Phân tích hình tượng bóng tối trong truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 21.4. Cảm nhận của anh (chị) về hình tượng bóng tối trong truyện
ngắn ''Hai đứa trẻ'' của Thạch Lam.
Ít có nhà văn nào mà hình tượng bóng tối lại đi vào tác phẩm nhiều như
Thạch Lam. Có thể đậm nhạt khác nhau, nhưng trong truyện ngắn của ông, từ
''Nhà mẹ Lê'' đến ''Cô hàng xén'', ''Đêm ba mươi tết'',...bóng tối ấy đều xuất hiện
như những ám ảnh sâu sắc trong người đọc, tiêu biểu nhất là cái bóng tối trong
truyện ngắn ''Hai đứa trẻ'' đã thành một ấn tượng không thể nào quên.
Đúng vậy, ít có tác phẩm nào hình ảnh đêm tối lại được miêu tả đậm đặc,
trở đi trở lại...như một ám ảnh không dứt như trong truyện ngắn ''Hai đứa trẻ'' của
Thạch Lam: tác phẩm mở đầu bằng những dấu hiệu của một ''ngày tàn'' và kết thúc
bằng một ''đêm tịch mịch đầy bóng tối'', ở trong đó, màu đen, bóng tối bao trùm và
ngự trị tất cả: đường phố và các ngõ con dần dần chứa đầy bóng tối, tối hết cả, con
đường thăm thẳm ra sông, con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại sậm
đen hơn nữa. Một tiếng trống cầm canh ở huyện đánh tung lên một tiếng ngắn,
khô khan, không vang động ra xa, rồi cũng chìm ngay vào bóng tối... Cả đoàn tàu
từ Hà Nội mang ánh sáng lướt qua trong phút chốc rồi cũng ''đi vào đêm tối''...
Người đọc cảm nhận đây không chỉ là ''đêm tối'' của thiên nhiên, của không gian
và thơì gian, mà còn là ''bóng tối'' của cuộc đời, của những kiếp người nơi phố
huyện. Một bức tranh thiên nhiên đầy ấn tượng, được vẽ nên bằng những nét bút
tinh tế lại hàm chức nhiều ý nghĩa sâu sắc.
Trong cái phông của khung cảnh bóng tối dày đặc, là những mảnh đời của
những con người sống trong tăm tối. Họ là những con người bình thường, chỉ xuất
hiện thoáng qua, hầu như chỉ như ''một bóng tối'', từ hình ảnh mẹ con chị Tí với
hàng nước tồi tàn đến một gia đình nhà xẩm lê la trên mặt đất, cho đến cả những
con người không tên: một vài người bán hàng về muộn, những đứa trẻ con nhà
nghèo cúi lom khom nhặt nhạnh tìm tòi... Tất cả họ không được Thạch Lam miêu
tả chi tiết nguồn gốc, xuất thân, số phận...nhưng có lẽ nhờ thế mà số phận của họ
hiện lên càng thêm nhỏ bé, tội nghiệp, ai cũng âm thầm, nhẫn nhục, lam lũ giống
như những cái bóng lầm lũi, lặng lẽ trong cái bóng tối bao trùm và ngự trị tất cả

phố huyện. Bóng tối ấy bủa vây kín mít khiến cho ngọn đèn leo lét của hàng nước
chị Tí '' chỉ chiếu sáng một vùng đất nhỏ'' và ánh lửa từ thùng phở của bác Siêu
cũng chỉ hắt ra một vầng sáng con con. Không phải ngẫu nhiên mà hình ảnh ngọn
đèn chị Tí cứ trở đi trở lại đến bảy lần trong mấy trang truyện ngắn như một biểu
tượng đầy ám ảnh về những kiếp sống nhỏ nhoi leo lét, vô nghĩa giữa đêm tối
mênh mông của cuộc đời. ''Ngọn đèn và ánh lửa cuộc đời'' ấy thật yếu ớt và tội
nghiệp gợi lên niềm sót xa thương cảm trong lòng người đọc trước một cảnh sống
mỏi mòn và ngưng đọng. Cảnh phố huyện chiều tối hôm nay cũng giống như hôm
qua và sẽ lặp lại trong ngày mai: mẹ con chị Tí lễ mễ dọn hàng, bác Siêu bán phở
lại gánh hàng ra và thổi lửa, bác xẩm lại rải chiếu và bày cái thau sắt... Nhịp sống
ấy cứ lặp đi lặp lại ngày này sang ngày khác, tháng này sang tháng khác đơn điệu,
uể oải, buồn tẻ.
Và càng đau xót, ám ảnh hơn khi cái bóng tối ấy đã len vào con người, huỷ
hoại cuộc sống con người, làm cho tâm hồn họ bị chai sạn và xơ cứng. Mà con
1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

