khô h n hán và mùa m a l l t.
3. Khí h u
Ch đ nhi t: Nhi t đ trung bình tháng l nh nh t là 160C vùng cao 100C ÷
120 C, mùa hè tháng nóng trên 260 C, vùng núi cao 200C ÷ 220 C.
Các t nh Tây Nguyên: Nhi t đ bình quân toàn vùng là 21,80 C đ n 23,0 C có
xu h ng t ng d n t Nam ra B c và gi m d n t th p đ n cao.
B c h i:
L ng b c h i trung bình các t nh mi n núi phía B c t 650 ÷
1000 mm/n m. Các t nh Tây Nguyên t 1100 mm đ n 1200mm. Tháng có l ng b c
h i l n nh t là tháng 3: 250 mm/tháng so v i 100 mm/tháng c a Lai Châu, S n La vào
tháng 2 và
tháng 3.
m:
m trung bình n m là 82% ÷ 85 %, đ m l n nh t 85% ÷ 90% và
th p nh t 70% ÷ 75%
Ch đ m a:
L ng m a n m bình quân 2000 ÷ 2500 mm/n m, th p nh t
1200 ÷1600mm, cao nh t 2500 ÷ 3000 mm/n m. M a Tây Nguyên t ng d n t vùng
12.1.2.

8


th p lên vùng cao. Các s n núi có h ng đón gió t ng rõ r t t 2600 ÷ 2800
mm/n m, vùng khu t gió l ng m a đ t 1200 mm/n m. L ng m a phân b không
đ ng đ u trong n m, v mùa m a t p trung t 80% ÷ 85% v i nhi u tr n m a l n kéo
dài nhi u ngày, mùa khô ch còn 15 ÷ 20 %.
4. Dòng ch y n m và các ngu n n c
c đi m ch y u c a các ngu n n c là phân tán, m c n c giao đ ng l n,

l u l ng v mùa l và mùa ki t chênh l ch nhau l n, vi c l y n c và d n n c g p
nhi u khó kh n.
Các t nh mi n núi phía B c và các t nh mi n Trung giao đ ng dòng ch y n m r t
l n t 30 l/s-km2 đ n 60 l/s-km2,
Các t nh Tây Nguyên kho ng 30 ÷ 45 l/s-km2.
*Nhìn chung khí h u vùng núi phía B c r t kh c nghi t và thay đ i ph c t p,
gi a mùa nóng và mùa l nh, gi a ngày và đêm có s chênh l ch nh h ng r t l n đ n
môi tr ng sinh thái và s n xu t nông nghi p.
*Khí h u Tây Nguyên đ c hình thành d i tác đ ng c a b c x m t tr i, hoàn
l u khí quy n và hoàn c nh đ a lý. Tây Nguyên mùa hè thì m a nhi u, đông xuân
h u nh không có m a, khô h n gay g t do nh h ng c a gió mùa đông b c
ông
Tr ng S n.
5. Tính ch t đ t đai th nh ng
•
t đai vùng đ i núi phía B c
Các k t qu nghiên c u cho th y đ t đai vùng đ i núi phía B c r t đa d ng và
ph c t p th hi n rõ nh t là quá trình tích lu mùn và quá trình Gralit, ngoài ra còn có
các quá trình M acgalit và Sialit. Nét n i b t đây là s hình thành đ t theo đ cao,
đ cao 700 ÷ 900m ph bi n nhóm đ t đ vàng, đ cao 900 ÷ 1800m ph bi n đ t mùn
vàng đ trên núi, đ cao trên 1800 ÷ 2000m ph bi n đ t mùn trên núi cao. Vùng núi
Tây B c đã hình thành 6 nhóm và 24 lo i đ t v i đ c đi m phát sinh và s d ng đa
d ng, đ t có t ng dày và trung bình, thoát n c t t, thành ph n c gi i t trung bình
đ n n ng, phân b
đ a hình chia c t, d c nhi u (trên 80% di n tích đ t trong vùng có
t ng dày h n 50 cm và n m đ d c 250C).
t đ i núi các t nh mi n B c thích h p v i các lo i cây tr ng ch y u: Lúa
n c, lúa c n, mì, m ch, ngô, khoai, l c, đ , đ u.
Cây công nghi p: Chè, dâu t m, mía, cà phê.
Cây n qu : M n, m , đào, cam, quýt, táo, d a, nhãn, xoài, nho... nhìn chung

n ng su t và s n l ng cây tr ng vùng đ i núi còn th p, có nhi u nguyên nhân song
ph i k đ n nguyên nhân chính là do thi u n c tr m tr ng.
•
t đai Tây Nguyên g m các lo i chính nh sau
t Bazan: Có di n phân b r ng, t p trung thành nhi u cao nguyên r ng l n
khá b ng ph ng và có t ng d y hàng tr m mét. ây là đ t đ màu m r t thích h p cho
cây l ng th c và th c ph m đ c bi t là cây cà phê, cao su.
9


t Feralit: Di n phân b ít, l p đ t m ng, đ phì kém, s d ng tr ng cây
l ng th c, th c ph m và cây công nghi p ng n ngày.
t d c t : Di n phân b h p, r i rác kh p n i, có th c i t o tr ng đ c lúa
n c.
t phù sa: Có n i t p trung hàng v n ha nh : Cheo Reo, L c Thiên, Cát
Tiên... đ a hình b ng ph ng thích h p v i vi c tr ng cây l ng th c.
Do đ c đi m v th nh ng c a đ t mi n núi và Tây Nguyên nh phân tích
trên nên h s th m c a đ t có tr s l n g p nhi u l n so v i vùng đ ng b ng th ng
Kôđ = 1,50 cm/h đ n 2 cm/h nhi u n i đ t tr s cao h n Kôđ = 2 cm/h vì v y thông
th ng h s t i l n g p 1,5 đ n 2 l n h s t i vùng đ ng b ng đ i v i lúa c ng
nh các lo i cây tr ng khác.
12.1.3. Tình hình thu l i và phát tri n nông nghi p
• H th ng thu l i đ c xây d ng các t nh mi n núi còn r t ít so v i yêu c u
c a s n xu t. H u h t m i ch ph c v t i tiêu cho lúa và m t ít cho cây tr ng c n và
hoa màu.
• T i cho cây n qu , cây công nghi p ch a đ c đ c p còn y u. N ng l c
t i m i ch đáp ng 20% ÷ 30% đ t nông nghi p hi n có.
•
ng th i m i đ t 40% ÷ 60% công su t thi t k c a các công trình thu l i.
• Chi phí đ u t ban đ u cho công trình thu l i mi n núi g p 2 ÷3 l n đ ng

