Phân tích bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm: đoạn Đất là nơi em đến trường ... Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 8.3. Bình giảng đoạn thơ sau trong bài thơ ''Đất Nước'' của Nguyễn
Khoa Điềm:
''Đất là nơi em đến trường
...
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng''
''Đất Nước'' là chương năm của trường ca ''Mặt đường khát vọng'' mà
Nguyễn Khoa Điềm đã viết ở chiến khu Trị Thiên trong những năm kháng chiến
chống Mỹ. Qua phần thơ này có thể thấy được những cảm nhận tinh tế của nhà thơ
về đất nước trong chiều sâu cảm xúc suy nghĩ và trong sự gắn bó thân thiết với
cuộc đời mỗi người. Đặc biệt là đoạn trích:
''Đất là nơi em đến trường.
...
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng.''
đã thể hiện tập trung những sáng tạo nghệ thuật độc đáo của nhà thơ khi thể
hiện những khám phá mới mẻ về đất nước mình.
Tiếp nối những suy nghĩ về đất nước, Nguyễn Khoa Điềm đã táo bạo khi
đưa ra định nghĩa về Đất Nước được tạo thành bởi hai yếu tố thời gian và không
gian. Đó chính là đất và nước. Khi đi vào tìm hiểu, chính tư duy nghệ thuật của
nhà thơ đã dẫn đến những liên tưởng bất ngờ khi ông định nghĩa về đất nước:
''Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm''
Đất gắn liền với những kỉ niệm thời thơ ấu của anh, gắn liền với con đường
hàng ngày đến trường với bao trò chơi, bao lần đùa nghịch cùng bạn bè. Còn nước
''là nơi em tắm''. Nó cũng gắn với kỉ niệm tuổi thơ em, một kỉ niệm êm dịu và nhẹ
nhàng như những dòng sông em thường tắm mát. Những kỉ niệm ấy, tất cả hợp lại
thành đất nước, thành ''nơi ta hò hẹn''. Khi cả anh và em cùng trưởng thành, tình
yêu kết dính giữa anh và em thành một mối khăng khít, không tách rời. Và đến
đây, đất nước không còn tách riêng mà hoà hợp với nhau. Và điểm hẹn hò giữa
anh và em cũng chính là ở bắt đấu của tình yêu đất nước. Tình yêu cá nhân, tình

yêu thiêng liêng giữa anh và em đã to lớn và nó hoà vào tình yêu đất nước. Hay
đất nước bắt nguồn từ tình yêu nam nữa. Tiếp tục mạch thơ ấy, Nguyễn Khoa
Điềm đi đến khẳng định ''Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ
thầm''. Nỗi nhớ thầm kín, da diết của em, nỗi nhớ ấy đã gắn kết tình yêu anh và
em, nỗi nhớ cũng nuôi lớn tình yêu hai chúng ta và nỗi nhớ ấy cũng hoà vào đất
nước, gắn kết đất nước lại thành một mối khăng khít, bền chặt. Có nỗi nhớ tình
yêu, có nỗi nhớ đất nước.
Nguyễn Khoa Điềm đã đưa khái niệm đất nước từ sự kết hợp của tình cảm
cá nhân nam nữ riêng tư, từ sự tách riêng để đi đến cái khái quát, nâng lên rộng
hơn:
''Đất là nơi con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc
Nước là nơi con cá ngư ông móng nước biển khơi''

1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Từ tình cảm riêng tư, tác giả đi đến định nghĩa đất nước là nơi dân mình
đoàn tụ, sinh sống. Từ cá thể anh, em đã đi đến cái chung, cái lớn hơn là dân mình,
là đồng bào.
Tác giả đã mở ra một không gian, một thời gian theo chiều dài quá khứ
nghìn xưa:
''Thời gian đằng đẵng
Không gian mênh mông''
Và kết lại ''Đất nước là nơi dân mình đoàn tụ''. Tác giả còn ngầm chỉ rõ yếu
tố tạo nên sự gắn kết giữa các cá nhân, từ những con người đơn lẻ gắn kết lại
thành nhân dân. Sự gắn kết ấy, sợi dây vô hình ấy chính là tinh thần đoàn kết của
nhân dân ta. Nó tạo nên sức mạnh kì diệu, liên kết mọi người lại, từ cái tôi đã hoà
vào thành cái ''ta'' chung, cái ''ta'' của dân tộc, của đất nước trên cả hai phương

diện địa lý và lịch sử.
Và nó trở lại kết cấu:
''Đất là nơi Chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng''
Tách riêng từng yếu tố để chứa đựng một huyền thoại xưa. Hình ảnh ''chim
về'' chính là nơi sinh sống của người mẹ Âu Cơ với 50 người con trên rừng. Còn
nước lại chính là nơi Lạc Long Quân sinh sống cùng với 50 người con. Nó kết lại
thành câu chuyện truyền thuyết ''Lạc Long Quân và Âu Cơ'' đẻ ra đồng bào ta
trong bọc trứng. Hay nói cách khác là nguồn gốc của dân tộc ta là con Rồng cháu
Tiên. Tất cả các anh em dân tộc sinh sống trên mảnh đất Việt Nam đều là anh em
với nhau, đều do một mẹ sinh ra.
Đoạn trích ngắn gọn chỉ 13 câu nhưng đã đưa ra được ba khái niệm khác
nhau về đất nước với ba lần cảm xúc khác nhau nhưng đều thống nhất trong sự
chuyển hoá từ cái riêng đến cái chung, từ bộ phận đến khái quát, nêng lên để
chúng hoà quyện, kết dính lại với nhau làm nên đất nước trong chiều dài và chiều
sâu của lịch sử, của truyền thống văn hoá. Đoạn trích ngắn gọn, lời thơ khúc chiết
đã nói lên một cách nhìn mới, nhận định mới của Nguyễn Khoa Điềm về đất nước.
Sự kết hợp hài hoà giữa cảm xúc sâu lắng cùng với nhìn nhận mới mẻ, đúng đắn
đã làm nên giá trị của đoạn thơ.
***

2