Nghệ thuật xây dựng cốt truyện của Edgar Allan Poe

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGÔ BÍCH THU

NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN
CỦA EDGAR ALLAN POE

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Chuyên ngành: Văn học Bắc Mỹ
Mã số: 62 22 30 20

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TRƢƠNG ĐĂNG DUNG

HÀ NỘI - 2014

1


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận án

NGÔ BÍCH THU

2

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
MỞ ĐẦU

1

1. Lý do chọn đề tài ……………………………………………………………………

1

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ………………………………………………….

3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu …………………………………………………..

3

4. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu ………………………………………..

4

5. Cấu trúc luận án ……………………………………………………………………..

11

6. Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu ………………………………………...

12

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN ………………………………………………………………

13

1.1. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Việt ……………………………………….

13

1.2. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Anh ………………………………………

25

1.3. Những vấn đề luận án tập trung nghiên cứu giải quyết …………………………... 33
CHƢƠNG 2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN KINH DỊ CỦA EDGAR
ALLAN POE …………………………………………………………………………………

34

2.1. Truyện kinh dị và loại hình cốt truyện kinh dị của Poe ………………………. 34
2.1.1. Truyện kinh dị và công thức cốt truyện kinh dị của Poe …………………...

34

2.1.2. Loại hình cốt truyện kinh dị của Poe ………………………………………. 36

2.2. Đặc điểm cốt truyện kinh dị của Poe …………………………………………

46

2.2.1. Truyện kinh dị có độ dài ―giới hạn trong một lần đọc‖ …………………..

46

2.2.2. Truyện kinh dị tâm lý …………………………….……………………….

48

2.2.3. Truyện kinh dị duy lý ……………………………………………………..

55

3


2.2.4. Truyện kinh dị có tính chất biểu tượng …………………………………...
2.3. Ảnh hƣởng của Poe trong sáng tác của một số nhà văn viết truyện kinh dị

59
70

tiêu biểu …………………………………………………………………………….....
2.3.1. Dấu ấn kỹ thuật viết truyện ngắn của Poe trong ―Le Horla‖ của Maupassant. 70
2.3.2. Poe và Stephen King: Từ ―Con mèo đen‖ đến ―Con mèo đến từ địa ngục‖ …74
2.4. Tiểu kết ………………………………………………………………………………… 77
CHƢƠNG 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN TRINH THÁM CỦA

EDGAR ALLAN POE ………………………………………………………………………………
79

3.1. Truyện trinh thám và hình mẫu cốt truyện trinh thám của Poe …………………79
3.1.1. Truyện trinh thám và công thức cốt truyện trinh thám của Poe ………………79
3.1.2. Năm hình mẫu truyện trinh thám của Poe ……………………………………84
3.2. Đặc điểm cốt truyện trinh thám của Poe …………………………………………..92
3.2.1. Cốt truyện mỏng, trong suốt …………………………………………………..92
3.2.2. Cốt truyện có yếu tố kỳ ảo …………………………………………………….96
3.2.3. Cốt truyện có yếu tố tâm lý ……………………………………………………
100
3.3. Kỹ thuật giải “bài toán trí tuệ” trong cốt truyện trinh thám của Poe ……………
102
3.3.1. Phương pháp diễn dịch ………………………………………………………..103
3.3.2. Năng lực trực giác ……………………………………………………………..
103
3.3.3. Năng lực tư duy ……………………………………………………………….106
3.3.4. Tri thức khoa học ………………………………………………………………
110
3.4. Ảnh hƣởng của Poe trong sáng tác của một số nhà văn viết truyện kinh dị
tiêu biểu ……………………………………………………………………………………
111
3.4.1. Dấu ấn kỹ thuật xây dựng cốt truyện của Poe trong truyện ―Dải băng lốm đốm‖
của Conan Doyle ………………………………………………………………………112
3.4.2. Motif ―truy tìm vật quí giá bị mất‖ qua truyện ―Lá thứ bị mất‖ của Poe và
―Xâu chuỗi ngọc trai‖ của Agatha Christie ………………………………………….114
3.5. Tiểu kết ………………………………………………………………………………116

4

CHƢƠNG 4. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN KHOA HỌC GIẢ TƢỞNG

118

CỦA EDGAR ALLAN POE …………………………………………………………………….

4.1. Truyện khoa học giả tƣởng và hình thức cốt truyện khoa học giả tƣởng

118

của Poe
4.1.1. Truyện khoa học giả tưởng ……………………………………………………118
4.1.2. Truyện khoa học giả tưởng của Poe …………………………………………..120
4.1.3. Hình thức cốt truyện khoa học giả tưởng của Poe …………………………….
123
4.2. Đặc điểm cốt truyện khoa học giả tƣởng của Poe ………………………………….
128
4.2.1. Tri thức khoa học như là nền tảng cốt truyện khoa học giả tưởng của Poe ……
128
4.2.2. Thao tác tư duy và kỹ thuật trong xây dựng cốt truyện khoa học giả tưởng
của Poe ……………………………………………………………………………….136
4.3. Ảnh hƣởng của Poe trong sáng tác của một số nhà văn viết truyện khoa học
giả tƣởng tiêu biểu …………………………………………………………………………
144
4.3.1. Poe và truyện khoa học giả tưởng của Jules Verne ……………………………
144
4.3.2. Poe và truyện khoa học giả tưởng của Herbert George Wells …………………
149
4.4. Tiểu kết ………………………………………………………………………………153

KẾT LUẬN ………………………………………………………………………………………155
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ………………………………………………….
160
TÀI LIỆU THAM KHẢO ………………………………………………………………………..
161
PHỤ LỤC ………………………………………………………………………………………….
174

5


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Các ngành khoa học xã hội, trong đó có văn học, đóng một vai trò to lớn
trong việc đào tạo những chủ nhân phát triển toàn diện, có hiểu biết không chỉ về Việt
Nam mà cả về văn hóa-xã hội thế giới. Trong bối cảnh quá trình toàn cầu hoá trên thế
giới diễn ra ngày càng sâu sắc và xu thế hội nhập của đất nước ta vào đời sống kinh tế
văn hoá xã hội toàn cầu, nhiệm vụ này càng trở nên quan trọng.
Nhu cầu cấp bách này còn có một lý do khác, xuất phát từ hoàn cảnh lịch sử đặc
biệt của nước ta. Trong một thời gian dài, vì nhiều nguyên nhân khách quan và chủ
quan, việc nghiên cứu văn học thế giới ở Việt Nam còn thiếu cân đối. Trong khi các
nền văn học của các nước Xã hội Chủ nghĩa trước đây được chú trọng giới thiệu, thì
các nền văn học của các nước phương Tây, nhất là các tác giả, tác phẩm không thuộc