b ng cho 1 ha canh tác nông nghi p.
• Các công trình thu l i Tây Nguyên đ c xây d ng sau gi i phóng mi n
Nam m i đ m b o t i 30.000 lúa đông xuân, 46.000 ha lúa mùa và 44.000 ha cà phê
(kho ng 50 di n tích hi n có) và 15% so v i di n tích đ t nông nghi p 5 t nh Tây
Nguyên.
đáp ng yêu c u ph c v s n xu t nông nghi p Tây Nguyên đ n n m
2002, đ c bi t đ m b o di n tích t i cho 200 ngàn ha cây cà phê, 160 ha lúa mùa và
hàng tr m ngàn ha cây n qu và đ ng c , nhà n c có k ho ch đ u t kinh phí g n
2000 t đ ng (ch a k đ n ngu n v n đ u t t đ a ph ng) đ xây d ng h th ng
thu l i cho vùng s n xu t tr ng đi m c 5 t nh Tây Nguyên.
M c tiêu phát tri n kinh t nông nghi p chính các t nh mi n núi và Tây
Nguyên là n đ nh v l ng th c, phát tri n l i th v s n xu t hàng hoá đó là phát
tri n cây n qu , cây công nghi p có giá tr kinh t cao (m , m n, v i, táo, cam, quýt,
dâu t m, mía mi n B c, cam, quýt, nho, cà phê, cao su, h t đi u mi n Nam). Ph n
đ u đ n n m 2010 t ng s n l ng các t nh mi n núi t ng g p 3 l n. Di n tích cây n
qu t ng g p 5 l n, cây công nghi p t ng g p 3 l n, cây hoa màu t ng g p 2,5 l n so
v i hi n nay.
12.1.4. Nh ng t n t i và h ng kh c ph c đ phát tri n nông nghi p b n v ng
các t nh mi n núi
1. Khôi ph c và phát tri n nhanh chóng th m th c v t trên m t đ t đ
t ng c ng kh n ng gi n c, gi m, ch ng xói mòn và b c màu c a đ t đai
10


Do n n phá r ng nghiêm tr ng đã d n t i tình tr ng suy thoái đ t và n c đ n
m c báo đ ng. Di n tích r ng các t nh mi n núi hi n nay ch còn kho ng 20% ÷ 30%
so v i bình quân c n c.
Riêng vùng núi Tây B c di n tích ch còn 9% ÷ 15%.
T l di n tích r ng Tây Nguyên còn kho ng 36%, có đ che ph
h n 50%.

Các ho t đ ng ch t phá r ng, đ t r ng, khai phá đ t nông nghi p quá m c là
nguyên nhân chính (chi m 87% so v i 13% do s bi n đ i t nhiên) d n đ n m t cân
b ng sinh thái c m t vùng r ng l n.
T n m 1993 ng và Chính ph đã đ u t hàng tr m t đ ng m i n m vào
các ch ng trình tr ng cây gây r ng đ khôi ph c l i đ che ph m t đ t.
2. H ng nghiên c u đ xu t các v n đ c n thi t
- C n có s đi u tra l i đ đánh giá đúng và toàn di n v hi n tr ng t nhiên vùng
đ i núi n c ta hi n nay, đ c bi t là v tài nguyên đ t và n c, cây tr ng... xã h i
mi n núi và đ t n c.
- B trí b sung và hoàn ch nh các h th ng tr m quan tr c đo đ c v khí t ng
thu v n và xói mòn đ t đai trên đ a bàn c n thi t và các tr m t i c i t o đ t t ng
vùng
- Xây d ng các mô hình m u phát tri n Nông – Lâm – Th y l i và h t ng c s
mi n núi đ ph bi n áp d ng nhanh chóng cho toàn vùng, trong đó áp d ng các mô
hình nh áp d ng cho nhóm các h gia đình và các khu gia đình s ng vùng cao.
- Thi t l p h th ng nghiên c u m i (Vi n, Trung tâm, Tr m th c nghi m...) đ
nghiên c u tìm gi i pháp k thu t và công ngh phù h p và có hi u qu ph c v chi n
l c phát tri n Nông - Lâm nghi p và kinh t b n v ng mi n núi n c ta.
12.2. Xói mòn đ t và bi n pháp ch ng xói mòn
12.2.1. Tình hình đ t d c, đ i núi, n i sinh ra xói mòn đ t
1. Tình hình Vi t Nam
- Qu đ t không ph i là vô t n, Vi t Nam trong 65 n m g n đây (1930 ÷
1995) di n tích đ t canh tác t ng đ c có 894.000 ha (19,8%), trong khi đó dân s
t ng thêm 56,6 tri u ng i (323,4%). Nh m t h u qu di n tích đ t canh tác trên đ u
ng i c a Vi t Nam đã gi m t 2.576 m2 n m 1930 xu ng còn 1.671 m2 n m 1960 và
ch còn 729 m2 n m 1995. Nh v y, di n tích đ t canh tác trên đ u ng i c a Vi t
Nam đã gi m đi 71,7% trong 65 n m qua.
Vi t Nam có di n tích t nhiên 33,099.106 ha song ph n l n di n tích này
(23,9.106 ha, chi m 72%) là đ t d c. Nh v y so v i các n c trong khu v c thì t l
đ t d c c a Vi t Nam khá cao. Ví d : Lào 73,7%; Hàn Qu c 49,8%; Malayxia 47,8%;

