Phân tích hình tượng cây xà nu trong truyện ngắn Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 23.3. Phân tích ý nghĩ của hình tượng cây xà nu trong tác phẩm
''Rừng xà nu'' của Nguyễn Trung Thành. Nhận xét ngắn gọn về nghệ thuật
miêu tả cây xà nu của nhà văn.
Tây Nguyên- mảnh đất hùng vĩ mà thơ mộng, với những con người nồng
hậu yêu thương mà kiên cường bất khuất, từ lâu đã là nguồn cảm hứng cho biết
bao văn nhân nghệ sĩ. Mỗi người đều tìm thấy ở mảnh đất này một biểu tượng đẹp
cho tâm hồn cất cánh, ngòi bút thăng hoa. Ngọc Anh có ''Bóng cây Kơnia'' như nỗi
lòng thổn thức thiết tha của tình yêu thuỷ chung son sắt, Thu Bồn có ''Bài ca chim
Chơrao'' ngân vang khúc hát trong trẻo nồng đượm của tình người chiến thắng...,
còn Nguyễn Trung Thành lại đem đến cho ta hình tượng những ''Rừng xà nu'' nối
tiếp chạy đến chân trời như sức sống bền vững và bất diệt của nhân dân Tây
Nguyên trong công cuộc chống Mĩ cứu nước.
Nguyễn Trung Thành là nhà văn có duyên nợ gắn bó với mảnh đất Tây
Nguyên. Qua hai cuộc kháng chiến cùng vào sinh ra tử với những người dân nơi
đây đã cung cấp cho Nguyễn Trung Thành một vốn hiểu biết vô cùng sâu rộng về
mảnh đất âm vang rộn tiếng cồng chiêng trong mùa lễ hội, nơi có những người
con trung dũng, kiên cường. Nếu trong kháng chiến chống Pháp, Nguyễn Trung
Thành - bút danh Nguyên Ngọc nổi tiếng cùng “Đất nước đứng lên”; thì trong
những năm kháng chiến chống Mỹ, đặc biệt là những năm 1965 khi cuộc kháng
chiến của nhân dân miền Nam đang diễn ra gay go ác liệt thì Nguyễn Trung Thành
cho ra mắt người đọc truyện ngắn “Rừng xà nu”. Tác phẩm này đã là một bản
hùng ca, ca ngợi cuộc sống và con người Tây Nguyên trong cuộc chiến tranh vĩ
đại. Và nổi bật hơn cả trong tác phẩm chính là hình tượng cây xà nu.
Đọc ''Rừng xà nu'', không chỉ những nhân vật như cụ Mết, Tnú, Dít, Mai tạo
nên ấn tượng sâu sắc trong chúng ta, mà còn là cây xà nu- một hình tượng đặc sắc
bao trùm toàn bộ thiên truyện ngắn này. Chính hình tượng cây xà nu tạo nên vẻ
đẹp hùng tráng, chất sử thi lãng mạn cho câu chuyện về làng Xô Man bất khuất
kiên cường. Đó là hình tượng hàm chứa nhiều ý nghĩa tượng trưng. Qua hình
tượng này người đọc có thể thấy rõ sức sống kiên cường, sức sống mãnh liệt của

con người Tây Nguyên nói riêng, của con người Việt Nam nói chung trong những
ngày đánh Mĩ. Không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Trung Thành lại miêu tả thật
cụ thể, thật chi tiết rừng xà nu bằng một thứ ngôn ngữ giàu chất thơ, bằng những
''lời có cánh'' với một cảm xúc say mê mãnh liệt như đã thấy trong tác phẩm. Gần
hai mươi lần nhà văn đã viết về xà nu, dường như cây xà nu tham dự vào tất cả
những sinh hoạt, những tâm tình, những buồn vui của con người Tây Nguyên
trong cuộc chiến đấu anh dũng của họ. Cả một câu chuyện dài, đau thương, bất
khuất như một bản anh hùng ca về cuộc đời Tnú, cuộc đời dân làng Xô Man được
kể trên nền chính của hình tượng cây xà nu. Cây xà nu, rừng xà nu như những con
người, những tâm hồn, vừa là nhân chứng, vừa tham gia vào bản anh hùng ca,
cũng vừa chịu đựng mọi gian nan, vất vả, đau tương do tội ác của kẻ thù, nhưng
bất chấp tất cả, rừng xà nu vẫn vươn mình cường tráng, vẫn tồn tại bất chấp mọi
đau thương: ''nó tượng trưng cho khát vọng tự do, khát vọng giải phóng, cho phẩm

