Phân tích hai câu nói cuối cùng của nhân vật Chí Phèo của Nam Cao

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 18.7. ''- Tao muốn làm người lương thiện.
(....................................)
- Không được! Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất những vết
mảnh chai trên mặt này? Tao không thể là người lương thiện nữa. Biết không!
Chỉ có một cách... biết không!... Chỉ còn một cách là... cái này! Biết không!...''
(trích ''Chí Phèo''- Nam Cao)
Hai câu nói cuối cùng của nhân vật Chí Phèo đã bộc lộ rõ chủ đề của
tác phẩm. Hãy phân tích và chứng minh.
Nhà văn Nam Cao là người có tấm lòng thật đôn hậu, chan chứa yêu
thương. Ông gắn bó sâu nặng, giàu ân tình với quê hương và những người nghèo
khổ bị áp bức, khinh miệt trong xã hội cũ. Ông quan niệm, không có tình thương
đồng loại thì không đáng gọi là người (''Đời thừa''). Đó chính là một trong những
lí do dẫn Nam Cao đến với con đường nghệ thuật hiện thực ''vị nhân sinh'' và tạo
nên những tác phẩm thấm đượm tư tưởng nhân đạo sâu sắc. Truyện ngắn''Chí
Phèo'' của ông là tác phẩm như vậy. Truyện ngắn đem lại cho người đọc những ấn
tượng mạnh mẽ, không thể quên về bức tranh đen tối ngột ngạt, bế tắc của nông
thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám, đồng thời thức tỉnh cái phần lương tri
tốt đẹp nhất của con người, khơi dậy lòng căm ghét cái xã hội vạn ác đã chà đạp
lên nhân phẩm con người, thương xót, cảm thông với những thân phận cùng đinh
bị giày vò, tha hóa trong chế độ cũ. Đọc truyện ngắn ''Chí Phèo'' của Nam Cao
đọng lại trong tôi là cái kết của câu truyện, một kết cục bi thảm và tất yếu dành
cho nhân vật chính, nhưng đó cũng là một cái kết đầy tính nhân đạo cao cả:
''Tao muốn làm người lương thiện.
- ...
- Không được! Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất những vết
mảnh chai trên mặt này? Tao không thể là người lương thiện nữa! Biết không! Chỉ
có một cách... biết không... Chỉ còn một cách là... cái này! Biết không!...''
Tôi nhớ đến một câu nói của Gorki: ''Con người, tất cả ở trong con người''.
Cái lớn nhất mà Nam Cao đã làm được với thiên chức một nhà văn là đã phát hiện

ra phẩm chất người trong hình hài của một con quỷ làng Vũ Đại. Những lời nói
cuối cùng của Chí Phèo đã làm sáng lên, bừng lên ước muốn được làm người, khát
vọng được hoàn lương của hắn. Từ cái chết ấy nhà văn muốn gửi đến bạn đọc bức
thông điệp màu xanh về tác phẩm của mình rằng: con người, đặc biệt là người
nông dân trong xã hội cũ, dù bị chà đạp, bị đẩy vào con đường lưu manh, tội lỗi
thì ẩn sâu trong tâm hồn họ vẫn ánh lên những tia sáng của bản tính lương thiện,
bản chất con người.
''Tao muốn làm người lương thiện''. Đó là câu nói thành thực nhất, tiếng đầu
tiên và cũng là lời cuối cùng trong cuộc đời đã bị tha hoá một cách khủng khiếp
của Chí Phèo. Khi hắn say nhất cũng là lúc hắn tỉnh nhất, là lúc còn kịp nhận ra
nghĩa lí của cuộc sống chính là ở hai chữ ''lương thiện'' kia, để rồi điều đó bỗng trở
thành khát vọng của hắn sau bao ngày vật vã với rượu và những lời chửi bới ''tao
muốn'', lần đầu tiên cái mong muốn của Chí Phèo không phải là dăm ba đồng bạc
lẻ của cụ Bá, không phải dăm ba cút rượu hay một ít đồ nhắm, những nhu cầu vật
1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