Trung Qu c 45,9%; Nh t B n 40,7%; Inđônêxia 33,5%; Philippin 28,7%; Campuchia
22,3%; n
10%... t d c c a Vi t Nam có m t t i 43 t nh trong t ng s 64 t nh
c a c n c, là n i c trú c a 24 tri u ng i đ các dân t c, trong đó có 9 tri u đ ng
11


bào là dân t c thi u s . Di n tích đ t d c phân b ch y u t i các t nh mi n núi, vùng
đ i trên kh p đ t n c.
- Các lo i đ t đ c coi là d c thì đ u có đ d c ít nh t > 80. t d c c a Vi t
Nam ch y u t p trung ch y u vào 8 nhóm, song l n h n c ch có 2 nhóm là đ t
xám và đ t đ . Theo chú gi i b n đ đ t n c (t l 1/1.000.000) thì nhóm đ t xám có
di n tích 19.996.606 ha (60,4% di n tích c n c) và nhóm đ t đ có di n tích
3.014.594 ha (chi m 9% di n tích c n c).
- Xét v đ d c, ph n l n đ t Vi t Nam có đ d c l n. Theo Vi n Quy ho ch
Nông nghi p (1997) thì ch có 29% di n tích có đ d c th p d i 150, 14% di n tích
có đ d c t 150 ÷ 250 và t i 57% di n tích có đ d c l n h n 250.
Xét v t ng th thì trong nhóm đ t d c c a Vi t Nam ch có nhóm đ t đ
(Ferralsols) mà đ c bi t là lo i đ t nâu đ (Rhodic Ferralsols) là có đ phì t nhiên cao
và ít các y u t h n ch cho s n xu t nông, lâm nghi p h n c . Lo i đ t này ch có
di n tích 1,653.106 ha và g n nh đã đ c khai thác h t. T t c các lo i đ t khác đ u
có r t nhi u các y u t h n ch mà trong khai thác s d ng c n ph i đ c l u ý.
2. T i các n c ông Nam Á
phì kém c a đ t d c nhi t đ i ông Nam Á th ng do m t t h p các v n
đ gây nên:
- Ph n l n đ t d c phong hoá m nh và b r a trôi
ông Nam Á quá thi u
các ch t dinh d ng đ n m c cây tr ng không th cho n ng su t kinh t cao n u không
b sung ch t dinh d ng cho đ t. .
- S m t cân b ng t ng đ t m t và suy gi m đ phì đ t do không tr l i dinh

d ng cho đ t đã chuy n m t ngu n l c có th h i ph c đ c thành m t ngu n l c
không h i ph c đ c.
- H n 3 t t n đ t b xói mòn hàng n m l ng đ ng trong n c bi n trong khu
v c, đ y nhanh quá trình phá hu các c a sông và h sinh thái vùng ven bi n quý giá
và đa d ng nh t trên th gi i.
12.2.2. Tác h i c a xói mòn đ t
Xói mòn là hi n t ng m t đ t b n c bào mòn, xói l làm cho l p đ t màu
trên m t b m ng d n, màu m b trôi d n, đ t ngày càng x u đi, làm cho s n l ng
cây tr ng ngày càng gi m sút. Trong nh ng đi u ki n nh t đ nh, s c gió c ng có tác
d ng làm bào mòn đ t r t l n.
1. Xói mòn làm m t di n tích tr ng tr t
Qua các nghiên c u bình quân m t n m b bóc đi m t l p đ t dày t 1,0 ÷ 1,5
cm, t c m t kho ng150 ÷ 250 t n đ t màu trên m t hécta.
Ví d
C u Hai, Phú Th , trên đ t tr ng s n trôi m t 150 t n/ha, trên đ t m i
tr ng chè trôi m t 190 t n/ha.
2. Xói mòn làm m t ch t dinh d ng trong đ t
Xói mòn làm cho đ t ngày càng b thoái hoá do b m t ch t dinh d ng theo
đ t trôi.
12


Theo GS. Thái Phiên (1997) thì trung bình trong c n đ t trôi ch a 2,5% ÷ 3,5%
C; 0,12% ÷ 0,27% N; 0,02% ÷ 0,27% P2O5 và 0,05% ÷ 0,14% K2O5. Nh v y n u
trung bình hàng n m 1 ha b m t 10 t n đ t trôi, thì l ng dinh d ng đ a l ng m t
đi c a 24 tri u ha đ t d c đã là: 288.000 ÷ 684.000 t n N, 48.000 ÷ 684.000 t n P2O5
và 120.000 ÷ 336.000 t n K2O. T ng đ ng v i 634.000 ÷ 1.505.000 t n Urê;
278.000 ÷ 3.967.000 t n Supe lân và 200.000 ÷ 610.000 t n Clorua Kali. ó là ch a
k đ n ch t h u c , các nguyên t trung và vi l ng khác.
3. Xói mòn gây ra l , l t và h n hán