6


trường phái hiện thực, lại chưa được quan tâm thỏa đáng. Những điều nói trên đặc biệt
đúng với nền văn học Hoa Kỳ nói chung và Edgar Allan Poe nói riêng.
1.2. Là một đất nước đa chủng tộc, cường quốc số một về kinh tế và hầu hết các

lĩnh vực khoa học-kỹ thuật, công nghệ, nghệ thuật…, Hoa Kỳ cũng là một cường quốc
về văn học. Đất nước này đã cống hiến cho văn học thế giới tới 11 tác giả đoạt giải
Nobel văn chương (chiếm gần 10% tổng số tác giả đoạt giải Nobel văn chương) [151].
Tuy vậy, đến nay, hiểu biết của chúng ta về nền văn học này còn xa mới đầy đủ và hệ
thống. Nhiều tác giả lớn, đặc biệt là những tác giả da màu và gốc La tinh, hiện nay vẫn
chưa được dịch và giới thiệu tại Việt Nam. Ngay cả với các tác giả đã được dịch, như
Edgar Allan Poe, Mark Twain, Jack London, O.Henry, F.Scott Fizgerald, Enest
Hemingway v.v…, số công trình nghiên cứu cũng còn hạn chế.
1.3. Edgar Allan Poe là một trong những hiện tượng độc đáo nhất của văn học
Hoa Kỳ và thế giới. Khi đã trở thành một huyền thoại văn học ở Pháp, thì tại quê
hương, ông vẫn chưa được đánh giá cao… Mất ở độ tuổi 40, nhưng khối lượng tác
phẩm và công trình phê bình Poe để lại rất đồ sộ và giá trị. Đặc biệt, ông là một trong
những ―người khai sinh‖ ra các thể loại truyện kinh dị, truyện trinh thám và truyện
khoa học giả tưởng.
Là một trong những nhà văn đầu tiên đem vinh quang về cho nước Mỹ, Poe cũng
là một nhà văn có ảnh hưởng to lớn và lâu dài đối với nhiều thế hệ nhà văn khắp thế
giới, trong đó có những tên tuổi lớn như Charles Baudelaire, Stephane Mallarmé, Paul
Valéry, Guide de Maupassant, Fyodor Mikhailovich Dostoevsky, Conan Doyle,
Agartha Christie, Stephen King… Ở Việt Nam, dấu ấn của Poe cũng rất đậm nét trong
sáng tác của nhiều nhà văn, từ những tác giả trước 1945 như Thế Lữ, Lan Khai, Bùi
Huy Phồn, Hoàng Trọng Miên, Phạm Cao Củng, Khái Hưng đến những nhà văn đương
đại như Viết Linh, Thái Bá Tân, Ngô Tự Lập... Chắc chắn, danh sách những học trò
trực tiếp hoặc gián tiếp của Poe sẽ còn dài thêm nữa trong tương lai.

7


1.4. Ở Việt Nam, Poe được giới thiệu từ đầu thế kỷ 20, nhưng có một giai đoạn
việc dịch, nghiên cứu về Poe và tác phẩm của ông vắng bóng hoàn toàn (ở miền Bắc,
thập kỉ 50, 60, 70, và hơn nửa thập kỉ 80), hay ―đứt quãng‖ (ở miền Nam, 1967-1987).

Poe chỉ thực sự trở lại với độc giả Việt Nam trong vòng mươi năm gần đây (20022013) [85]. Tuy nhiên, việc dịch thuật, nghiên cứu về Poe và tác phẩm của ông tại Việt
Nam đến nay vẫn chưa đầy đủ và hệ thống, chưa xứng với tầm vóc của ông. Tuyển tập
tác phẩm dày dặn nhất của Poe cho đến nay, Tuyển tập Edgar Allan Poe do Ngô Tự
Lập và nhóm Địa cầu văn hóa tuyển dịch (Nhà xuất bản Văn học, 2002), giới thiệu 40
truyện ngắn. Nếu so sánh với Toàn tập truyện ngắn và thơ của Edgar Allan Poe
(Complete Stories and Poems of Edgar Allan Poe), do Bantam Doubleday xuất bản
(1984), với 66 truyện và 55 bài thơ, thì thấy rõ, công trình dịch thuật tác phẩm của Poe
tại Việt Nam vẫn còn chưa hoàn tất. Mảng thơ và tiểu luận của Poe rất phong phú
nhưng mới chỉ có một vài tác phẩm được dịch ra tiếng Việt. Các công trình nghiên cứu
về Poe cũng còn ít ỏi.
1.5. Là một tác giả độc đáo, có cống hiến lớn cho sự hình thành nhiều thể loại văn
học mới, Poe còn là một nhà lí thuyết nghệ văn học. Ông có một hệ thống lý thuyết về
nghệ thuật sáng tác chặt chẽ, vẫn còn có ảnh hưởng to lớn cho đến ngày nay. Đó là một
khía cạnh nữa trong sự nghiệp văn học của Poe mà chúng ta có thể, và cần thiết, phải
nghiên cứu.
Công trình của chúng tôi tập trung nghiên cứu về nghệ thuật xây dựng cốt truyện
của Edgar Allan Poe, nhằm lý giải đặc trưng tư duy sáng tạo của Poe, từ đó giải mã
bản chất của nhiều thể loại văn học mà ông là người đặt nền móng như truyện trinh
thám, truyện kỳ ảo, truyện khoa học giả tưởng, xác định tầm ảnh hưởng to lớn của ông
về phương diện lý thuyết và sáng tác, đồng thời lý giải sức hút kỳ lạ của Poe đối với
nền văn hóa đại chúng Hoa Kỳ và thế giới.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

8


Trong luận án này, chúng tôi muốn tìm hiểu kỹ thuật viết truyện của Poe, trong
đó cốt truyện là một trong những yếu tố quan trọng nhất.
Đề tài tập trung giải quyết một số nhiệm vụ chính như sau:
1. Phân tích lý thuyết của Poe về cốt truyện, qua đó làm rõ những đặc trưng cơ

bản của kỹ thuật xây dựng cốt truyện và đặc trưng tư duy sáng tạo của Poe.
2. Nghiên cứu, phân tích, đánh giá nghệ thuật xây dựng cốt truyện của Poe ở ba
thể loại điển hình (truyện kinh dị, truyện trinh thám và truyện khoa học giả tưởng).
3. Thông qua so sánh, đối chiếu làm rõ ảnh hưởng của kỹ thuật xây dựng cốt
truyện của Poe đối với sáng tác của một số nhà văn trên thế giới, trong đó có Việt Nam.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Những công trình, bài nghiên cứu phê bình về truyện ngắn của Poe, và các tiểu
luận phê bình của Poe; Những tác phẩm truyện và tiểu luận phê bình của Poe được dịch
ra tiếng Việt; Sáng tác của các nhà văn nước ngoài và Việt Nam chịu ảnh hưởng của kỹ
thuật viết truyện ngắn, kỹ thuật xây dựng cốt truyện của Poe.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Giới hạn đề tài nghiên cứu của chúng tôi là nghệ thuật xây dựng cốt truyện trong
truyện ngắn của Poe. Do vậy, chúng tôi tập trung khảo sát thể loại truyện ngắn và lý
thuyết về truyện ngắn theo quan niệm của Poe, không đi sâu vào thơ và các thể loại
khác. Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm hiểu một số tác giả tác phẩm, mà theo chúng tôi,
chịu ảnh hưởng lý thuyết và kỹ thuật truyện viết ngắn của Poe để so sánh đối chiếu.
Tuy luận án không nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và thời đại của
Poe, nhưng chúng tôi ý thức rằng một số điểm quan trọng trong tác phẩm có thể được
làm sáng tỏ thêm nhờ những khía cạnh khác nhau trong cuộc đời và thời đại của tác
giả. Vì thế, trong quá trình phân tích tác phẩm của Poe, chúng tôi có vận dụng các dữ
liệu này để lý giải, nhằm làm sáng tỏ các tầng nghĩa trong truyện ngắn của ông. Trong

9


luận án, chúng tôi chủ yếu sử dụng các công trình, tài liệu nghiên cứu về Poe và tác
phẩm của Poe bằng tiếng Việt và tiếng Anh.
4. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1 Cơ sở lý thuyết