chất mà là một mong muốn có tính trừu tượng, sự lương thiện. Nhận ra điều ấy,
Chí Phèo càng ý thức được ''Tao không thể là người lương thiện nữa''. Dường như
đây không còn là lời mà Chí nói với Bá Kiến nữa, đó là lời hắn nói với chính mình
đã mất đi những cái cơ bản nhất trong một con người. Giờ đây khi nhận ra thì
cũng là lúc hắn mất tất cả. Và cái chết là lối thoát Chí chọn cho mình, để chứng
thực cho sự nguyên vẹn của cái gọi là lương thiện. Có lẽ khi hắn nhận ra mình
không thể lương thiện được cũng là lúc hắn hiểu sự lương thiện không thể dung
nạp những kẻ như hắn. Những câu nói của Chí Phèo khép lại cuộc đời đen tối của
hắn nhưng dội lại nhưng năm tháng hắn đã sống, gợi lại những kí ức đau thương
và cả nỗi ngọt ngào mà mới hôm qua, hôm kia thôi hắn còn được hưởng nhưng
hôm nay đã tuột khỏi tầm tay. Đó vừa là lời tố cáo xã hội lại vừa như một tiếng

nói khẳng định lại bản chất của Chí Phèo trong ý thức rất rõ rệt của hắn. Câu
chuyện với bao nhiêu chi tiết, tình huống như gói gọn, đọng lại ở mấy câu nói ấy.
Người ta đọc được ở đó những ý định tâm huyết của Nam Cao khi viết truyện
ngắn ''Chí Phèo''.
Dọc theo hành trình cuộc đời Chí Phèo, ta sẽ thấy những lời nói cuối cùng
hắn như một sự tổng kết về số phận của mình, một lời trăng trối mang tính triết lí
và nhân bản rất cao. Chí cũng từng là một người lương thiện khi hắn còn là một
nông dân hiền lành đi ở cho nhà Bá Kiến. Nhưng hắn đã thực sự tha hoá, mất cả
nhân hình lẫn nhân tính từ khi đi tù về. Tình yêu với thị Nở chính là một sự thôi
thúc, cảm hoá chất lưu manh trong con người hắn. Nhưng tiếc rằng hắn đã lấn sâu
trong tội lỗi, cho nên dù có ham muốn được trở lại làm người bình thường thì cũng
không được nữa. Ai đó sẽ cho hắn lương thiện? Chí Phèo là một thằng lưu manh
cùng hơn cả dân cùng. Có lẽ hắn cũng ý thức được điều ấy trước khi kết liễu đời
mình. Thực tế khắc nghiệt đến mức một thằng liều quá nửa đời người như hắn vẫn
phải nhận ra. Nam Cao đã đặt Chí Phèo trong một không gian thu nhỏ- làng Vũ
Đại- nhưng có sức bao quát lớn: xã hội đương thời. Hãy cứ coi Vũ Đại chỉ là một
làng xã nhưng chớ coi thường phạm vi của nó. Ở đó hội tụ những thủ tục, nền nếp,
trật tự và những mối quan hệ. Trên cùng của hệ thống làng xã là cụ Bá Kiến ăn
ngôi trên chỉ từng được mệnh danh là ''lí trưởng, chánh tổng, bá hộ, chánh hội
đồng, kì hào, huyện hào, Bắc Kì nhân dân đại biểu, khét tiếng đến cả trong hàng
huyện''. Sau cụ Bá là hàng loạt phe cánh cường hào như một bầy cá tranh mồi dồn
lại để bóc lột nhân dân nhưng vẫn ngấm ngầm chia rẽ, mưu hại nhau. Trong cái
vòng vây ấy, những người dân chứ chưa nói đến Chí Phèo đã khổ cực lắm rồi.
Hạng nông dân như Chí là hạng không được chút quyền hạn nào trong làng, không
cha mẹ, người thân thích, không mảnh đất cắm dùi, không đồng bạc trong tay thì
thử hỏi đâu là quyền sống? Cái cùng cực của Chí Phèo là cùng cực của một kẻ chỉ
có thể chấp nhậm chứ không có quyền thắc mắc, phản đối, chống lại.
Nam Cao đặc biệt chú ý đến cụ tiên chỉ của làng Vũ Đại, điều hành mọi
quyền bính trong làng. Dưới ngòi bút của nhà văn, hình ảnh cụ Bá hiện lên với
những dáng nét sắc thái rất đậm, vừa mang đầy quyền lực mà vẫn không để lộ cái

bạo tàn, hách dịch. Cụ Bá không có cái thô lỗ, ngu dốt của những tên trọc phú
khác ấy là bóc lột người một cách cổ tiền, thô sơ. Cụ có mưu mẹo của cụ, nó hành
thành trong lời ăn tiếng nói rất đỗi khôn ngoan của cụ, những thủ đoạn mà cụ bày
2