Do phá r ng làm m t l p che ph m t đ t, n c m a r i xu ng không đ c
gi l i, ch y theo chi u d c bào mòn m t đ t gây xói mòn nghiêm tr ng, m t khác
n c t p trung nhanh v nh ng thung l ng, gây l l t làm thi t h i đ n nhà c a, tài s n
và tính m nh c a nhân dân, cu n trôi màu m c a đ t xu ng sông, su i, làm cho đ ng
ru ng b b c màu d n, có nh ng th a ru ng b cát l p đ y không tr ng tr t đ c.
Sau mùa l , n c không đ c gi l i, ru ng đ t l i b h n hán kéo dài, sông
su i c n n c, không còn đ n c đ t i ru ng và s d ng.
4. Xói mòn nh h ng đ n công trình thu l i
L ng phù sa gây b i l p các công trình thu l i làm gi m d n ho c m t tác
d ng kênh m ng, công trình bu c ph i t n nhi u công s c đ n o vét, tu s a.
mi n núi, nh ng ao núi ho c h ch a n c to nh b phù sa l ng đ ng, làm
nông d n, gi m dung tích tr n c, do đó gi m nh tác d ng đi u ti t dòng ch y và tr
n c t i ho c gi m hi u su t t ng h p l i d ng.
mi n đ ng b ng, phù sa l ng đ ng lòng sông, nâng cao d n đáy sông, nâng
cao m c n c l bu c ph i tôn cao đê hàng n m, đ ng th i các c a c ng thì b b i l p
nh h ng x u đ n đi u ki n l y n c t i.
Hàng n m, tr c mùa t i, ph i dùng nhân l c ho c t u cu c đ n o vét kh i
dòng, l y n c vào c ng, kh i l ng n o vét đó r t l n.
5. Xói mòn phá ho i công trình giao thông dân d ng
mi n núi, các tuy n đ ng giao thông th ng b trí ven theo s n d c,
phía trên là n ng r y, ho c đ i tr c, phía d i là su i khe ho c thung l ng. N c
m a t trên s n d c ch y xô xu ng tràn qua đ ng, phá ho i m t đ ng và có khi
làm s t l t ng quãng đ ng. M a l n t o dòng ch y xi t m nh làm s t l s n núi
trút xu ng m t đ ng gây ách t c.
ng sông có nhi u đo n tr c kia v mùa c n thuy n bè đi l i thu n ti n,
nh ng nay b phù sa b i l ng hình thành nh ng bãi nông làm cho thuy n bè b m c
c n, giao thông khó kh n, kh i l ng n o vét h ng n m đ khai thông lu ng đ ng
c ng r t l n,
Nh khúc sông à th xã Hoà Bình, khúc sông Lô th xã Tuyên Quang và
sông Hi u Ngh An...

12.2.3. Nguyên nhân gây ra xói mòn
Nguyên nhân khách quan và nguyên nhân ch quan.
13


1. Nguyên nhân khách quan
+M a là y u t ch y u nh t gây ra xói mòn đ t, ph thu c vào th i gian m a,
c ng đ m a, đ ng kính h t m a.
L ng m a hàng n m r t l n, vào kho ng t 1500 ÷ 2000 mm. Có n i c n m lên
t i 3500 mm. M a nhi u nh ng l ng m a phân ph i không đ u, mùa m a chi m
kho ng 80% ÷ 85% l ng m a c n m, có n i nh Lai Châu, t tháng 5 đ n tháng 9
chi m t i 92,8%. Ngay trong mùa m a, l ng m a c ng ch t p trung vào m t trong hai
tháng m a l n, ho c nh ng tr n m a l n (ví d M ng Tè, có tháng m a t i 664,6 mm
và có tr n m a trong hai ngày hai đêm t i 408,6 mm. M a nhi u và t p trung v i c ng
đ l n s gây dòng ch y l n, g p đ t d c và không có l p che ph t t thì gây xói mòn m t
đ t r t m nh.
M a là y u t ch y u nh t gây ra sói mòn đ t, m c đ sói mòn ph thu c vào:
- C ng đ m a (mm/h) và th i gian tr n m a.
-T cđ r ic ah tm a
ng kính c a h t m a
Các tác gi Wischmeier và Smith đã thi t l p đ c quan h đ ng n ng m a gây
xói mòn, n ng l ng xói mòn do m a v i c ng đ m a theo ph ng trình:
E = 12,142 + 8,877 logi
(kgm/ha.mm)
(12.1)
i: C ng đ m a (mm/h)
Ng i ta th y r ng n ng l ng l n nh t c a nh ng h t m a đ c ghi l i khi b t đ u
m a, tr c khi m t đ t b che ph b i l p đ t m ng.
S d ch chuy n c a h t đ t do m a gây ra có quan h v i đ nghiêng m t đ t và
h ng r i c a h t m a. Kohnke và Bertrond (1959) đã mô t b ng ba hình nh d i đây:

Hình 12.1 - Quan h di chuy n c a h t v i đ nghiêng c a m t đ t và h ng
r ic ah tm a
M t khác hi u qu xói r a c a h t m a r i xu ng đ t s phát tri n theo th i
gian.
sâu l p n c m a chân d c là l n nh t do đó b xói mòn l n nh t.
Thành ph n và tính ch t các lo i đ t có tác đ ng đáng k t i l ng xói mòn
đ t.
14


+V m t đ a hình, di n tích canh tác vùng đ i núi là n i có đ d c l n, tr
m t vài n i có đ a hình t ng đ i b ng, đ d c d i 50, nh cao nguyên S n Ch
d c
(M c Châu – S n La), còn h u h t có đ d c cao trên 200, có n i t i 400 ÷ 500.
l n nên t c đ n c ch y trên m t đ t r t l n: N u trên s n d c không có l p che ph
t t đ làm gi m t c đ dòng ch y và làm t ng l ng n c ng m, và n u thành ph n đ t
có nhi u h t nh thì n n xói mòn s di n ra r t nghiêm tr ng.
a hình có nh h ng l n đ n xói mòn đ t th hi n d ng l i lõm, đ nghiêng
và đ dài s n d c.
Có th phân thành 4 d ng đ a hình c b n có tác đ ng khác nhau đ n m c đ xói
mòn đ t là d ng đ a hình b i lên trên,
D ng b ng ph ng,
D ng lõm sâu, xu ng hình lòng ch o và
D ng l n sóng
K t h p hai d ng l i và lõm
a hình đ i núi và trung du n c ta nh các vùng Tây Nguyên, đ i núi phía
B c đ i núi khu B n c mi n ông và mi n tây Nam B đã ph c t p, có đ d c l n
nên n n xói mòn đ t x y ra nghiêm tr ng t nhi u n m qua đ n nay.
+

nghiêng và đ dài c a d c:
d c càng l n thì t c đ dòng ch y càng
nhanh sinh ra đ ng n ng l n gây sói mòn b m t đ t.
nghiêng và đ dài d c s nh h ng tr c ti p đ n t c đ dòng ch y, do
v y s tác đ ng đ n xói mòn.
Ta có công th c xác đ nh t c đ dòng ch y trên s n d c (V) ph thu c vào
chi u dài s n d c (L) và đ d c trung bình c a s n d c (I)
V = α. L.I 0,5