1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

chất anh hùng và sức sống mãnh liệt'' của dân làng Xô Man, của nhân dân Tây
Nguyên trong kháng chiến chống Mĩ.
Cây xà nu là một hình tượng nhân vật trung tâm trong truyện ngắn “Rừng
xà nu” của Nguyễn Trung Thành. Xuyên suốt trong tác phẩm ta bắt gặp những
cánh rừng xà nu nối tiếp nhau chạy đến chân trời. Cây xà nu là một loài cây quen
thuộc, có mặt trong cuộc sống hàng ngày của người dân Tây Nguyên. “Củi xà nu
cháy trong mỗi bếp lửa gia đình, khói xà nu nhuộm bảng đen cho con trẻ học chữ,
đuốc xà nu rọi sáng sân nhà ưng trong những đêm lễ hội...”. Tất cả mọi hoạt động
dù lớn dù nhỏ của người dân Tây Nguyên đều có sự góp mặt của cây xà nu. Sự
sống của dân làng Xô Man đều gắn liền với những cánh rừng xà nu. Khi Nguyễn
Trung Thành viết : “Làng ở trong tầm đại bác của đồn giặc, chúng nó bắn đã thành

lệ, ngày hai lần, hoặc buổi sáng sớm và xế chiều, hoặc đứng bóng và xẩm tối, hoặc
nửa đêm và trở gà gáy. Hầu hết đạn đại bác của đồn giặc đều rơi vào những ngọn
đồi xà nu, cạnh con nước lớn”, nhà văn đã phản ảnh không khí căng thẳng của thời
đại, gợi lên sự đối mặt quyết liệt giữa sự sống và cái chết. Nổi bật trên nền bối
cảnh ấy, Nguyễn Trung Thành đã đi sâu miêu tả những đặc điểm nổi bật của câu
xà nu. Cũng như bao loài cây khác, cây xà nu là một loài cây ham ánh sáng và khí
trời “trong rừng ít có loài cây nào sinh sôi nảy nở khoẻ đến vậy... ít có loài cây nào
ham ánh sáng đến thế” cũng có nghĩa là ham sống, khao khát muốn được vươn lên
giữa bầu trời cao rộng. Thế nhưng trong những năm tháng chiến tranh ác liệt ấy,
cũng như bao cánh rừng khác của Việt Nam, rừng xà nu đã bị tàn phá rất dữ dội
“Cả rừng xà nu hàng vạn cây không có cây nào là không bị thương. Có những cây
bị chặt đứt ngang nửa thân mình đổ ào ào như một trận bão; ở chỗ vết thương
nhựa ứa ra tràn trề, thơm ngào ngạt, long lanh nắng hè gay gắt rồi dần dần bầm lại
đen và đặc quyện thành từng cục máu lớn”. Tuy vậy, bất chấp mọi sự tàn phá huỷ
diệt của chiến tranh, cây xà nu vẫn vươn lên với một sức sống mãnh liệt “cạnh cây
mới ngã gục đã có bốn, năm cây con mọc lên, ngọn xanh rờn, hình nhọn mũi tên
lao thẳng lên bầu trời”. Tư thế vươn lên mạnh mẽ ấy của cây xà nu như để thách
thức với bom đạn của chiến tranh “đố chúng nó giết được cây xà nu đất ta”. Sức
sống mãnh liệt đã giúp những cánh rừng xà nu vươn lên trong một màu xanh, hiện
lên hiên ngang, kiêu dũng như một tráng sĩ “cứ thế hai ba năm sau, rừng xà nu ưỡn
tấm ngực lớn của mình ra che chở cho dân làng Xô Man”.
Hình tượng cây xà nu hiện lên trong tác phẩm đầy chất thơ hùng tráng. Mở
đầu và kết thúc câu chuyện là hình ảnh ''hàng vạn cây xà nu'' ''sinh sôi nảy nở'',
''rừng xà nu ưỡn tấm ngực lớn của mình ra, che chở cho làng''... ''đến hết tầm mắt
cũng không thấy gì khác ngoài những đồi xà nu nối tiếp tới chân trời''. Rừng xà nu
là biểu tượng cho con người. Cây được miêu tả như con người, trong sự ứng chiếu
với con người, gợi ra những biểu tượng về đời sống, số phận và phẩm cách của
con người- các thế hệ dân làng Xô Man đánh Mĩ. Cây xà nu ham ánh sáng và khí
trời, ''nó phóng lên rất nhanh để tiếp lấy ánh nắng'', cũng như Tnú, như dân làng
Xô Man yêu tự do. Rừng xà nu cũng như dân làng Xô Man, chịu nhiều đau thương

bởi sự tàn phá của giặc: ''cả rừng xà nu hàng vạn cây không có cây nào là không bị
thương. Có những cây bị chặt đứt ngang nửa thân mình, đổ ào ào như một trận
bão. Ở chỗ vết thương, nhựa ứa ra, tràn trề thơm ngào ngạt, long lanh nắng hè gay
2