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

ra thường chỉ làm cho con mồi mắc bẫy chứ không bao giờ cụ bể mặt ''cụ vẫn tự
hào vì cái cười hơn người của mình''. Trong cái cười của Bá Kiến ẩn chức bao
nhiêu là xảo quyệt, gian manh, bao nhiêu mưu kế chưa được thực hiện. Hắn đã
biến Chí Phèo từ một anh nông dân hiền lành thành một tên tù khổ sai với bộ dạng
không còn là người nữa. Hắn đã giam hãm Chí Phèo trong nhà tù của pháp luật,
hắn lại còn giam hãm Chí lần thứ hai, lâu dài hơn, trong nhà tù không vách, không
xà lim, song sắt, ấy là làng Vũ Đại và sự ghê lạnh của mọi người. Ở đó Chí Phèo
là một tay sai đắc lực cho hắn. Trước Chí Phèo, Bá Kiến đã từng biết cách cai trị
''những thằng liều'' như Năm Thọ, Binh Chức, hắn có thừa kinh nghiệm để hiểu
rằng: ''Hãy ngấm ngầm đẩy người ta xuống sông nhưng rồi lại dắt nó lên để nó đền
ơn. Hãy đập bàn, đập ghế, đòi cho được năm đồng, nhưng được rồi thì lại vứt trả
lại năm hào vì ''thương anh túng quá''!''. Những đồng bạc của hắn, những cái cười
nhạt mà khanh khách, cái liếc mắt, lời quát mắng doạ nạt cùng những câu dịu
giọng chính là cái bẫy để che mắt Chí Phèo, hòng lợi dụng ''máu cùn'' trong những
thằng liều lĩnh ''lúc nào cũng có thể cầm dao đâm người hay đâm mình''. Sự hiện
diện của Bá Kiến càng đậm nét thì cái hệ thống thống trị làng xã Việt Nam càng lộ
rõ bản chất xấu xa, bỉ ổi của nó. Đó là cái chốn mà Chí Phèo không bao giờ có thể
tìm thấy cái gọi là lương thiện.
Không ai cho Chí Phèo lương thiện bởi vì hắn bị những lừa lọc, gian xảo
bao vây xung quanh; những trò chém giết rạch mặt ăn vạ, xin đểu, ăn cướp giữa
ban ngày vốn không phải là điều lạ lẫm đối với Chí Phèo. Nhưng có một điều mà
Chí Phèo chỉ có thể cảm nhậm, chứ không nắm bắt được hình hài một cách cụ thể,

đó là sự cô đơn, lạc lõng giữa mọi người. Đã trắng tay, không nơi nương tựa, Chí
lại không có lấy một ai để ý. Những người bình thường đều xa lánh hắn. Sự lương
thiện xa lánh hắn. Không ai nghe hắn chửi, hắn không có ai để mà chửi. Đối tượng
chửi của hắn là tất cả mọi người, thiên nhiên, trời đất, là vô tận mà không là ai cả,
là cái gì cụ thể cả. Thậm chí khi ''hắn chửi ngay tất cả làng Vũ Đại'' thì ''cả làng ai
cũng nghĩ chắc nó trừ mình ra''. Càng vì thế tiếng chửi càng trở thành ngôn ngữa
riêng để Chí Phèo tự trấn an mình. Nó như một phản ứng quen thuộc giúp Chí
quên đi sự xa lánh của mọi người. Hắn chửi để còn cảm giác sẽ có ai đó nghe
được lời của mình. Dường như chưa đủ, Chí Phèo tìm đến rượu. Đối với hắn ngày
tháng, tuổi tác đều không có nghĩa lí gì, cả cuộc đời hắn như một cơn say bất tận,
''mênh mông'', ''hắn ăn trong lúc say, ngủ trong lúc lúc say, thức dậy hãy còn say,
đập đầu, rạch mặt, chửi bới, doạ nạt trong lúc say''. Sau những câu văn Nam Cao,
ta cảm thấy rõ bước đi thất thểu, xiêu vẹo, cái giọng lè nhè, cùng cực của một con
ma men. Ở đâu Chí Phèo xuất hiện là ở đó có tiếng chửi và cơn say rượu. Nếu vũ
khí của Bá Kiến là nụ cười Tào Tháo thì vũ khí của Chí Phèo là hai thứ ấy. Hắn
say để quên đi sự tồn tại của mình, quên đi quá khứ hiện tại, những vết rạch mặt,
những vũng máu, những giọt nước mắt khổ sở của bao người dân vì hắn. Và một
điều Chí rất rõ, ấy là khi tỉnh táo ''hắn cảm thấy mình trơ trọi''. Mâu thuẫn trong
con người Chí Phèo chính là mâu thuẫn giữa nỗi sợ sệt cái mình có với sự liều
lĩnh. Cho nên càng sợ hắn lại càng muốn quên, muốn sống. Chính bản thân Chí
Phèo đã không nhận thức được ý nghĩa của cuộc sống, hắn không tự mình tìm đến,
tạo cơ hội cho lòng tốt phát sinh thì làm sao có được sự lương thiện?
3