(m/s)
(12.2)
V i: H s đ c tr ng dòng ch y α
α có th xác đ nh nh sau:
+ i v i đ t cày trong thung l ng, α = 0,02
+ i v i đ t cày theo đ ng đ ng m c,α = 0,015
+ i v i s n d c có cây tr ng theo đ ng đ ng m c, α = 0,012
+ i v i s n d c tr ng cây n qu , α = 0,011
+ i v i s n d c tr ng c ho c r ng cây, α = 0,008
T t c đ dòng ch y gây ra n ng l ng làm xói mòn đ t.
ng n ng dòng ch y đ c xác đ nh theo:
E=

m.V 2
2

Trong đó:
V: V n t c dòng n c
m: Kh i l ng dòng n

(12.3)

c

15


+ Gió có t c đ đ n xói mòn đ t tu theo t c đ , h ng tình tr ng che ph
m t đ t và lo i đ t c a khu v c. Tác h i gây xói mòn c a gió s đ c nghiên c u
riêng.
+Lo i đ t: Các tính ch t c a đ t nh tính th m, c u trúc, đ t i x p, đ ch t,
s c liên k t gi a các h t (tính dính) có quan h xói mòn, nhìn chung n u đ t càng ch t,
c u trúc càng r n thì kh n ng b xói mòn s ít h n so v i đ t k t c u nh , t i x p.
+
che ph th c v t: N u b m t đ t đ c che ph kín h t b i các lo i cây
tr ng thì kh n ng ch ng xói mòn s cao, m c đ nh h ng đ n xói mòn ph thu c
vào lo i cây, giai đo n sinh tr ng, ch đ k thu t canh tác c a các lo i cây tr ng tr t
và cây t nhiên.
2. Nguyên nhân ch quan
Nguyên nhân ch quan gây ra n n xói mòn là do con ng i phá ho i l p th c
v t che ph , dùng k thu t canh tác l c h u và s d ng đ t đai không h p lý.
* L p th c v t che ph m t đ t (r ng, cây c ) là m t y u t c b n đ ch ng
xói mòn.
M a r i trên cành lá trên cây làm gi m l c xung kích c a h t m a.
Cành lá m c c ng có kh n ng hút n c và gi n c r t l n. N c
đ c gi l i càng nhi u thì l ng b c h i càng t ng có tác d ng c i t o khí h u.
* ta, r ng b phá ho i nghiêm tr ng do làm n ng r y, do nhân dân và nông
tr ng khai hoang, do ngành lâm nghi p và m t s các c quan xí nghi p khai thác
r ng không h p lý và do n n cháy r ng gây ra. R ng b phá, đ i núi b c o tr c, không
còn l p th c v t che ph đ gi n c, b o v m t đ t, do đó n c ch y xi t gây xói
mòn m t đ t nghiêm tr ng và làm h th p m c n c ng m, gi ng b c n không có đ

n c n và dùng trong sinh ho t.
* di n tích đã khai phá, các bi n pháp k thu t ch ng xói mòn ch a đ c
h ng d n, áp d ng đ y đ , các khâu cày b a làm đ t và gieo tr ng không h p lý,
ph n nhi u làm xuôi theo chi u d c nên khi m a d b xói l thành nh ng rãnh d c
cu n trôi h t m u m . Nh ng bi n pháp xen canh g i v đ t o m t l p che ph c i
t o m t đ t ch a đ c chú ý, đ t tr ng b ph i ra m a n ng, qu n lý t i tiêu cho đ ng
ru ng c ng ch a t t, ph bi n là còn t i tiêu tràn t ru ng trên xu ng ru ng d i, r i
ch y xu ng sông su i, m t ru ng b xói mòn b c màu d n d n.
*Ho t đ ng l l t, xói mòn và r a trôi ngày càng t ng khi di n tích r ng và đ
che ph đ t gi m.
Theo đánh giá c a Vi n quy ho ch và Thi t k Nông nghi p thì t c đ suy gi m
đ che ph c a Vi t Nam th t đáng lo ng i. N u n m 1945 t l che ph c a Tây B c
là 95% thì n m 1954 còn 80%, n m 1975 còn 25% và n m 1990 còn 7%. Hi n t i, t
l che ph gi m đi nhanh chóng là do n n phá r ng khai thác g b a bãi, đ t r y làm
n ng. Hàng n m có t 50 ÷ 60 ngàn ha r ng t nhiên b tàn phá, trong đó riêng Tây
Nguyên trong g n 20 n m qua (1978 ÷ 1996) có t i 114 ngàn ha r ng b ch t đ tr ng
cây công nghi p. Ngh An, m t t nh có di n tích r ng l n c a c n c c ng b m t g n
n a tri u ha r ng trong 54 n m qua. Còn tính trên ph m vi c n c thì trong n m 1996
16


c n c có g n 60.000 v phá r ng, phát n
héc ta r ng.

ng làm r y, làm thi t h i hàng ch c v n

12.2.4. Xác đ nh l ng xói mòn
Có th xác đ nh theo công th c sau:
- Công th c Motoc và Trasculescu (Rummania)
(12.4)

E = P.S.C.M.Ln.im (T/ha )
Trong đó:
E: L ng đ t b trôi r a (T/ha)
P: Y u t nh h ng c a khí h u
S: Y u t nh h ng c a đ t, th ng t 0,5 ÷ 1,5.
C: Y u t ph thu c vào tình hình che ph c a đ t, thay đ i t 0 ÷ 7
M: Y u t tính đ n bi n pháp b o v đ t thay đ i t 0 ÷ 1
n: Ch s kinh nghi m, n thay đ i t 0,5 ÷ 1,5 m.
m: Ch s kinh nghi m, m có giá tr t 0,5 ÷ 2
i:
d c m t đ t (%)
L: Chi u dài s n d c (m)
- Công th c c a Koctiakov (Liên bang Nga)
(m3)
(12.5)
G = AL1,5(i - k)1,5I0,75
Trong đó:
k: H s th m đ t (mm/phút)
G: L ng đ t b xói r a (m3)
L: Chi u dài s n d c (m)
i: C ng đ m a (mm/phút)
I:
d c m t đ t.
A: H s xét đ n nh h ng do khí h u, đ t đai, th m ph và bi n pháp
b ov đ t
- Công th c Wischmeier - Smith:
Xác đ nh l ng đ t b r a trôi, m t đi do b xói mòn trên m t đ n v di n tích
M = 2,47 R.K.L.S.C.P
(T/ha)
(12.6)