Cơ sở lý thuyết mà luận án sử dụng là 1) lý thuyết về cốt truyện và 2) lý
thuyết của Poe về cốt truyện.
4.1.1. Lý thuyết về cốt truyện
Cốt truyện là một trong những yếu tố cơ bản, ―một mắt xích quan trọng tạo nên
kết cấu tác phẩm tự sự‖ [51]. Từ điển Oxford Advanced Learner’s Dictionary định
nghĩa: cốt truyện là ―kế hoạch hay lược đồ các sự kiện trong một cuốn tiểu thuyết hay
vở kịch‖ (a plan or an outline of the events in a play or novel) [54,148]. Định nghĩa này
là sự nhắc lại có phần giản lược định nghĩa về cốt truyện của bi kịch mà Aristotle nêu
trong công trình Nghệ thuật thi ca, theo đó, cốt truyện được định nghĩa như là ―sự tổ
chức các sự kiện‖, ―có phần đầu, phần giữa và phần kết‖ (has beginning, middle and
end), và là yếu tố quan trọng nhất trong số ―sáu yếu tố hợp thành‖ của bi kịch - cốt
truyện, nhân vật, biểu đạt ngôn từ, tư tưởng, bài trí mang tính thị giác, và ca nhạc.
Quan niệm của Aristotle được trình bày rõ trong đoạn trích sau: ―Phần đầu” là cái
không cần thiết phải tiếp theo một cái gì khác, nhưng sau nó tự nhiên có một cái gì đó
tồn tại hoặc xảy ra; “phần kết” ngược lại, là cái tự nhiên tiếp theo một cái khác, hoặc
nhất thiết hoặc hầu như nhất thiết, nhưng sau nó không có gì tiếp theo; và “phần
giữa” là cái tự nhiên nối tiếp cái gì đó khác và có cái gì đó khác nữa tiếp theo nó. Vậy,
những cốt truyện chặt chẽ không được bắt đầu hay kết thúc tùy tiện, mà phải tuân theo
những chỉ dẫn vừa trình bày” [1,40]. Aristotle đặc biệt nhấn mạnh vai trò của việc sắp
xếp các hành động trong cốt truyện, nhằm tạo ra hiệu quả thẩm mỹ nhất định. Ông viết:
―cốt truyện phải được sắp xếp như thế nào để bất kỳ ai, dù không được xem biểu diễn,
mà chỉ nghe qua về những sự việc xảy ra đó cũng phải rùng mình và cảm thấy xót
thương theo trình tự phát triển của các sự kiện trong truyện‖ [1]. Cùng chung quan

10


điểm của Aristote, sau này có các nhà lý luận A.N. Veselovski, L.I. Timofeep, G.N.
Popspelov, tất cả đều ―đánh giá cao cốt truyện và việc xây dựng kết cấu cốt truyện‖
[51].

Quan niệm truyền thống nói trên về vai trò quan trọng của cốt truyện được thể
hiện rõ trong các sáng tác văn học phương Tây, kể từ văn học thời cổ đại (sử thi Iliat
và Odissey của Homer, bi kịch Hi Lạp cổ đại), văn học thời Phục hưng (tiểu thuyết của
F. Rabelais, M. Cervantes; kịch của W. Shakespeare…), văn học Cổ điển (thế kỷ
XVII), văn học Ánh sáng (thế kỉ XVIII) đến chủ nghĩa Hiện thực (thế kỷ XIX)... Trong
các tác phẩm văn học nói trên, các tác giả dụng công xây dựng cốt truyện thông qua
việc tổ chức các sự kiện, triển khai cốt truyện theo các bước như quan niệm của
Aristotle, có ―phần đầu‖, ―phần giữa‖ và ―phần kết‖. Không chỉ các nhà văn mà cả các
nhà nghiên cứu lý luận văn học phương Tây trong thế kỷ XIX cũng tiếp tục khẳng định
cốt truyện là một trong những yếu tố quan trọng nhất cấu thành tác phẩm văn học.
―Những tác phẩm không có cốt truyện, chỉ như một thứ phác thảo, ghi chép‖ [49].
Nhưng bước sang thế kỷ XX, đời sống lý luận phê bình văn học chứng kiến sự
bùng nổ đầy màu sắc của các trường phái lý thuyết hiện đại với những công trình lý
luận văn học trong đó nêu lên những cách hiểu, cách tiếp cận khác nhau về cốt truyện.
Các nhà lý luận chủ nghĩa hình thức Nga, (đại diện là B.Tomachevski, V.Shklovski…)
quan niệm: ―cốt truyện (sinzhet) là sự trình bày liên tục các sự kiện và chi tiết của
chúng trong văn bản tác phẩm, bằng một "thủ pháp" nào đấy: "xoắn ốc" hay "chiếu
nghỉ cầu thang" [51]. Họ cũng phân biệt khái niệm cốt truyện (sinzhet, subject) với
chuyện kể (fabula): ―chuyện kể là trật tự tự nhiên của các biến cố, là tập hợp những
biến cố có quan hệ với nhau theo trật tự biên niên và nhân quả, còn cốt truyện là trật tự
nghệ thuật của chúng, tức là theo trình tự xuất hiện của các biến cố trong tác phẩm‖
[51]. Cốt truyện, theo đề xuất của trường phái cấu trúc, đó là ―hành trình nhân vật
chính di chuyển qua các không gian khác nhau cũng tức là các trường ngữ nghĩa khác

11


nhau…‖ [51]. J. Lotman-một đại diện của trường phái cấu trúc, trong công trình Cấu
trúc văn bản nghệ thuật, đã ―xác lập cấu trúc cốt truyện trên cơ sở của một loạt những
cặp phạm trù có tính chất đối lập, liên kết với nhau theo từng cấp độ của văn bản nghệ

thuật: văn bản phi cốt truyện/văn bản có cốt truyện; không có biến cố/biến cố; nhân
vật bất hành động/ nhân vật hành động v.v…”[51]. Như vậy, quá trình nghiên cứu về
cốt truyện thực sự có bước tiến quan trọng, do vậy, nội hàm khái niệm cốt truyện ngày
càng được mở rộng và trở nên đa dạng.
Truyện có thể không có cốt truyện hay không? Khảo sát các quan điểm của J.
Arthur Honeywell, trong Cốt truyện trong tiểu thuyết hiện đại (Plot in the Modern
Novel), Victor Sklovski trong Lý thuyết văn xuôi (Theory of Prose) đến Crane R.S
trong Khái niệm cốt truyện và cốt truyện trong “Tom Jones” (The Concept of Plot and
the Plot of Tom Jones), và nhiều tác giả khác như Tzvetan Todorov, Roland Barthes,
Alain Robb-Grillet…, chúng ta có thể trả lời: điều đó phụ thuộc vào cách quan niệm
của chúng ta về cốt truyện. Nếu cốt truyện được hiểu đơn thuần như là một chuỗi nhânquả các sự kiện, thì cốt truyện vắng mặt trong tác phẩm của một số nhà văn hiện đại và
hậu hiện đại. Nhưng nếu quan niệm rằng cốt truyện là sự thể hiện câu chuyện bằng
ngôn từ, chúng ta phải chấp nhận rằng truyện không thể không có cốt truyện. Nếu như
trước thế kỷ XX, cốt truyện với cách hiểu là ―sự tổ chức các sự kiện‖, theo quan niệm
của Aristotle, hiện diện trong hầu hết các sáng tác của các nhà văn, nhất là các nhà văn
thuộc trào lưu văn học hiện thực chủ nghĩa như Balzac, Stendhal, Flaubert,
Mérimée…(Pháp), Thackeray, Dickens…(Anh), Gogol, Turgueniev, F.M.Dostoevsky,
L.Tolstoy… (Nga), thì sang thế kỷ XX, nhiều nhà văn thuộc trào lưu văn học Hiện đại
và Hậu hiện đại đã phá bỏ quan niệm truyền thống về cốt truyện. Trong tác phẩm của
họ xuất hiện hiện tượng ―loãng cốt truyện‖, thậm chí ―phi cốt truyện‖. Đó là trường
hợp các nhà văn như Joyce (Ailen); Kafka (Tiệp); Proust, Sartres, Camus…(Pháp);
Faulkner, Passoss, Hemingway…(Hoa Kỳ)