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Cuộc sống chỉ thực sự mỉm cười với Chí Phèo khi đời hắn có thị Nở. Sự
xuất hiện của thị cùng với tình yêu đã hoàn sinh cho hắn. Hình ảnh của thị Nở như
một điểm sáng trong câu truyện một vị cứu tinh trong cuộc đời u ám, triền miên

say của Chí Phèo. Mọi mâu thuẫn, xung đột, sự thay đổi lớn của truyện đều xuất
phát từ thị Nở. Có thể nói là phương tiện để Nam Cao đưa Chí Phèo trở về khát
vọng hoàn lương. Không cần biết đến một thị Nở dở hơi, một người đàn bà xấu
như ma chê, quỷ hờn, có cái mặt là ''một sự mỉa mai của hoá công'', ''bề ngang hơn
bề dài'', Chí Phèo đã yêu và tình yêu ấy giúp hắn nhận thức rõ hơn về sự tồn tại
của mình. Lần đầu tiên trong hắn nảy sinh những cảm xúc, tình cảm của một
người bình thường, không say rượu, không chửi bới, hắn ''bâng khuâng'', ''mơ hồ
buồn'', ''nao nao buồn''. Thử tưởng tượng xem một con ma rượu mà cho đến lúc
này cũng ''sợ rượu như những người ốm thường sợ cơm''. Tình yêu khơi dậy trong
hắn ý thức về bản thân, dù chỉ là ''mơ hồ'' nhưng hắn cũng hiểu đó là cái buồn của
một con người. Hắn cảm thấy xung quanh đang thay đổi, xôn xao, rạo rực. Một
tiếng chim vui vẻ, những tiếng người cười nói, tiếng mõ... đối với hắn như là điều
lạ lẫm, hấp dẫn. ''Những tiếng quen thuộc ấy hôm nào chả có''. ''Chí Phèo chưa bao
giờ nhận thấy thế bởi chưa bao giờ hết say''. Và lúc này chỉ có đến 5 ngày không
say rượu, hắn láng nghe thế giới bằng tất cả lòng mình, cảm nhận và tận hưởng
như một đứa trẻ mới chập chững biết đi. Thế giới trong mắt hắn là hàng chuỗi
những điều kì diệu, mới lạ. Cái ngạc nhiên của Chí lên đến cao độ khi hắn nhận
được sự chăm sóc từ Thị Nở: bát cháo hành. Hắn ngạc nhiên và thấy ''mắt mình
ươn ướt. Bởi vì lần này là lần thứ nhất hắn được một người đàn bà cho. Xưa nay
nào hắn có thấy ai tự nhiên cho cáo gì. Hắn vẫn phải doạ nạt hay giật cướp''. Bát
cháo gợi mở trong hắn những tia sáng về sự sống tốt đẹp, quan tâm, săn sóc của
con người trong cuộc sống. Kẻ cùng đinh, liều lĩnh ấy nhận ra một chân lí giản
đơn: ''Những người suốt đời không ăn cháo hành không biết rằng cháo ăn rất
ngon''. Cái nhận thức có vẻ ngây ngô và hiển nhiên ấy là đúc rút đầu tiên của Chí
Phèo trong quãng đời bị tha hoá. Phải chăng đó chính là tiền đề cho sự trỗi dậy
mạnh mẽ khát vọng làm người trong Chí. Càng tiếp xúc với thế giới một các tỉnh
táo, Chí Phèo càng khám phá ra những điều mới mẻ, tốt đẹp, trong hắn càng đậm
thêm cái khái niệm về cuộc sống. Chí nhớ lại quãng đời cũ và so sánh giữa ngày
đó với bây giờ. ''Hắn muốn làm nũng với thị Nở như với mẹ''. Rồi ''hắn thấy thèm
lương thiện''. Cao hơn, Chí muốn làm một người để yêu: ''Hay là mình sang đây ở