Trong đó: +R: H s xói mòn do m a
R = f(E, i)
(12.7)
+E: N ng l ng xói mòn do m a
+ i: C ng đ m a (mm/h)
R = 0,01.E.i30
i30 : Là c ng đ m a l n nh t khi th i gian m a kéo dài 30 phút
K: H s xói mòn đ t, nh h ng b i lo i đ t, th ng t 0,5 ÷ 1,5
L: Chi u dài s n d c
S:
d c m t đ t khu th c nghi m

17


C: H s che ph th c v t c a đ t, th

ng t 0 ÷ 7, chè Tây Nguyên C =

0,7 ÷ 0,75
P: H s b o v đ t, th

ng t 0 ÷ 1, vùng chè Tây Nguyên P = 0,6

12.2.5. Các bi n pháp ch ng xói mòn
1. M c đích và ý ngh a công tác ch ng xói mòn
M c đích c a công tác ch ng xói mòn là gi đ t, gi n c, b o v l p đ t
m u m trên m t, t o đi u ki n cho cây tr ng sinh tr ng và phát tri n, th c hi n đ c
thâm canh t ng n ng su t.
ng th i ch ng xói mòn c ng là m t bi n pháp c n b n đ tri t đ t n g c

các n n l , l t, úng, h n cho c mi n núi và mi n đ ng b ng, có l i cho c nông nghi p
l n công nghi p và giao thông v n t i. Không nh ng ch quan h đ n vi c tr thu các
sông su i mi n núi, mà còn có quan h c đ n công cu c tr thu các sông l n và toàn
l u v c. Vì th , công tác ch ng xói mòn là m t công tác c i t o thiên nhiên có m t ý
ngh a r t to l n trong công cu c b o v và phát tri n môi tr ng.
2. Khái quát bi n pháp ch ng xói mòn
Ph i c n c vào nguyên nhân đã gây ra xói mòn đ đ xu t bi n pháp ch ng
xói mòn.
Bi n pháp t ng h p bao g m:
C i t o dòng ch y đ kh ng ch đi u hoà l ng n c và t c đ n c
ch y do m a,
C i t o đ a hình đ gi m nh chi u dài và đ d c n c ch y,
Tr ng r ng và b o v r ng đ t o m t l p th c v t che ph m t đ t
và gi n c,
S d ng đ t đai h p lý và áp d ng các k thu t canh tác thích h p.
Nh ng bi n pháp trên đây đ u nh m m c đích gi n c là ch y u, vì có gi
đ c n c thì m i gi đ c đ t, b o v đ c l p m u m trên m t đ t, vì th nh ng
bi n pháp đó ph i đ c ph i h p ch t ch v i nhau, cùng th c hi n trên m t di n tích
r ng thì m i có tác d ng ch ng xói mòn t t.
Ph i c n c vào đi u ki n c th t ng lúc, t ng n i mà l y bi n pháp này hay
bi n pháp khác làm ch y u.
3. Nguyên t c công tác ch ng xói mòn
Ch ng xói mòn là m t công tác khoa h c có tính ch t t ng h p có liên quan
đ n nhi u ngành nh : Thu l i, Lâm nghi p, Nông nghi p...
Ch ng xói mòn ph i đ c th c hi n m t cách toàn di n trên di n tích r ng và
theo m t quy ho ch nh t đ nh m i có hi u qu t t, vì th công tác ch ng xói mòn c ng
là m t ho t đ ng có tính ch t qu n chúng r ng rãi. Ph i v n d ng c bi n pháp công
trình và không công trình k t h p.
Theo kinh nghi m thì công tác ch ng xói mòn ph i theo nh ng nguyên t c
sau:

18


- Ph i d a vào qu n chúng: Ch ng xói mòn ph i th c hi n trên di n tích r ng
thì m i có nhi u hi u qu t t. Vì th kh i l ng công vi c r t l n, công trình c ng
nhi u, do đó ph i phát đ ng qu n chúng r ng rãi m i có l c l ng l n đ hoàn thành
đ c nhi m v . N u l c l ng ít, công tác ch ng xói mòn l t , c c b thì không có
hi u qu rõ r t.
- Ph i xu t phát t yêu c u phát tri n Kinh t – Xã h i và ph c v cho s n xu t.
Có nh v y m i phù h p v i yêu c u c a qu n chúng.
- Ph i đ c k t h p v i phát tri n Thu l i, Nông – Lâm nghi p. Có làm nh
v y m i có th gi đ c n c đ gi đ c đ t và đ t i, đ ng th i ng n ch n đ c bùn,
cát đ kéo dài tu i th c a h ch a n c phía d i, v a gi m nh đ c l , l t ho c b i
l ng lòng sông h l u.
- Ph i đ c th c hi n t p trung t ng khu đ i và ph i đ c th c hi n liên t c.
Ph i làm nh v y vì nh ng y u t gây xói mòn bao gi c ng có tác d ng th ng xuyên,
n u t c đ ch ng xói mòn không nhanh h n t c đ gây xói mòn thì ch ng xói mòn s
không có k t qu .
- Ph i đ c k t h p th c hi n thành t ng đ t cao trào v i c ng c th ng xuyên,
th c hi n đ n đâu c ng c t t đ n đ y.
- Ph i theo m t nguyên t c chung là làm t đ u ngu n, làm th ng du xu ng
trung h du. K t h p ch t ch t trên xu ng d i và t d i lên trên.
12.2.6. Ch ng xói mòn b ng bi n pháp công trình
Các công trình th y l i là ch y u nh t, nó có tác d ng gi n c và gi đ t, t o
đi u ki n cho vi c phát tri n sinh v t nhanh chóng, và sinh v t phát tri n l i có l i cho
vi c gi n c, gi đ t, c ng c công trình. Các bi n pháp đó ph i d a vào nhau và h tr
cho nhau đ cùng phát huy tác d ng.
Nh ng công trình đó g m các công trình gi n c nh
+ ao núi,
+ h ch a nh ,