12


Cốt truyện theo quan niệm phương Đông có những đặc thù riêng, xuất phát từ
một hệ thống triết học riêng biệt. Tuy nhiên, như Paul S. Ropp đã nhận xét, trong Nghệ
thuật riêng biệt của truyện Trung Hoa, ―cũng có những tương đồng quan trọng trong
sự tiến hóa của hình thức kể chuyện ở phương Tây và Trung Hoa. Ở cả hai nền văn hóa

nhìn chung đều có sự phát triển từ các tác phẩm ngắn đến các tác phẩm dài hơi, từ sự
chú trọng huyền thoại và truyện dân gian trong thời kỳ đầu đến sự chú trọng các trải
nghiệm và quan sát cá nhân của các tác giả cụ thể (…) Loại tự sự văn xuôi dài hơi tạo
ra, theo cách hiện thực chủ nghĩa, một thế giới khả tín của riêng nó đã tiến hóa từ thế
kỷ 14 đến thế kỷ 19 ở Trung Quốc, hơi sớm hơn nhưng gần như song hành với sự phát
triển của tiểu thuyết ở châu Âu.‖ [158]. Từ thế kỷ XIV đến thế kỷ XVIII, thành tựu nổi
bật trong văn học Trung Hoa là sự xuất hiện thể loại tiểu thuyết cổ điển Minh - Thanh,
mà một trong những đặc trưng cơ bản là câu chuyện được triển khai theo trật tự thời
gian tuyến tính, được kết cấu thành nhiều chương, hồi. Điển hình là các tác phẩm Tam
Quốc chí diễn nghĩa (La Quán Trung), Thủy hử (Thi Nại Am), Tây du ký (Ngô Thừa
Ân)… đời Minh; Chuyện làng nho (Ngô Kính Tử), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết Cần)…
đời Thanh. Theo Paul Ropp, đó chính là loại tự sự văn xuôi dài hơi Trung Quốc ―gần
như song hành với sự phát triển của tiểu thuyết ở châu Âu‖ [158].
Quan niệm về cốt truyện ở Việt Nam thay đổi cùng với quá trình tiếp biến văn
hóa gắn với từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Từ điển Thuật ngữ Văn học định nghĩa cốt
truyện là ―hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật
nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác
phẩm văn học thuộc loại tự sự và kịch‖ [100]. Theo truyền thống, các nhà văn cổ điển
Việt Nam quan niệm về cốt truyện tương tự như cách quan niệm của người Trung
Quốc. Sự giao tiếp văn hóa với phương Tây đem đến quan niệm kiểu phương Tây về
cốt truyện - bắt đầu là quan niệm cổ điển, và sau đó là quan niệm hiện đại và hậu hiện
đại. Nhìn lại tiến trình lịch sử văn học Việt Nam, chúng ta nhận thấy một hiện tượng
phổ biến đó là các tác phẩm văn xuôi nói chung đều có cốt truyện. Từ những tác phẩm

13


mang dấu ấn của văn học Trung Hoa như truyện Nôm (Cung oán ngâm khúc của
Nguyễn Gia Thiều, Chinh phụ ngâm của Đoàn Thị Điểm, Truyện Kiều của Nguyễn
Du…), truyện truyền kỳ (Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Tân Truyền Kỳ lục của

Đoàn Thị Điểm…), tiểu thuyết chương hồi (Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô Gia văn
phái); Đến những tác phẩm ít nhiều có dấu ấn của văn học Pháp giai đoạn 1930-1945
như tiểu thuyết của nhóm Tự lực văn đoàn (Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo…); tác
phẩm của các nhà văn thuộc trào lưu hiện thực phê phán như Ngô Tất Tố, Nam Cao,
Vũ Trọng Phụng… Và cả nhưng tác phẩm của các nhà văn Việt Nam hiện đại, như
Thời xa vắng (Lê Lựu), Mùa lá rụng trong vườn (Ma Văn Kháng), Nỗi buồn chiến
tranh (Bảo Ninh)…
Như vậy, nhìn vào lịch sử khái niệm cốt truyện từ truyền thống đến hiện đại, ở
phương Tây và phương Đông, chúng ta thấy có những cách quan niệm khác nhau về
cốt truyện. Nhưng dù phương Tây hay phương Đông dù cổ điển hay hiện đại thì trong
quá trình soạn tác tác phẩm, các nhà văn có lẽ đều chung mong muốn ―sáng tạo được
một cốt truyện hay và luôn luôn mở trong sự tiếp nhận của bạn đọc‖[49].
4.1.2. Lý thuyết của Poe về cốt truyện
Edgar Allan Poe không chỉ là một nhà văn mà còn là một nhà lý thuyết văn
học. Ông đã trình bày một cách sáng rõ và độc đáo hệ thống lý thuyết về quá trình soạn
tác cũng như phê bình một tác phẩm (cả thơ và văn xuôi), các yếu tố cấu thành một tác
phẩm, trong đó yếu tố cốt truyện được ông đặc biệt chú ý. Lý thuyết về cốt truyện của
Poe thể hiện qua một số luận điểm chính sau đây.
Cốt truyện và quan niệm văn học như là sản phẩm của lý trí. Poe quan niệm
văn chương như là sản phẩm của trí tuệ, chứ không phải của tình cảm. Điều đó thể hiện
rõ trong Triết lý về soạn tác (The Philosophy of Composition). Quá trình soạn tác một
tác phẩm, theo Poe, giống như cách giải một bài toán, trong đó không có chi tiết nào,
dù nhỏ, trong cốt truyện có thể qui về sự ngẫu nhiên hoặc trực giác, mà trái lại, được
cân nhắc kỹ lưỡng, với một sự chính xác và tính hệ quả chặt chẽ.

14


Cốt truyện và vai trò của sự mở nút. Poe chủ trương rằng cốt truyện luôn phải
hướng về sự mở nút. Trong Triết lý về soạn tác, ông viết: ―Một điều quá rõ là mọi cốt

