Cảm nhận con người Bác qua tập thơ Nhật ký trong tù

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 6.5. Anh (chị) hãy trình bày cảm nhận của mình về bức chân dung
con người tinh thần của Bác qua tập thơ ''Nhật kí trong tù''.
Tập thơ ''Nhật kí trong tù'' được Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng tác khi Người
bị chính quyền Tưởng Giới Thạch giam cầm trong nhà tù Trung Quốc vào những
năm 1942, 1943. Người viết tập thơ này dường như không có ý làm nghệ thuật,
lưu danh hậu thế mà chỉ cốt để ngâm ngợi cho khuây khoả những tháng ngày ''mất
tự do''. Tuy vậy, ''Nhật kí trong tù'' đã trở thành một tác phẩm lớn có giá trị về
nhiều mặt trong lịch sử văn học Việt Nam cận, hiện đại. Nó có sức hấp dẫn lâu
bền với nhiều thế hệ bạn đọc ở cả trong nước lẫn ngoài nước.
Mấy chục năm qua, kể từ khi tập thơ được công bố, nhiều người đã viết về
tập thơ này. Họ nhấn mạnh đến giá trị phản ánh hiện thực, sức mạnh tố cáo của
''Nhật kí trong tù'' đối với chế độ nhà tù Quốc dân đảng Tưởng Giới Thạch. Tuy
vậy, điều quan trọng nhất cần phải thấy: trước sau đây vẫn là một tập nhật kí bằng
thơ, một tập nhật kí ''hướng nội'', tác giả chủ yếu viết cho mình. Do đó, sức hấp
dẫn của tập thơ chính là hình tượng của nhân vật trữ tình- tác giả Hồ Chí Minh,
một chiến sĩ- thi sĩ. Đọc tác phẩm ''Nhật kí trong tù'', chúng ta bắt gặp con người
Hồ Chí Minh với tất cả vẻ đẹp, phong phú, sâu sắc trong tâm hồn, trong tính cách,
trong cách nhìn, cách nghĩ suy về cuộc đời và con người. ''Nhật kí trong tù'' đúng
là một ''bức chân dung tự hoạ'' bằng thơ về con người tinh thần của người sáng tạo
ra nó.
Qua hơn một trăm bài thơ, ta có thể nhận thấy nỗi khắc khoải nóng lòng, sốt
ruột ngóng trông tự do của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Người đọc còn nhớ, mùa thu
1942, với tư cách là đại biểu cho phong trào cách mạng Việt Nam, Hồ Chí Minh
có trọng trách tìm sang Trung Hoa để bàn cách phối hợp hành động chống bọn đế
quốc, phát xít. Nhưng vô cớ, Người bị bọn mật vụ Quốc dân đảng bắt giữ và sau
đó, bị giải đi hết nhà lao này đến nhà lao khác, không được xét xử. Người cũng
hoàn toàn không được biết đến bao giờ mình mới được trả tự do. Hồ Chí Minh đau
khổ vô hạn và thấm thía sâu sắc nỗi ''mất tự do''. Nỗi đau khổ này được tác giả bộc
lộ trong khá nhiều bài thơ. Chẳng hạn như trong một lần chuyển đổi nhà lao có

bọn ''cảnh binh khiêng lợn cùng đi'', Bác đã viết những câu thơ đầy cay đắng, biểu
lộ một quy luật trong cuộc sống, mà quy luật này Người đã rút ra một cách thấm
thía ngay trong cuộc sống đau khổ của chính mình.
''Trên đời ngàn vạn điều cay đắng
Cay đắng chi bằng mất tự do?''
Hay trong một bài thơ khác, bài ''Bị hạn chế'', Hồ Chí Minh cũng khẳng
định: ''Đau khổ chi bằng mất tự do''.
Nỗi sốt ruột, khắc khoải chờ mong kéo dài theo ngày tháng đã chuyển thành
sự giận dữ, phẫn nộ. Người đã đặt cho bài thơ một nhan đề hết sức độc đáo là chỉ
có một dấu hỏi chấm (?).
''Quảng Tây đi khắp lòng oan ức
Giải đến bao giờ, giải tới đâu?''
Bên cạnh con người nóng lòng, sốt ruột, đau khổ vô hạn vì mất tự do, người
đọc còn bắt gặp trong ''Nhật kí trong tù'' một con người hoàn toàn tự chủ về mặt
1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

