Phân tích bài thơ Chiều tối của Hồ Chí Minh: chữ hồng là nhãn tự bài thơ Mộ (Chiều tối)

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 6.3. Nhiều ý kiến cho rằng chữ ''hồng'' là nhãn tự bài thơ ''Mộ''
(Chiều tối) của Hồ Chí Minh. Anh (chị) có đồng ý như vậy không? Hãy nêu ý
kiến của mình, phân tích để làm sáng tỏ.
Trong thơ xưa, đặc biệt là thơ Đường luật, nhất là thể thơ tứ tuyệt, thường
có nhãn tự (chững mắt) như là điểm sáng, cái ''thần'', linh hồn của bài thơ. Người
ta thường nhắc đến chữ ''sầu'' trong bài thơ ''Hoàng Hạc lâu'' của Thôi Hiệu. Nếu
chữ ''sầu'' đọng lại một nỗi buồn mênh mang, sâu lắng trong thi phẩm đời Đường,
thì chữ ''hồng'' lại sáng lên một ngọn lửa ấm nóng trong bài thơ ''Chiều tối'' của
nhà thơ cộng sản Hồ Chí Minh trên đường giải tù qua một xóm núi hẻo lánh:
''Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết, lò than đã rực hồng.''
Lúc ấy, chiều đã muộn. Bác bị giải qua một khu rừng heo hút nơi đất khách
quê người. Chỉ có một cánh chim mỏi bay về rừng tìm nơi trú ngụ và một chòm
mây cô đơn trôi trên bầu trời, không biết sẽ đi về đâu... Tâm trạng người tù xa xứ
cũng vậy. Cả một ngày lê nặng bước chân xiềng xích, mệt mỏi rã rời mà vẫn chưa
có điểm dừng chân. Một nỗi buồn thấn sâu vào cảnh vật khiến cho cảnh chiều tối
càng thêm vắng vẻ, hiu quạnh, lạnh lẽo. Đó là nỗi buồn nhớ quê hương, tổ quốc,
đồng bào, đồng chí của người chiến sĩ cách mạng đang bị giam hãm trong cảnh tù
đày gian truân, vất vả.
Nhưng bỗng tứ thơ chuyển đổi khi người tù đi qua một xóm núi bên đường.
Không còn cái hiu hắt, lạnh lẽo của cảnh chiều tối nơi núi rừng vắng lặng, câu thơ
bỗng như reo vui lên trước một cảnh sinh hoạt đầm ấm nơi xóm núi:
''Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng.''
Con người lao động hiện ra khoả khoắn, tươi vui, đầy sức sống mặc dù cuộc
sống của họ còn nghèo nàn, vất cả (chỉ ăn ngô). Hình ảnh ''cô em xóm núi xay ngô
tối'' hiện lên thật đẹp trong câu thơ, càng đẹp hơn là cái ánh lửa hồng trong lò than

đã toả ấm nóng và ánh sáng ra tất cả, đẩy lùi bóng tối và cái lạnh lẽo của cảnh
chiều tối nơi núi rừng. Ngỡ như ngọn lửa hồng đang hắt lên khuôn mặt cô gái làm
cho khuôn mặt cô càng thêm rạng rỡ. Tứ thơ chuyển đổi chính là nhơ một chữ
''hồng'' làm sáng cả bài thơ, đem ấm nóng và sức sống đến cho tác phẩm. ''Một chữ
hồng mà đủ sức để cân lại với 27 chữ thơ kia, nó làm sáng cả câu thơ, cả bài thơ.
Nó là nhãn tự (chữ mắt) của bài thơ'' (Hoàng Trung Thông).
Nhưng do đâu mà có được nhãn tự đó? Do đâu mà một chữ ''hồng'' đã làm
cho người đọc cảm nhân đuợc cái ''thần'' của bài thơ, linh hồn của bài thơ tứ tuyệt?
Chính là do trong lòng thi nhân cũng có một ngọn lửa hồng rực sáng như vậy: ngọ
lửa của tình yêu cuộc sống, yêu con người không bao giờ tắt trong lòng nhà thơ
Hồ Chí Minh. Ngay cả những lúc mà cuộc sống của người tù ấy không còn nữa,
thì tình yêu ấy vẫn còn, và chất thơ vẫn trào lên để kết tụ lại thành một chữ ''hồng''
tuyệt đẹp. Ở đây, trong cảnh giải tù này, Bác làm gì còn niềm vui cho riêng mình
mà chỉ có nỗi đau, nỗi buồn, nhưng chính lúc Người đi qua hẻm núi, nhìn thấy
1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

cảnh cô gái xay ngô, thì niềm vui đến ngay, và tứ thơ xuất thần bay lên thành một
ngọn lửa hồng rực rỡ. Đó là niềm vui cho người lao động, vì người lao động, và
hơn thế, còn là sự trân trọng, nâng niu đối với một hạnh phúc thật bình thường,
nhỏ nhoi của người lao động nơi xóm núi. Đúng như Hoài Thanh đã viết: ''Những
cảnh tượng ấy biết bao người đã đi qua, nhưng nếu không có một tấm lòng nâng
nui trân trọng thì cũng không thể nào ghi lại được trong thơ''.
***

2