truyện xứng đáng là cốt truyện phải được xây dựng nhằm vào sự mở nút của nó trước
khi ngòi bút động đến những vấn đề khác. Chỉ có thường xuyên nhằm vào sự mở nút
chúng ta mới có thể đem lại cho cốt truyện cái không khí tương tác nhân quả không thể
thiếu, bằng cách làm cho những tình tiết và đặc biệt là những giọng văn ở mọi điểm
hướng về sự phát triển của ý đồ‖ [90, 8]
Cốt truyện và vấn đề dung lượng. Poe, có lẽ, là nhà văn đầu tiên nêu lên một
nguyên tắc lý thuyết về dung lượng hay độ dài hợp lý cho một tác phẩm cả thơ và
truyện. Luận điểm có tính khoa học này được Poe trình bày tập trung nhất trong hai
công trình Triết lý về soạn tác và Phê bình cuốn “Những câu chuyện được kể hai lần”
của Nathaniel Hawthorne. Trong công trình Phê bình cuốn “Những câu chuyện được
kể hai lần” của Nathaniel Hawthorne, Poe đặt ra vấn đề dung lượng thích hợp cho một
chuyện kể văn xuôi ngắn (truyện ngắn) với nguyên tắc ―giới hạn trong một lần đọc‖, có
nghĩa, độ dài của tác phẩm đảm bảo để độc giả chỉ mất từ ―nửa giờ đến một hoặc hai
giờ để đọc kỹ nó‖ [69,75]. Poe đồng thời chỉ ra những căn nguyên của việc đề ra
nguyên tắc này cũng như hiệu quả cảm xúc mà nó đem lại cho độc giả. Đây là đóng
góp quan trọng của Poe về phương diện lý luận sáng tác và phê bình văn học.
Cốt truyện - Độ căng và cao trào. Độ căng và cao trào là những khâu đặc biệt
quan trọng trong cấu trúc cốt truyện của Poe. Cấu trúc truyện của Poe có vẻ đơn giản,
tuân theo hình thức cổ điển, bao gồm các giai đoạn: trình bày (exposition), tạo mâu
thuẫn, phát triển mâu thuẫn, cao trào và kết thúc, nhưng lại hiệu quả một cách kỳ lạ.
Đó là vì ông có một cách độc đáo để tổ chức các sự kiện và tăng cường các mâu thuẫn
- có khi hợp lý, có khi ngẫu nhiên, phi lý, và thậm chí đánh lạc hướng. Nguyên lý nhân
- quả và độ căng đặc biệt quan trọng trong việc tạo nên tính khả tín của truyện, đồng
thời thu hút sự chú ý của người đọc – đó là điều Poe luôn luôn ý thức sâu sắc. Poe là
một thiên tài trong việc thôi miên độc giả bằng cốt truyện.

15


4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu

Căn cứ vào đề tài của Luận án, chúng tôi chủ trương kết hợp các phương pháp
nghiên cứu định lượng và định tính, trong đó định tính là chủ yếu. Về định lượng,
chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê (chủ yếu thông qua khảo sát văn bản), nhằm
làm rõ một số đặc điểm cốt truyện nổi bật của Edgar Poe, chẳng hạn lập bảng thống kê
khảo sát các mô hình cốt truyện của Poe, tần số xuất hiện của các từ/cụm từ, hay các
loại giả thuyết khoa học, các hiện tượng khoa học v.v… trong truyện của Poe. Về định
tính, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu chuyên ngành và liên ngành, cụ
thể là: phương pháp phân tích, tổng hợp, phương pháp so sánh song song và đối chiếu,
phương pháp hệ thống-loại hình, gắn liền với cách nhìn tham chiếu trên các bình diện
triết học, văn hóa, phương pháp lịch sử tiếp nhận, phương pháp tiểu sử. Sự kết hợp các
phương pháp nghiên cứu trên nhằm đạt tới tính hiệu quả trong nghiên cứu cốt truyện
của Poe, chẳng hạn phương pháp tiểu sử sẽ phần nào soi sáng nguyên nhân sự xuất
hiện với tần số cao một số motif trong cốt truyện của Poe (chẳng hạn ám ám về cái
chết, bóng ma, bóng tối, giấc mơ…), phương pháp so sánh song song và đối chiếu sẽ
làm rõ hơn dấu ấn kỹ thuật tạo dựng cốt truyện của Poe trong truyện của nhiều nhà văn
trên thế giới v.v… (chẳng hạn so sánh đối chiếu cách tổ chức cốt truyện của Poe với
truyện của các tác giả Stephen King, Conan Doyle, Agartha Christie…)
5. Cấu trúc của luận án
Luận án có kết cấu gồm 4 chương như sau:
Chƣơng 1: Tổng quan, bao gồm việc phân tích, đánh giá các công trình nghiên cứu về
truyện của Poe, lý thuyết về truyện của Poe bằng tiếng Việt và tiếng Anh, trên cơ sở đó
rút ra những nhận xét sơ bộ, nhằm xác định hướng nghiên cứu của luận án, để không bị
trùng lặp với các hướng nghiên cứu trước đó.
Chƣơng 2: Nghệ thuật xây dựng cốt truyện kinh dị của Poe
Chương 2 bắt đầu bằng định nghĩa thể loại truyện kinh dị, nêu công thức cốt
truyện kinh dị, và phân loại truyện kinh dị của Poe. Chúng tôi cho rằng truyện kinh dị

16

của Poe có thể phân thành 2 tiểu loại chính, đó là: 1) truyện kinh dị Gothic và 2) truyện
kinh dị kỳ ảo. Ứng với 2 tiểu loại này là các kỹ thuật và thủ pháp riêng. Tiếp đó, luận
án nghiên cứu những đặc điểm chính của cốt truyện kinh dị của Poe, và ảnh hưởng của
lý thuyết, kỹ thuật xây dựng cốt truyện kinh dị của Poe đối với sáng tác của các nhà
văn thế giới và Việt Nam.
Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng cốt truyện trinh thám của Poe
Truyện trinh thám là sáng tạo độc đáo của Poe. Chúng tôi điểm lại các bài nghiên
cứu về năm hình mẫu truyện trinh thám của Poe, đặc biệt là bài nghiên cứu của Jorge
Luis Borges, trên cơ sở đó làm rõ các đặc trưng nổi bật của nghệ thuật xây dựng cốt
truyện trinh thám của Poe. Việc phân tích nghệ thuật xây dựng cốt truyện trinh thám
được tiến hành có so sánh với cốt truyện kinh dị, là thể loại dường như ngược chiều
truyện trinh thám, nếu xét về vai trò của lý trí trong việc tổ chức cốt truyện. Luận án
cũng nghiên cứu về ảnh hưởng của lý thuyết, kỹ thuật xây dựng cốt truyện trinh thám
của Poe đối với sáng tác của các nhà văn thế giới và Việt Nam.
Chƣơng 4: Nghệ thuật xây dựng cốt truyện khoa học giả tƣởng của Poe
Truyện khoa học giả tưởng cũng là một đóng góp quan trọng của Poe về
phương diện thể loại. Nhưng khác với truyện trinh thám và truyện kinh dị, truyện khoa
học giả tưởng của Poe hầu như chưa được nghiên cứu ở Việt Nam. Đây là một khoảng
trống trong nghiên cứu về tác phẩm của Poe tại Việt Nam. Chúng tôi cố gắng chỉ ra
những đặc điểm kỹ thuật trong xây dựng cốt truyện khoa học giả tưởng của Poe căn cứ
vào các tiểu loại. Ảnh hưởng của Poe đối với các nhà văn viết truyện khoa học giả
tưởng nổi tiếng như Jules Verne, Herbert George Wells và các nhà văn khác cũng được
đề cập.
Một số kết luận của Luận án:

17


1. Poe trước hết là một nhà lí thuyết văn học. Ông là tác giả của một hệ thống lý thuyết
về nghệ thuật sáng tác, trong đó có thể loại truyện ngắn, rất độc đáo và chặt chẽ, cho

đến nay vẫn có sức ảnh hưởng to lớn.
2. Từ lý thuyết đến sáng tác, Poe có những vận dụng hiệu quả trong nghệ thuật xây
dựng cốt truyện ở cả ba thể loại mà ông là người sáng lập hay đồng sáng lập: truyện
kinh dị, truyện trinh thám và truyện khoa học giả tưởng.
3. Lý thuyết và kỹ thuật xây dựng cốt truyện của Poe có ảnh hưởng rất lớn đối với sáng
tác của nhiều nhà văn trên thế giới, thậm chí cả các nhà văn hiện đại thế kỷ 20, 21.
6. Những đóng góp mới của đề tài
Luận án được hoàn thành sẽ là công trình khoa học đầu tiên nghiên cứu một cách
hệ thống về nghệ thuật xây dựng cốt truyện của Poe ở cả ba thể loại mà Poe là người
sáng lập: truyện kinh dị, truyện trinh thám và truyện khoa học giả tưởng. Qua đó, luận
án đặt ra hoặc gợi mở hướng giải quyết một số vấn đề thuộc về thi pháp thể loại, như
thi pháp truyện khoa học giả tưởng, truyện trinh thám, truyện kinh dị. Đồng thời, luận
án hướng tới làm rõ tầm ảnh hưởng của Poe đối với nhiều thế hệ nhà văn và nghệ sĩ
trên thế giới trong đó có các nhà văn nhà thơ Việt Nam, khẳng định cống hiến của Poe
đối với quá trình hiện đại hóa nền văn học Hoa Kỳ và văn học thế giới.