tinh thần, luôn bình thản ung dung, tự tại, tâ, hồn như bay lượn trên bầu trời tự do,
không sức mạnh của nhà tù nào giam hãm được. Như vậy, có thể nói chúng có thể
giam cầm được thể xác Bác, nhưng không khi nào chúng có thể giam cầm được
tinh thần Bác. Điều này đã được chính tác giả thể hiện qua hai câu thơ mở đầu,
được xem như lời đền từ của tập ''Nhật kí trog tù'':
''Thân thể tại ngục trung
Tinh thần tại ngục ngoại''
Có nghĩa là:
''Thân thể ở trong lao
Tinh thần ở ngoài lao.''
Và, không ít lần, Hồ Chí Minh thấy mình là ''khách tự do'', thanh thản, ung

dung, tự tại như là một khách tiên. Điều này được thể hiện qua khá nhiều bài thơ
như ''Đi Nam Ninh'', ''Giải đi sớm'', ''Vào nhà lao huyện Tĩnh Tây'', và có lẽ tiêu
biểu phải kể đến bài ''Ngắm trăng'' sau đây:
''Trong tù không rượu cũng không hoa
Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ;
Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ,
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ.''
Trong bài thơ này hoàn toàn không thấy tác giải nói đến nỗi đau khổ, bồn
chồn vì bị mất tự do, mà chỉ thấy hình tượng một thi sĩ hết sức nhạy cảm và tinh tế
trước vẻ đẹp của thiên nhiên.
Thực ra, trong chốn lao tù, ắt hẳn người thi sĩ đâu có được thưởng trăng một
cách thoải mái. Có lẽ, song cửa nhà lao chỉ đủ cho lọt qua một chút ánh trăng thấp
thoáng mà thôi. Song, cho dù chỉ như thế, nhưng với sức tưởng tượng phong phú,
với tâm hồn yêu mến thiên nhiên, Hồ Chí Minh cũng cảm thấy dạt dào thi hứng,
cũng cảm thấy bồi hồi xao xuyến trước cảnh đẹp đêm trăng. Câu thơ thứ hai
nguyên văn chứ Hán là: ''Đối thử lương tiêu nại nhược hà?'', có nghĩa: ''Trước cảnh
đẹp đêm nay biết thế nào?''. Câu thơ dường như có một chút bối rối. Cái bối rối rất
thi sĩ... Tiếc rằng câu thơ dịch ''Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ'' đã làm mất ''cái
bối rối'' rất thi sĩ đó. Người xưa thưởng trăng thường hay có rượu và hoa. Ở trong
tù, Hồ Chí Minh làm sao có được những thứ này? Cho dù thế, thi hứng của nhà
thơ vẫn dạt dào:
''Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ,
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ''
Thi nhân và ánh trăng tựa hồ như đôi bạn tri âm, tri kỉ, có sự giao hoà tuyệt
diệu. Ánh trăng vô tri vô giác qua tâm hồn của người tù thi sĩ trở thành một nhân
vật đáng yêu, có tâm trạng, có linh hồn. Trên đây là những câu thơ đặc biệt ý vị. Ý
vị không phải chỉ xuất phát từ kĩ thuật làm thơ mà điều quan trọng nhất vẫn là tâm
hồn, là xúc cảm của người tù- thi sĩ Hồ Chí Minh...
Đúng là đọc ''Nhật kí trong tù'', chúng ta được chứng kiến nhiều cuộc vượt
ngục bằng tinh thần của người tù Hồ Chí Minh. Khi thì người thả hồn theo một

áng mây trôi, một cánh chim chiều, một vầng trăng non, lúc thì Người dõi theo
một vầng dương buổi sớm, một cảnh làng xóm ven sông, hay cảnh buổi tối khi cô
thôn nữ vừa xay xong ngô tối thì lò than đã ửng hồng. Đặc biệt, tâm hồn của Hồ
2