+công trình ng n n c nh các phai đ p ,
+ công trình b o v đ u khe,
+công trình ch ng s t l ,
+ru ng b c thang...
1. Công trình Ao núi
Ao núi là công trình t p trung n c, không cho dòng n c ch y t do gây xói, l
m t đ t và xói l các công trình khác, góp ph n ng n ch n đ c l núi tràn v , gi m y u
s c n c, l i d ng đ c n c m a đã đ c tr đ ch ng h n, ng n phù sa đ l y phân
bón c i t o đ t đai, ngoài ra còn gi i quy t n c dùng cho ng i và gia súc.
Ao núi nên đ t n i th p, nh ng cao h n m t ru ng đ có th t i t
ch y đ c.
Nên b trí ao núi n i có đ a ch t t t, t t nh t là đ t sét và đ t th t,
tránh đ t ki m ho c đ t pha cát nhi u, d th m m t n c và sinh ra hang h c.
19


tránh cho đ ng sá làng m c kh i b l núi phá ho i và ti n cho
vi c dùng n c c a ng i và súc v t, ao núi nên đào đ t b hoá, bên đ ng cái
g n làng.
+D a vào các tài li u nh m a thi t k sinh ra dòng ch y (m a úng v i t n su t thi t
k nh t đ nh), di n tích t p trung dòng ch y, h s dòng ch y và l ng n c c n dùng đ
xác đ nh dung tích ao núi; ph ng pháp tính toán gi ng nh tính cho kho n c nh .
+
gi m b t t n th t v b c h i và th m l u, ao núi không nên quá nh , hình dáng
hình tròn là t t nh t.
+ Nên l i d ng các hõm núi đ đào ao đ p đ p, thì b t đ c kh i l ng đào đ p,
gi m đ c nhân công.
Ao núi g m ba b ph n chính là lòng ao, đ p ng n n c và c a n c ra vào.
tránh n c tràn làm v đ p, c n ch n ch làm đ ng tràn riêng.
Ao núi g m có m y lo i sau

a) Ao núi bên đ ng
b) Ao núi đ u khe
c) Ao núi bên s n d c và h v y cá:
(a)
ng

Rãnh bên đ

ng

Ao

(b)

Ao

Hình 12.2

M

ng ng n dòng
Ao

20
H v y cá


Hình 12.3
d) K t h p v i vi c ch ng s t l khe núi
e) H th ng liên h

2. Công trình phai đ p
Phai đ p là nh ng công trình đ p ngang khe rãnh có tác d ng ng n n c làm
ch m dòng ch y và có th s d ng n c đ t i, ng n đ t cát, ch ng xói l lòng khe,
b o v đ u khe và làm gi m b t ho c làm m t hi n t ng đào khoét b khe, gi cho
b khe n đ nh r i ti n t i b i l p nh ng khe rãnh đó đ c i t o thành nh ng n i có
th tr ng cây đ c.
a) Các lo i phai đ p
D a theo s khác nhau v v t li u xây d ng, có th chia làm m y lo i phai
đ p nh sau:
•
p b ng đ t
Lo i này th ng đ c làm các khe núi, khe su i hay s n núi th a cây đã b
xói l thành khe rãnh.
- p đ t lo i nh
p đ t lo i nh là nh ng đ p cao không quá 1 m, đ nh r ng 0,3 ÷ 0,5 cm,
mái d c th ng l u kho ng 1:0,2 ÷ 1:0,5, mái h l u tu theo s n núi mà đ nh nói
chung là 1:1. C a tràn có th b trí gi a đ p ho c đ u đ p (ch có đ t r n ch c). Ph i

p

C a tràn

1,0 m

0,5 m

tr ng c
mái h l u và ven đ nh đ p đ b o v đ p ch ng xói mòn.
Hình 12.4
- p đ t lo i v a

p đ t lo i v a là nh ng lo i đ p làm c a khe rãnh sâu, có tác d ng làm
ch m t c đ n c ch y, ng n đ t cát, gi cho khe rãnh kh i b phá ho i. Lo i đ p này
th ng cao t 1 đ n 5 m.
•
p b ng đá
C n c theo ph ng pháp xây, đ p đá có m y lo i sau:
- p đá xây khan
Lo i này làm khi đ p không cao l m, th ng xây d ng lòng khe b ng đ t.
Hai đ u đ p c n c m vào b 0,5 m. Móng đ p c n sâu 0,5 m r ng 1 m. Trên m t đ p
21


c n có c a tràn n c.
khe núi kh i b xói l , phía h l u nên xây thành t ng c p và
nên dùng đá to t ng đ i ph ng x p thành t ng l p. Các l p g i lên nhau, ít nh t là 1/3
viên đá, x p so le v i nhau. Mái h l u th ng là 1:1, n u đi u ki n l y đá khó kh n
thì mái có th d c h n. phía h l u đ p c n có sân sau b o v và đ đá r i ch ng xói.
Trong thân đ p, có th làm b ng đá nh . Trên đ nh đ p dùng đá
h c lo i l n.