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN
Luận án tập trung nghiên cứu về nghệ thuật xây dựng cốt truyện trong truyện
ngắn của Edgar Allan Poe, do vậy, chúng tôi tham khảo các tác phẩm truyện ngắn của
Poe (nguyên bản và bản dịch tiếng Việt), các bài tiểu luận phê bình của Poe, trong đó
Poe trình bày lý thuyết về phê bình và soạn tác một tác phẩm nói chung truyện ngắn
nói riêng, các công trình nghiên cứu về truyện của Poe từ góc nhìn của các tác giả Việt
Nam và nước ngoài, thông qua các tài liệu tham khảo chủ yếu bằng tiếng Việt và tiếng
Anh.

18


1.1. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Việt
1.1.1. Các nghiên cứu về truyện ngắn và tiểu luận của Poe đăng trên báo, tạp chí và

trong các công trình nghiên cứu.
Trước hết, phải kể đến một công trình dịch thuật và phê bình của học giả Nguyễn
Hiến Lê (1912-1984), người đã dành tâm huyết và công sức để dịch sang tiếng Việt
một tiểu luận nổi tiếng của Poe - Triết lý về soạn tác (Philosophy of Composition), và
giới thiệu trong bộ Luyện văn I, II, III (1957). Công trình này có giá trị về phương diện
dịch thuật và lý luận, vì đây là lần đầu tiên tiểu luận nổi tiếng này của Poe được dịch và
giới thiệu tại Việt Nam. Các luận điểm nêu trong tiểu luận giúp độc giả hiểu rõ hơn về
tính có chủ đích trong kỹ thuật viết truyện của Poe, sự chi phối của lý thuyết sáng tác
vào tác phẩm của Poe. Cùng tìm hiểu về quan niệm sáng tác của Poe, có bài nghiên
cứu Quan niệm nghệ thuật và triết lý sáng tác của Edgar Allan Poe của Hoàng Kim
Oanh trên Phê bình văn học (18/5/2013) và Bài thơ Con quạ và triết lý về soạn tác của
Edgar Allan Poe của Hoàng Tố Mai đăng trên Tạp chí Nghiên cứu văn học số 4/2004.
Một số công trình nghiên cứu về Poe với tư cách là tác gia văn học, giới thiệu
khái quát về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác, đóng góp và ảnh hưởng của Edgar Poe đối
với văn học thế giới. Lê Đình Cúc, trong công trình Văn học Mỹ - Mấy vấn đề về tác
giả, đã viết một bài dài 29 trang giới thiệu về Poe: Edgar Allan Poe (1808-1849) nhà
văn trinh thám và kinh dị xuất sắc [20,16]. Bài viết không chỉ đề cập những sự kiện
chính trong cuộc đời, quan niệm sáng tác của Poe, phát hiện điểm đặc sắc trong truyện
kinh dị và trinh thám của ông, mà còn chỉ ra mối liên hệ giữa con người ―kỳ dị‖ của
Poe và những tác phẩm cũng thật sự kỳ lạ của ông: ―Người nghệ sĩ này có thể cũng
nhận ra thế giới kỳ dị của bản thân mình, có khả năng bắt kịp với thế giới tưởng tượng
kỳ dị và phản ánh nó trong tác phẩm‖ [20,135]. Lê Huy Bắc, trong phần Khái quát của
công trình Văn học Mỹ (2003), dành 2 trang giới thiệu khái quát về thân thế, sự nghiệp
sáng tác, cống hiến và ―tầm ảnh hưởng thật đáng kinh ngạc‖ [14,27] của Poe đối với
nhiều nhà văn thế hệ sau ông. Hữu Ngọc, trong Hồ sơ Văn hóa Mỹ (1995), dưới nhan

19


đề Con cánh cam vàng và con quạ của Edgar Allan Poe (Edgar A.Poe’s golden Bug

and Raven), dành 6 trang giới thiệu về hai tác phẩm nổi tiếng của Poe. Nguyễn Đức
Đàn, trong Hành trình văn học Mỹ (1996) có hai bài nghiên cứu về Poe. Bài thứ hai (5
trang) chủ yếu tìm hiểu về thơ Poe. Đáng chú ý là bài thứ nhất (12 trang) – Poe (18091849), tìm hiểu về Poe trong vai trò nhà phê bình, nhà thơ, nhà viết truyện ngắn. Tác
giả nhấn mạnh đóng góp của Poe ở phương diện lý luận qua việc lên phương pháp và
các nguyên tắc viết truyện ngắn.
Chọn thể loại truyện trinh thám của Poe làm hướng nghiên cứu còn có các tác giả
khác. Phạm Đình Ân, trong Thế Lữ - về tác gia tác phẩm (2006), khẳng định: ―Chủ
nghĩa duy lý trong truyện trinh thám phương Tây, tập trung cao ở Poe, đã ảnh hưởng
trước tiên, trực tiếp và sâu sắc đến truyện của Thế Lữ và ảnh hưởng một mức độ nào
đó vào truyện của những nhà văn khác‖ [4,48]; Cao Việt Dũng , trong Văn học trinh
thám Việt Nam, bao giờ trở lại, có nhắc đến Poe như người khai sinh thể loại truyện
trinh thám thế giới. Quốc Anh có bài viết Poe - ông tổ của nền văn học trinh thám. Đây
là một bài giới thiệu phê bình ngắn nêu lên một vài đặc điểm truyện trinh thám của
Poe. Dài và công phu hơn về thể loại truyện trinh thám của Poe có bài Thế Lữ và năm
hình mẫu truyện trinh thám Poe của Hoàng Kim Oanh, trong đó tác giả nêu lên năm
hình mẫu truyện trinh thám của Poe theo quan điểm của Jorges Luis Borges, đồng thời
phân tích các truyện trinh thám của Thế Lữ trên cơ sở năm hình mẫu đó. Ngoài ra, trên
nhiều trang báo mạng cũng có một số bài viết ngắn, đề cập tới Poe và loại truyện trinh
thám, như bài Thám tử tư Sài Gòn - Ông tổ nền văn học trinh thám đăng trên Sài Gòn
giải phóng.
Chọn thể loại truyện kinh dị của Poe làm đề tài nghiên cứu, đáng chú ý có công
trình Đặc trưng truyện ngắn Anh – Mỹ (2009) của Lê Huy Bắc. Tác giả dành chương
3, dài 26 trang, để nghiên cứu về truyện ngắn kinh dị của Poe – Edgar Allan Poe và
truyện ngắn kinh dị. Nghiên cứu này có cấu trúc rõ ràng, gồm 3 phần: Ở phần A, tác
giả đã nêu rõ đóng góp quan trọng của Poe với tư cách ―một nhà lý luận phê bình‖,