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Chí Minh luôn luôn hướng về Tổ quốc, về đồng chí, đồng bào; ngay trong giấc
ngủ, Người cũng luôn mơ về đất nước thân yêu. Có những đêm, Bác trằn trọc mãi
không sao ngủ được, đến ''Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt- Sao vàng năm cánh
mộng hồn quanh''.
Ngoài ra, trong ''bức chân dung tự hoạ'' của Hồ Chí Minh ta còn bắt gặp một
trí tuệ lớn, một tầm tư tưởng lớn. Trí tuệ lớn trước hết thường được thể hiện qua
cái nhìn đối với hiện thực. Hơn ai hết, Bác thấy rõ những bất công vô lí trong nhà
tù Quốc dân đảng Tưởng Giới Thạch. Nhà tù này chính là nước Trung Hoa rộng
lớn khi đó thu nhỏ. Bên cạnh đó, từ những sự việc nhỏ nhoi, tầm thường hàng
ngày, với trí tuệ mẫn tiệp, Hồ Chí Minh rút ra được những khái quát, tìm ra quy
luật của cuộc sống thông qua sự từng trải, sự chiêm nghiệm của chính bản thân
mình. Vì vậy, một số câu thơ, bài thơ của Người có ý vị triết lí thâm trầm sâu sắc.
Chẳng hạn từ việc ''Học đánh cờ'', Người rút ra tầm quan trọng của thời cơ đối với
sự thành bại trong hoạt động của con người:
''Lạc nước hai xe đành bỏ phí,
Gặp thời một tốt cũng thành công.''
Hay, nhà thơ khẳng định bản chất lương thiện của con người và sự ảnh
hưởng của hoàn cảnh giáo dục:
''Ngủ thì ai cũng như lương thiện
Tỉnh dậy phân ra kẻ dữ, hiền.
Hiền, dữ phải đâu là tính sẵn
Phần nhiều do giáo dục mà nên.''

Đồng thời, Hồ Chí Minh cũng có những chiêm nghiệm đúng đắn về ''Đường
đời hiểm trở'', về sự phức tạp khó khăn trong cuộc sống xã hội:
''Núi cao gặp hổ mà vô sự
Đường phẳng gặp người bị tống lao''
Tuy nhiên, những nhận xét khái quát về cuộc đời, về con người của Hồ Chí
Minh không bao giờ có ý vị yếm thế hay hư vô mà Người luôn hướng con người
tới những hành động thiết thực để cải tạo con người, cải tạo hoàn cảnh. Điều đó
chứng tỏ lòng tin vững chắc của nhà thơ vào bản chất lương thiên, tốt đẹp của con
người. Khi Bác khẳng định ''Hiền dữ phải đâu là tính sẵn- Phần nhiều do giáo dục
mà nên'' tức là Người đặt ra vấn đề giáo dục và tin tưởng ở kết quả xây dựng lực
lượng cách mạng về sau. Những ai đã được sống gần Hồ Chí Minh đều nhận thấy
sức mạnh cảm hoá của Bác. Niềm tin vào con người là hạt nhân quan trọng tạo
nên niềm tin vào sự nghiệp cách mạng ở Hồ Chí Minh. Qua bài ''Đi đường'', Bác
thể hiện khá tập trung ý tưởng chinh phục khó khăn, hướng tới cuộc sống, hướng
tới tương lai:
''Đi đường mới biết gian lao,
Núi cao rồi lại núi cao chập chùng.
Núi cao lên đến tận cùng,
Thu vào tầm mắt muôn trùng nước non.''
Ngay trong hoàn cảnh gian khổ, khó khăn, Người vẫn nhìn thấy ánh sáng
của tương lai tươi sáng:
''Trong ngục giờ đây còn tối mịt
3


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Ánh hồng trước mắt đã bừng soi.''
Hồ Chí Minh luôn có cái nhìn biện chứng về sự vận động của đời sống tự
nhiên. Bởi vậy, thơ Người viết trong tù vẫn khiến cho người đọc thêm niềm tin

vào cuộc sống, vào con người. Có đêm, gà vừa gáy lần đầu tiên, trời tối, gió rét,
Hồ Chí Minh đã phải chuyển lao. Nhưng bỗng chốc, dưới con mắt của người tù thi
sĩ, cảnh vật liền biến đổi, ánh sáng bình minh ấm áp rực rỡ xua tan bóng tối, người
tù bỗng trở thành thi nhân nồng nàn thi hứng... như trong bài thơ ''Giải đi sớm''.
Đây là bài thơ quen thuộc với nhiều người.
Dẫu sao, vẫn sẽ là một thiếu sót rất lớn, nếu như viết về ''bức chân dung tự
hoạ'' nói trên, ta không đề cập tới lòng nhân ái bao la, sâu sắc của Bác Hồ. Trong
bài ''Bác ơi!'' Tố Hữu đã viết được những câu thơ rất hay, rất đúng về con người
Chủ tịch Hồ Chí Minh:
''Bác ơi, tim Bác mênh mông thế
Ôm cả non sông, mọi kiếp người!''
Trước hết, trái tim ấy dành cho những người lao khổ dù họ là người Trung
Quốc hay người Việt Nam.
Nhà thơ dễ dàng quên những đau đớn khổ sở mà mình phải chịu, nhanh
chóng đồng cảm sâu sắc và phát hiện ra những bất hạnh, đau khổ của những người
xung quanh để thông cảm, chia sẻ với họ. Bác thương cảm ''Vợ người bạn tù đến
thăm chồng'', đối với ''Cháu bé trong nhà lao Tân Dương'', hay đối với ''Một người
tù cờ bạc vừa chết''... Chỉ cần nghe ''Người bạn tù thổi sáo'', Bác chẳng những thấu
hiểu nỗi lòng nhớ quê của anh ta, mà còn hình dung thấy ở chốn chân trời xa xôi
kia có một phụ nữ bước lên một tầng lầu nữa để ngóng trông chồng:
''Bỗng nghe trong ngục sáo vi vu
Khúc nhạc tình quê chuyển điệu sầu.
Muôn dặm quan hà khôn xiết nỗi,
Lên lầu ai đó ngóng trông nhau.''
Trong tù, Bác gọi những người cùng bị giam là ''nạn hữu'' (bạn tù) và Người
cùng chia sẻ với họ những nỗi niềm sâu kín hay cùng đùa vui trong cảnh ghẻ lở
khổ sở:
''Mặc gấm bạn tù đều khách quý
Gảy đàn trong ngục thảy tri âm.''
Nhìn bao quát, tình yêu thương của Hồ Chí Minh mang tầm nhân loại rộng