với tớ một nhà cho vui''. Tâm thế của Chí Phèo được nâng dần lên. Cái buồn hoà
quyện để nâng niềm vui của Chí lên mỗi lúc một cao hơn. Nhà văn đặc biệt chú ý
miêu tả những biến thái, dù là rất nhỏ trong tâm trạng nhân vật. Chỉ một phát hiện
của Chí Phèo về bát cháo hành cũng đủ để ta nhận ra ham muốn sống của hắn rồi;
nó xoá đi những năm tháng đau khổ cũ trong cuộc đời của hắn, lấp đi cái lưu
manh, liều lĩnh hàng ngày và mở ra một hi vọng về một thế giới đổi thay tốt đẹp,
thế giới của lương thiện. Và cánh cửa lương thiện dường như đã mỉm cười với
hắn. Không ai cho Chí Phèo lương thiện, điều đó không có nghĩa là hắn đã mất đi
bản chất lương thiện. Ước mong về một cuộc sống bình dị ngày nào đã trở lại với
hắn. Thị nở đã khơi dậy ước mong ấy giữa một đống hỗn tạp, gai góc và phủ lên
tâm hồn Chí một cái nhìn đầy lạc quan.
4


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Nhưng sự xuất hiện của thị nở như một tia sáng loé lên rồi lại vụt tắt trong
cuộc đời Chí Phèo. Người đàn bà ấy giống như một cách thức để Nam Cao soi rọi
ánh sáng lương thiện vào tâm hồn Chí, tái hiện lại những phẩm chất người trong
hắn để càng nhấn mạnh hơn bi kịch của hắn. Bởi lẽ Chí ''không thể làm người
lương thiện được nữa rồi''. Thị Nở, chỗ dựa cuối cùng của hắn, đã từ bỏ hắn. Hắn
thấy mình lâm vào bi kịch của những ngày tháng cũ, những cơn say liên miên,
những khung cảnh cướp giật, rạch mặt ăn vạ, những lời chửi bới và nỗi cô đơn đến
khủng khiếp. Thị Nở đã không thể cứu vớt hắn, mọi nẻo đường đến với lương
thiện đều đóng kín. Thà rằng hắn cứ là một thằng cùng đinh liều lĩnh, tay sai của
Bá Kiến, không biết gì về cuộc sống bên ngoài. Thà rằng hắn cứ yên phận mà
ngông nghênh giữa làng còn hơn biết đến một tình yêu, một lối sống mới mà
không được tận hưởng. Cho nên Chí Phèo ''càng uống lại càng tỉnh ra''. Cái tỉnh
của hắn là cái tỉnh của một người muốn sống mà bất lực với cuộc sống đó. Nỗi bất
hạnh của hắn giờ đây còn nặng gấp trăm lần bất hạnh trước đó hắn từng trải qua.