1,00

1,00

0,2

0,5

1,00

1,00

1,00

Hình 12.5
-

1,00

p đá xây h
p đá xây h thích h p trên n n đá. N u lòng khe là đ t thì ph i c m vào hai
b 0,5 m ho c cho thêm đá h c l n đ b o v b . N u khe núi là đá, có th dùng v a
xi m ng g n ch t đ u đ p vào thành đá.
- p r đá
p r đá th ng làm khe đ t bùn, phù sa t ng đ i sâu, khó d n móng.
p có tính ch t bán v nh c u dùng nh ng n i có nhi u tre và đá cu i. p cao1,5 ÷
2,0 m là v a, đ nh r ng tu theo dòng n c l n hay nh mà đ nh. Phía sau đ p, đóng
m t hàng c t g gi không cho r đá b trôi, c c cách nhau kho ng 0,5 ÷ 0,8 m.
tránh hi n t ng n c th m l u qua thân đ p, phía th ng l u nên ph đ p m t l p đ t
sét ch ng th m (hình 12.6).
Lo i đ p này có u đi m là d làm, ít t n kém, s d ng đ c v t li u đ a
ph ng, làm mau chóng, nh ng có h n ch là không đ c b n và m t nhi u công b o
d ng.

1,5÷2,0

t đ m ch c

C cg

Hình 12.6
22


•

0,9÷1,5

p b ng bó cành cây
p b ng bó cành cây th ng làm các su i khe có đ d c nh và l u l ng
n c l không l n. Nó có u đi m là d làm và làm đ c nhanh, ít t n kém, nh ng có
h n ch là d m c, chóng h ng.
L y cành tre ho c cành cây th ng, bó thành bó tròn, đ ng kính 0,4 ÷ 0,5 m,
c 0,5 m bu c m t cây. Gi a các bó cây v i nhau có m t l p cát s i ho c đ t lèn ch t
l i. M i bó đóng đ 2 ÷3 c c g , m i c c cách nhau 1 m, đóng sâu xu ng đ t 1,0 ÷ 1,5
m. Hai đ u đ p g i ch c vào b 0,5 ÷ 1,0 m (hình 12.7).
t sét
đ m ch t

1,0

1,0

1,0

1,0

Hình 12. 7
b) Quy ho ch b trí đ p
Xác đ nh t n su t l thi t k :

C n c vào m c đ l n hay nh c a bi n pháp đã đ c áp d ng kh ng
ch dòng ch y trên m t d c, t p trung dòng ch y c a khe núi, và th i gian d ki n
phát huy tác d ng mà xét đ nh.
C n c vào yêu c u kh ng ch dòng ch y qua đ p c a h du, c n c
vào yêu c u mà đ p có nhi m v b o v (b o v làng m c, đ ng sá...) đ xác đ nh
t n su t. Xác đ nh đ cao c a đ p
cao c a đ p nên c n c vào v t li u xây d ng đ c dùng mà quy t đ nh, ch
y u là đ đ m b o đ c yêu c u có th ch u đ c áp l c c a n c và bùn cát mà không b
phá v .
p ch n khe núi th ng cao kho ng 1,5 ÷ 3,0 m là v a.
cao c a đ p đá xây khan th ng không quá 1,5 m.
p đá xây h th ng không cao quá 5 m.
• Kho ng cách và s l ng c a đ p
Tu theo yêu c u và đ d c c a khe núi mà b trí kho ng cách gi a các đ p theo
hai ph ng pháp sau:
Tr ng h p đ d c khe núi t ng đ i l n, m t đ t b i tr c đ p b ng ph ng (t
chân đ p trên đ n đ nh đ p d i). N u g i đ d c lòng khe núi là i, đ cao đ p là h0 (t
chân đ p đ n đ nh c a tràn l ) thì kho ng cách gi a hai đ p là:
l=

h0
i

23


N u đ p có đ cao b ng nhau thì t ng s đ p trên khe núi có th tính theo:
n=

H

h0

Trong đó:
n: S l ng đ p
H: Chênh l ch cao trình gi a đi m đ u và đi m cu i c a đo n b o v lòng
khe
cao c a đ p.
h0:
Kho ng cách gi a hai đ p g n nh t có th tính theo công th c sau:
l=

h0
i − ic

Hình 12.8
Tr s ic tu theo ch t đ t khác nhau mà thay đ i:
Cát thô có l n đá s i
ic = 0,02
t sét
ic = 0,01
ic = 0,008
t th t pha sét
t cát
ic = 0,006
3. Công trình b o v đ u khe
B o v đ u khe là ng n dòng n c không cho ch y t p trung xu ng khe, làm
cho đ u khe đ c n đ nh, tránh đ c tình tr ng xói l nghiêm tr ng, đ ng th i còn có
th tr n c dùng cho ng i ho c súc v t, phát tri n s n xu t.
Công trình b o v đ u khe có 3 hình th c sau đây:
a) Rãnh ng n dòng

Thi t k rãnh ng n dòng ch y u là xác đ nh v trí rãnh và kích th c c a rãnh.
Kho ng cách t rãnh đ n b khe tu theo đ a ch t đ t và đ sâu c a khe mà
đ nh, sao cho không th m xu ng khe làm s t l b khe (hình12.9).
B
Khe
H

Hình 12.9
24

l

Rãnh ng n dòng


Th ng l y kho ng cách l = (2 ÷ 3)H là đ an toàn (H: Là đ sâu c a khe).
b) T ng ng n dòng ho c b ng n
T ng hay b ng n dòng có tác d ng làm gi m t c đ dòng ch y, gi n c,
gi m cho cây.
Xây đ p b ng n t ng ng n theo đ ng đ ng m c đ gi n c, gi đ t phía
trên b .
Hình 12.10

Ao
n

T ng
ng n
dòng

s

Khe

c) Rãnh tiêu n c
Hình 12.11
Làm các m ng tiêu n c ch y theo s n đ i có tác d ng làm c t dòng ch y
n d c, tr n c, b o v đ t, gi n c, ch ng xói mòn t t.
B đ t
Rãnh tiêu
Khe

12.2.6. Ru ng b c thang
1. Tác d ng c a ru ng b c thang
C i t o s n d c thành ru ng b c thang là m t bi n pháp thông d ng nh t đ
c i t o đ a hình, có tác d ng ch ng xói mòn r t t t. Ru ng b c thang b trí d c theo
đ ng đ ng m c thành nh ng m nh ru ng ngang ho c h i nghiêng (hình 12.12).
Hình 12.12

25