lớn. Điều này tạo nêm giá trị đặc biệt của tập thơ.
Ở con người tác giả, rõ ràng có sự thống nhất giữa các mặt đối lập. Bên
cạnh sự nhạy cảm tinh tế, người đọc có thể nhận thấy ý chí sắt son, nghị lực phi
thường, lớn lao, bền bỉ. Chất ''tình'' và chất ''thép'' được kết hợp một cách tự nhiên,
hài hoà trong tập ''Nhật kí trong tù''. Đúng như cách đây mấy chục năm nhà thơ
Hoàng Trung Thông đã nhận xét về thơ Hồ Chí Minh: ''Vần thơ của Bác vần thơ
thép''. ''Thép'' chính là tinh thần chiến đấu kiên cường, bất khuất. Nhưng điều đáng
quý là chất ''thép'' ấy được toát ra một cách tự nhiên, bình dị trong tư thế ung dung,
tự tại của một con người làm chủ mọi tình huống. Có lần chuyển lao, Bác bị bọn
lính xích chân vào thuyền, nhưng Người vẫn phát hiện cuộc sống đông đúc vui
tươi của làng xóm bên sống, của những thuyền câu nhẹ lướt. Có lần, sau suốt một
4


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

ngày đi xa vất vả, chiều xuống, Bác tới một xóm núi, gây ấn tượng đối với Người
không phải là nỗi gian truân đã qua hoặc sắp tới mà chính là cảnh ''Cô em xóm núi
xay ngô tối- Xay hết, lò than đã rực hồng''... Chất ''thép'' thể hiện đặc biệt rõ ở sự
kiên định vững vàng, sẵn sàng chiến thắng mọi gian lao thử thách khắc nghiệt. Đối
với Bác, mọi gian lao đều được coi như là những sự thử thách để rèn giũa con
người thêm vững vàng kiên định. ''Nghe tiếng giã gạo'', Hồ Chí Minh làm thơ như
để tự khuyên mình:
''Gạo đem vào giã bao đau đớn,
Gạo giã xong rồi trắng tựa bông.
Sống ở trên đời người cũng vậy,
Gian lao rèn luyện mới thành công.''
Ý thơ này, Người vẫn hằng tâm niện. Bởi vậy, ngay ở lời đề từ của tập thơ
Bác đã khẳng định: ''Muốn nên sự nghiệp lớn- Tinh thần càng phải cao''. Hồ Chí
Minh luôn nhấn mạnh đến sự rèn luyện tu dưỡng của con người và Bác là một tấm

gương sáng về tu dưỡng và rèn luyện này.
''Nhật kí trong tù'' là một tập thơ có giá trị về nhiều phương diện. Sức hấp
dẫn của tập thơ này trước hết đúng lá sức hấp dẫn trong bức ''chân dung tự hoạ con
người tinh thần của Chủ tịch Hồ Chí Minh''. Hay nói cách khác, sức hấp dẫn của
tập thơ chính là sức hấp dẫn của ''chất người cộng sản Hồ Chí Minh'' (Xuân
Diệu)... Là những cách nói khác nhau, nhưng tất cả đều nhằm khẳng định tác giả
của ''Nhật kí trong tù'' là một nhân vật kiệt xuất, ''đại trí'', ''đại nhân'' và đại dũng''.
Tập thơ thể hiện sinh động nhân vật kiệt xuất này.
***

5