người đó lại là những em bé mới lớn, còn ngây thơ, trong trắng, hồn nhiên. Mở
đầu tác phẩm ta bắt gặp hình ảnh Liên ngồi yên lặng bên mấy quả thuốc sơn đen
''đôi mắt chị bóng tối ngập đầy dần và cái buồn của buổi chiều xuyên thấm và tâm
hồn ngây thơ của chị'' và ''chị thấy buồn man mác trước cái giờ khắc của ngày
tàn''. Thạch Lam không miêu tả tỉ mỉ đời sống vật chất của Liên, nhà văn chủ yếu
đi sâu thể hiện thế giới tinh thần của nhân vật với nỗi buồn man mác, mơ hồ của
một cô bé không còn hoàn toàn là trẻ con, nhưng cũng chưa phải là người lớn. Tác
giả gọi ''chị '' vì quả Liên là một người chị biết quan tâm chăm sóc em, biết đảm
đang tần tảo thay mẹ, nhưng tâm hồn Liên thì vẫn còn là tâm hồn trẻ dại với
những khát khao hồn nhiên, thơ ngây, bình dị. Một tâm hồn như thế mà ''buồn
man mác trước cái giờ khắc của ngày tàn'' thì thật thấm thía biết bao, đáng cho ta

suy nghĩ biết bao về cảnh sống lúc bấy giờ nơi phố huyện.
Liên đã nhìn thấy những con người bé nhỏ tội nghiệp lầm lũi đi vào bóng
tối: mẹ con chị Tí bán hàng nước, bác Siêu bán phở, gia đình bác xẩm và bà cụ
Thi điên cười sằng sặc... Cuộc đời Liên cũng đã âm thầm đi vào bóng tối từ lúc
nào, cô đã sống trong cái bóng tối dầy đặc của phố huyện từ bao lâu...mà đến nay,
''đêm tối đối với Liên quen lắm, chị không sợ nó nữa''. ''không sợ nó nữa'' nghĩa là
đã từng sợ. Chỉ mấy từ đó thôi mà gợi ra bao liên tưởng. Hẳn là Liên đã từng sợ
cái bóng tối dầy đặc đã từng bao vây những ngày đầu mới dọn về đây. Còn bây
giờ Liên đã ''quen lắm''. Sống mãi trong bóng tối rồi cũng thành quen, cũng như
khổ mãi người ta cũng quen dần với nỗi khổ. Có một cái gì tội nghiệp, cam chịu
qua hai từ ''quen lắm'' mà nhà văn dùng ở đây. Người đọc cảm thấy xót xa khi một
tâm hồn thơ ngây non trẻ đã bị vùi sâu trong bóng tối của cuộc đời đến mức thành
trai sạn. Một câu văn ngắn mà hàm chức bao ý nghĩa, để lại nhiều dư ba trong lòng
độc giả.
Cuối cùng là những con người dường như đã chìm ngập trong cái bóng tối
của cuộc đời, không còn biết gì đến ánh sáng nữa như gia đình bác xẩm lê la trên
manh chiếu rách và ''ngủ gục trong bóng tối tự bao giờ'', như bà cụ Thi lảo đảo đi
vào bóng tối và mất hút trong cái bóng tối ấy. Những người khác còn lại chút ánh
sáng thì mong manh yếu ớt biết bao: ngọn đèn trên chõng hàng nước chị Tí ''chỉ
chiếu ánh sáng một vùng đất nhỏ'', ánh lửa từ thùng phở bác Siêu cũng chỉ hắt ra
một vầng sáng con, còn ngọn đèn của ''hai đưá trẻ'' chỉ là ''những hột sáng lưa thưa
lọt qua phên nứa''... Bóng tối đã bủa vây mịt mùng, kín mít, ngự trị lên cuộc đời
nghèo nàn, tăm tối của những người dân phố huyện...
Hình tượng bóng tối trong truyện ngắn ''Hai đưá trẻ'' chính là hiện thực cuộc
đời lúc bấy giờ: cuộc đời của những kiếp người nhỏ bé, vô danh, không bao giờ
được biết đến ánh sáng và hạnh phúc, cuộc sống mãi mãi bị chôn vùi trong tăm
tối, nghèo đói, buồn chán nơi phố huyện, và nói rộng ra, trên đất nước còn chìm
đắm trong cảnh nô lệ và nghèo đói. Hình tượng nghệ thuật này, gieo vào trong
lòng độc giả một niềm xót thương vô hạn đối với những kiếp người vô danh, bất
hạnh truớc Cách mạng. Và hơn bảy thập kỉ qua, nó vẫn là một ám ảnh sâu sắc

không thôi đối với nhiều thế hệ người đọc.
***
2


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

3