20


Phần B, tác giả phân tích kỹ lưỡng, công phu, và có hệ thống về loại hình, chủ đề, nhân

vật và các đặc trưng của truyện ngắn kinh dị của Poe.
Cũng nghiên cứu về truyện kinh dị, nhưng đi sâu vào kỹ thuật viết của Poe, một
số tác giả có cách tiếp cận rất riêng, chẳng hạn phân tích sâu về nhân vật, người kể
chuyện, giọng điệu kể chuyện, hoặc các thủ pháp nghệ thuật v.v… Bài Người kể
chuyện và giọng điệu kể chuyện trong loạt truyện Rối loạn tâm thần của Poe của
Hoàng Tố Mai phân tích, phát hiện những đặc trưng cơ bản về nhân vật, người kể
chuyện và giọng điệu kể chuyện trong truyện ngắn của Poe dưới góc nhìn tâm lý học.
Bài Motif cái song trùng trong truyện ngắn Edgar Allan Poe của Lê Nguyên Long chú
trọng phân tích phương diện nghệ thuật, tìm hiểu các thủ pháp nghệ thuật tạo nên yếu
tố kỳ ảo trong truyện kinh dị của Poe.
Một số phương pháp nghiên cứu hiện đại cũng được các nhà phê bình nghiên cứu
Việt Nam vận dụng để tiếp cận, phân tích truyện ngắn của Poe như: phương pháp ký
hiệu học, phương pháp văn bản, phương pháp so sánh-đối chiếu v.v… Trong công
trình So sánh chất trinh thám kì ảo trong truyện ngắn Edgar Allan Poe và Haruki
Murakami, Nguyễn Hải Yến tiếp cận truyện ngắn của Poe bằng phương pháp so sánh đối chiếu. Các cách tiếp cận đa chiều như vậy giúp soi sáng thêm kỹ thuật viết truyện
ngắn của Poe, đưa ra những cách tiếp cận văn bản mới - ở phương diện nghệ thuật, bổ
sung cho cách tiếp cận truyền thống, chủ yếu đi sâu vào phương diện nội dung.
Ảnh hưởng của kỹ thuật viết truyện ngắn của Poe cũng được nhiều tác giả quan
tâm. Có thể kể các bài Edgar Allan Poe với văn học Việt Nam và thế giới của Hoàng
Kim Oanh đăng trên tập san Giáo dục, trường ĐHDLNN-TH thành phố Hồ Chí Minh
(2003), trong đó tác giả nêu rõ ―cái bóng‖ của Edgar Poe đã vượt khỏi biên giới nước
Mỹ quê hương ông, để lại những dấu ấn sâu đậm ở nhiều nước châu Âu (Pháp, Anh,
Nga, Đức…) và cả những đất nước châu Á xa xôi (Nhật Bản, Trung Quốc, Việt Nam
v.v…), ngoài ra có Thời vàng son của tiểu thuyết trinh thám Việt Nam của Trần Thanh
Hà, Con Mèo Poe phủ bóng ba thế kỷ của Lê Thị Sớm Mai trong Việt Báo Xuân Tân

21


Mão (2011)… Một trong những nhà văn Việt Nam khẳng định chịu ảnh hưởng của kỹ

thuật sáng tác của Poe trong quá trình sáng tạo là Ngô Tự Lập. Trong Lời động viên
của Edgar Allan Poe (trong Minh triết của giới hạn, 2005), Ngô Tự Lập cho rằng ―viết
văn thực chất là giải một bài toán tối ưu‖ [52, 27]. Quan niệm đề cao vai trò của trí tuệ
ở Ngô Tự Lập mang đậm dấu ấn, chịu ảnh hưởng ―triết lý về soạn tác‖ của Edgar Poe.
Trong quá trình nghiên cứu truyện ngắn của Poe, chúng tôi có tham khảo nhiều bài
viết trên mạng internet, các website như phebinhvanhoc.com.vn, vienvanhoc.org.vn,
vietbao.vn,

evan.vnexpress.net,

vanchuongviet.org,

vannghequandoi.com.vn,

baomoi.com, tuoitre.com.vn, thethaovavanhoa.vn, thuvienebook.com, viettrinhtham.net,
vnthuquan.net v.v… Một số bài nghiên cứu lý luận phê bình đã cung cấp cho chúng tôi
luận điểm chính của các lý thuyết về thi pháp cốt truyện, như bài Vấn đề cốt truyện trong
loại hình tự sự (2008) của nhà nghiên cứu Trần Thiện Khanh, bài Mấy vấn đề thi pháp
cốt truyện (2012) của nhà nghiên cứu Cao Kim Lan… Tác giả Trần Thiện Khanh đã
trình bày một số vấn đề xoay quanh cốt truyện như phân loại cốt truyện, quan hệ nhân
vật và cốt truyện, cốt truyện và tình huống truyện, hay ―hai con đường hình thành cốt
truyện: vay mượn, phỏng dịch và tìm tòi cốt truyện riêng‖ [49], tác giả Cao Kim Lan đã
hệ thống hóa các quan niệm về cốt truyện, nêu rõ tầm quan trọng của cốt truyện: ―cốt
truyện nghệ thuật sẽ giúp chúng ta tiếp cận với mô hình tự sự mang phong cách và tài
năng của nhà văn‖ [51].
Ngoài ra, có những bài viết ngắn giới thiệu về cuộc đời riêng của Poe: Cái chết bí
ẩn của Poe (Matthew Pearl, Hà Linh dịch, 2006), Giải mã cái chết bí ẩn của nhà văn
Edgar Allan Poe (Hiếu Trung – tổng hợp, 2007), Một cuộc đời chìm nổi (Phương Hà,
2009)… Những bài viết này không mang tính chất nghiên cứu chuyên sâu nhưng đã cung
cấp một số tư liệu tổng hợp hoặc văn bản dịch, phần nào soi sáng những sự kiện bí ẩn

trong cuộc đời riêng nhiều thăng trầm, nhất là cái chết với rất nhiều giả thuyết vẫn chưa
hoàn toàn sáng tỏ của Edgar Poe.

22


Chúng tôi cũng đọc loạt bài viết về truyện trinh thám của Poe: Edgar Allan Poe –
ông tổ của văn học trinh thám (Quốc Anh, 2006), “Cha đẻ” của văn học trinh thám
hình sự (T.Q.Long sưu tầm và dịch, 2008), Thời vàng son của tiểu thuyết Việt Nam và
Trinh thám Việt (Trần Thanh Hà, 2009)… Trong bài Edgar Allan Poe – ông tổ của văn
học trinh thám, tác giả Quốc Anh nêu rõ vai trò của Edgar Poe với tư cách một ―nhà
khai sáng‖ một thể loại văn học mới – truyện trinh thám: ―Theo đánh giá của giới phê
bình văn học thì thế kỷ XIX là thế kỷ mở đầu của thể loại văn học trinh thám và nhà
văn Mỹ Edgar Allan Poe được coi là ông tổ khai sáng cho dòng văn học kỳ vĩ này‖ [3].
Một điểm thú vị ở bài viết là đã đề cập một số tư liệu về quá trình sáng tạo một truyện
ngắn trinh thám độc đáo của Poe, Bí mật của Marie Roger, cách thức hư cấu một vụ án
có thật ngoài đời tạo nên một câu chuyện trinh thám vụ án đầy bí ẩn trong văn học,
―một kiệt tác làm tác giả bị nghi oan‖ [3]; Trong bài Thời vàng son của tiểu thuyết Việt
Nam và Trinh thám Việt của Trần Thanh Hà, ngay ở phần đầu bài viết tác giả đã giới
thiệu ngắn gọn về văn học trinh thám trên thế giới, sự thay đổi trong cách quan niệm về
dòng văn học này: ―Ba xu, rẻ tiền? Rất nhiều người sẵn sàng nói như vậy về thể loại
văn học trinh thám. Nhưng hãy cẩn thận! Nếu coi những cuốn truyện hình sự vẫn được
bán hoặc cho thuê đầy rẫy trên thị trường hiện nay là truyện trinh thám thì bạn đã hạ
thấp thể loại này. Những người hâm mộ chân chính của văn học trinh thám đích thực
sẽ dễ dàng kể ra nền tảng trinh thám của vô số tác phẩm lớn, cả văn học lẫn điện ảnh”
[43]. Thực chất, quan niệm văn học trinh thám là một thể loại văn học đậm chất trí tuệ
đã rất phổ biến trên thế giới ngày nay, tuy nhiên, khẳng định một lần nữa giá trị của
dòng văn học này đối với độc giả Việt Nam cũng là một cách dẫn dắt riêng của tác giả
bài viết.
Liên quan đến các chủ đề trong truyện kinh dị của Poe trên các website cũng có