Ai sẽ là người cứu vớt hắn khỏi vực sâu của tội lỗi, làm sao hắn có thể xoá được
những vết đâm chém trên mặt hắn? Hắn nhận râ một điều hiển nhiên là mọi người
không chấp nhận sự tồn tại của hắn nên sẽ không dung nạp lòng tốt của hắn. Cả
làng Vũ Đại chỉ biết đến hắn trong vai trò một con quỷ dữ, liệu có ai tin khi hắn
muốn trở thành một người bình thường? Xã hội kia, làng Vũ Đại này có dễ dàng
dung thứ cho hắn? Trước đây muốn sống được thì phải liều, bây giờ hiền lành
chắc chắn không phải là một lối sống có thể giúp hắn tồn tại. Đó là một quy luật
tất yếu. Đây mới chính là hiện thân đầy đủ, cao cả nhất, sâu sắc nhất con người
đích thực vẫn tiềm ẩn bấy lâu trong dân trí. Con người ấy biết suy nghĩ, lựa chọn,
đặt ra những tình huống có thể xảy đến với mình khi mọi lối thoát đều đã hết.
Trở lại với những câu nói ở cuối truyện của Chí Phèo, ta thấy đó là biểu
hiện cao độ của khát vọng được làm người. ''Tao muốn làm người lương thiện'' là
sự trỗi dậy mạnh mẽ, đánh dấu bước nhận thức mới trong con người Chí. Nếu
trước đó hắn chỉ lơ mơ hiểu về cái tốt đẹp khi tỉnh rượu, rồi hiểu thế nào là nghĩa
lí cuộc sống khi ăn bát cháo hành của thị Nở thì đây là lúc hắn lên tiếng đòi cái
quyền được sống cho mình. Chính vì càng ý thức được khát vọng sống cho nên
Chí Phèo cũng hiểu ra: ''Tao không thể làm người lương thiện nữa rồi''. Xã hội ấy
không có chỗ đứng cho một kẻ muốn hoàn lương như hắn. Hắn đã ở trong một
vòng vây của lỗi lầm quá lớn, hắn đã bị xô đẩy vào chốn tối tăm mà ở đó ngay cả
sự lương thiện cũng không thể cứu vớt được hắn. Những câu nói tất yếu của Chí
Phèo không chỉ là lời khuyến cáo dành cho cụ Bá Kiến, ăn tiên chỉ làng Vũ Đại,
mà là lời tố cáo chung dành cho cái xã hội tàn ác, chà đạp quyền sống của con
người. Tiếng nói lương thiện không chỉ là khát vọng riêng của cá nhân Chí Phèo,
nó còn là tiếng nói cao cả nhất của những người nông dân từng bị áp bức, tước
đoạt mọi quyền làm chủ bản thân. Phải chăng đó cũng là tiếng nói vừa phát hiện
lại vừa nâng đỡ chất người trong Chí, trong những kẻ tha hoá muốn hoàn lương.
Trong lời nói của Chí Phèo ánh lên chất nhân bản của tác phẩm. Dường như kết
cục của cuộc đời Chí chính là một lối thoát mà Nam Cao đã dành cho nhân vật
này, để ông nâng vai trò con người trong Chí lên một mức độ cao hơn, con người
đích thực. Mọi dụng ý nghệ thuật hầu như đều dồn lại ở cái kết cục đó. Chí Phèo

5


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

chết bởi vì hắn muốn có được sự lương thiện nhưng xã hội, mọi người không cho
hắn cơ hội đó. Chí Phèo chế trong sự nhận thức rất rõ về mình, về sự ghê lạnh của
mọi người đối với hắn, về mơ ước tới một cuộc sống đích thực. Cái chết là sự hối
cải cuối cùng mà Chí còn có thể làm được trong cuộc đời đầy rẫy tội lỗi của hắn.
Chi tiết này vừa bộc lộ được giá trị hiện thực lại vừa đậm tính nhân bản.
Trong mỗi truyện ngắn nhà văn đều chọn cho mình một mục tiêu để vươn
tới những yếu tố cần thiết để phục vụ cho mục tiêu đó. Sẽ có những đoạn, những
chỗ mà ý định, tâm huyết của người cầm bút hiện lên rất rõ rệt, có khi thành định
nghĩa, quan niệm. Không nêu lên một khái niệm cụ thể về chất nhân bản trong con
người, nhưng cái kết của truyện ngắn ''Chí Phèo'' là một lời khẳng định về khát
vọng sống của con người. Mọi chuẩn bị trước đó dường như chỉ để đợi cái giây
phút Chí Phèo bật lên tiếng nói căm phẫn, đòi hỏi sự lương thiện. Chủ đề của
truyện đến đây được nâng lên thành ý nghĩa nhân đạo cao cả. Chí Phèo đã nói hộ
Nam Cao những điều mà nhà văn muốn nói, muốn đem đến cho con người.
***

6