một số bài: Cái chết” của những người đẹp trên thểthaovănhóa.vn (2008), đề cập ảnh
hưởng của motif ―người đẹp chết yểu‖ của Edgar Poe đối với cảm hứng sáng tạo của

23


nhiều nghệ sĩ ở nhiều lĩnh vực, trong đó có nghệ thuật nhiếp ảnh: ―Cái chết của người
đàn bà đẹp, không còn nghi ngờ gì nữa, là đề tài nên thơ nhất thế giới" - nhà văn Mỹ
Edgar Allan Poe từng viết như vậy. Nhà nhiếp ảnh Nhật Bản Izima Kaoru theo đuổi đề
tài này suốt từ năm 1993 đến nay. Ông lại vừa cho ra mắt một cuốn sách ảnh về "cái
chết" của những người đẹp, hay bài Cái kinh dị trong truyện ngắn Edgar Allan Poe của
Lê Thu trên diễn đàn trường đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội viết: ―Edgar
Allan Poe đã có lần phát biểu ―mơ mộng là công việc duy nhất của đời tôi‖. Quan điểm
này thể hiện rõ trong sáng tác của ông … nó thể hiện ở tính chất ly kỳ, rùng rợn, ở sự
tự vấn của lương tri tội lỗi, ở cách tưởng tượng‖ [107].
Ngoài ra, một số bài viết nhân các dịp kỷ niệm ngày sinh ngày mất của Poe:
Tưởng nhớ 200 năm ngày sinh của Edgar Allan Poe trên vovnews.com (20-2-2009),
giới thiệu sơ lược về tiểu sử, sự nghiệp sáng tác và nguyên bản bài Con quạ (The
Raven) của dịch giả Lý Lãng Nhân, Hoa Kỳ, bài Nhân kỷ niệm 160 năm ngày mất của
Văn hào Edgar A.Poe (7.10.1849 – 7.10.2009): Ông tổ của truyện trinh thám của
Hoàng Yến (11-10-2008), Poe cũng được xếp vào danh sách ―những nhà văn có tác
phẩm dựng phim nhiều nhất‖ trong bài viết của Kiều Ngọc (2010), trong đó nêu rõ:
Edgar Allan Poe (1809 - 1847) - nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình văn học Mỹ, tác giả
của những truyện trinh thám rùng rợn nổi tiếng trên thế giới. Các tác phẩm của Poe đã
được dựng phim tới 220 lần, tiêu biểu là The Black Cat, The Masque Of The Red
Death, Histoires Extraordinaires, The Murders In The Rue Morgue v.v… Trên đây hầu
hết là những bài viết ngắn, có tính chất giới thiệu sơ lược hoặc cập nhật thông tin về
Edgar Poe và tác phẩm của ông, chưa có tính chất nghiên cứu chuyên sâu và hệ thống.
1.1.2. Các Luận án, Luận văn nghiên cứu về Poe và truyện ngắn của Poe
Theo số liệu thống kê của Hoàng Kim Oanh, tính đến thời điểm năm 2011, trong

số các đề tài, luận án, luận văn nghiên cứu về Poe có 9 công trình liên quan đến thể loại
truyện ngắn, [83, Phụ lục 4, 36-37]. Đa số nghiên cứu về truyện kinh dị của Poe (7/9

24


truyện), ở các khía cạnh như yếu tố kỳ ảo, đề tài mất người phụ nữ xinh đẹp, yêu dấu;
thời gian không gian; triết lý sáng tác… với các tác giả: Lê Nguyên Long, Đào Thị
Bạch Tuyết, Phạm Văn Thuận, Nguyễn Phương Linh, Nguyễn Thị Ngọc Hoài, Đoàn
Thị Thanh Hoa, Lê Xuân Hoàng, Trần Đức Mạnh, Đoàn Thị Quỳnh Như… [85, 3637]. Ngoài ra, có thể nhắc đến Luận án Tiến sĩ Edgar Allan Poe với văn học Việt Nam
(2006) của Đào Thị Bạch Tuyết, nghiên cứu về cuộc đời ―đa tài bất hạnh‖ của Poe,
việc tiếp nhận Edgar Poe ở Việt Nam, và tình hình dịch thuật tác phẩm của Poe ở Việt
Nam.
Trong quá trình viết công trình này, chúng tôi chú ý tới hai luận án nghiên cứu về
Edgar Poe gần đây nhất: Luận án Tiến sĩ Edgar Allan Poe, quan niệm nghệ thuật và
tác phẩm của Hoàng Tố Mai (2010) và Luận án Tiến sĩ Sự tiếp nhận Edgar Allan Poe
ở Việt Nam của Hoàng Kim Oanh (2011). Hai luận án có cách tiếp cận Edgar Poe và
tác phẩm của Poe theo hướng khác nhau: Luận án của Hoàng Tố Mai dài 182 trang
(không kể Thư mục tài liệu tham khảo và Phụ lục), nghiên cứu một số vấn đề chính:
quan niệm văn chương của Poe (chương 1), quan niệm của Poe về truyện ngắn
(chương 2) và quan niệm về thơ của Poe (chương 3). Luận án chứng minh và khẳng
định cống hiến của Poe với tư cách là nhà lý luận, đề ra các nguyên tắc về sáng tác và
phê bình tác phẩm văn học, và vận dụng các nguyên tắc đó trong việc phân tích một số
tác phẩm của Poe.
Luận án của tác giả Hoàng Kim Oanh, đi theo hướng nghiên cứu: lịch sử tiếp
nhận Edgar Poe trên các bình diện nghiên cứu phê bình, sáng tác, dịch thuật ở Việt
Nam từ năm 1949 đến năm 2011. Đây là một luận án rất công phu, dài 199 trang
(không kể Thư mục tài liệu tham khảo và Phụ lục), có hàm lượng khoa học cao, gồm 3
chương: Chương một: Tiếp nhận Edgar Allan Poe qua việc giới thiệu và nghiên cứu
phê bình; Chương hai: Tiếp nhận Edgar Allan Poe trong sáng tác; Chương ba: Tiếp

nhận Edgar Allan Poe qua dịch thuật và giảng dạy. Đặc biệt, các bảng biểu, số liệu
thống kê các công trình dịch thuật, nghiên cứu về Poe và tác phẩm của ông, được tác

25