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

gắt, rồi dần dần bầm lại, đen và đặc quyện thành từng cục máu lớn''. Nhưng xà nu
có sức sống thật mãnh liệt, không gì tàn phá nổi: ''Cạnh một cây xà nu mới ngã
gục, đã có bốn năm cây con mọc lên, ngọn xanh rờn hình nhọn mũi tên lao thẳng
lên bầu trời'', cũng như các thế hệ làng Xô Man, lớp này tiếp lớp khác đứng lên.
Anh quyết hi sinh thì có Tnú, Mai; Mai ngã xuống giữa tuổi tràn đầy sức sống, thì
Dít lớn lên nhanh đến không ngờ, trở thành bí thư chi bộ, chính trị viên xã đội; rồi
thằng bé Heng, thế hệ tiếp theo của Dít cũng đang lớn lên, tiếp tục cuộc chiến đấu.
Đồng thời, ngược lại, nhiều chỗ miêu tả con người, nhà văn đã so sánh với cây xà
nu. Cụ Mết thì ''ngực căng như một cây xà nu lớn'', vết thương trên lưng Tnú do
giặc tra tấn thì ''ứa ra một giọt máu đậm, từ sáng đến chiều thì đặc quyện lại, tím
thẫm như nhựa xà nu''. Thủ pháp ấy trong miêu tả tạo nên một sự hoà nhập, tương
ứng giữa con người và thiên nhiên trong một chất thơ hào hùng, tráng lệ. Nhà văn
đã ví cụ Mết ''như một cây xà nu lớn'' bởi cụ là người hơn ai hết hiểu sự gắn bó
của cây xà nu và mảnh đất đang sống, hiểu được sức mạnh tiềm tàng bất khuất của
rừng cây cũng như dân làng Xô Man: ''Không có cây gì mạnh bằng cây xà nu đất
ta. Cây mẹ ngã, cây con mọc lên. Đố nó giết hết rừng xà nu này!...''.
Cây xà nu gắn bó với con người và cuộc sống của dân làng. Xà nu không
chỉ có mặt trong đoạn mở đầu và kết thúc, nó còn hiện diện trong suốt câu chuyện
về Tnú và làng Xô Man của anh. Xà nu có mặt trong đời sống hàng ngày như đã
tự ngàn đời nay của dân làng: ngọn lửa xà nu trong mỗi bếp; trong đống lửa ở nhà
ưng tập hợp cả làng, ngọn đuốc xà nu cháy sáng soi những đoạn rừng đêm; khói
xà nu làm tấm bảng đen cho anh Quyết dạy Tnú và Mai học chữ...; xà nu cũng

tham dự vào những sự kiện quan trọng của cuộc sống chống Mĩ: ngọn đuốc xà nu
cháy sáng trong tay cụ Mết và tất cả dân làng vào rừng lấy giáo, mác, dụ, rựa đã
giấu kĩ, chuẩn bị cho cuộc nổi dậy, và đêm đêm làng Xô Man thức, dưới ánh đuốc
xà nu, mài vũ khí; giặc đốt hai bàn tay Tnú bằng giẻ tẩm nhựa xà nu...; cũng ngọn
lửa từ các đuốc xà nu soi sáng rực cái đêm cả làng nổi dậy, soi rõ xác mười tên
lính giặc bị giết ngổn ngang quanh đống lửa lớn giữa sân làng... Cây xà nu còn là
người chứng kiến sự giác ngộ, sự hi sinh thầm lặng, lòng dũng cảm, ý chí quật
khởi của dân làng Xô Man: ''Đứng trên đồi cây xà nu gần con nước lớn, suốt đêm
nghe cả rừng Xô Man ào ào rung động. Và lửa cháy khắp rừng...''. Ánh lửa xà nu
soi sáng lời căn dặn của anh Quyết: ''Người còn sống thì phải chuyển giáo, mác,
dụ, rựa, tên, ná... Sẽ có ngày dùng tới''. Lửa xà nu thử thách ý chí cũng như lòng
can đảm của Tnú: ''Không gì đượm bằng nhựa xà nu... Mười ngón tay đã thành
mười ngọn đuốc... Máu anh mặn chát ở đầu lưỡi...''. Căm thù trong anh cháy giần
giật như nhựa xà nu bén nhạy để ''bàn tay hận thù'' thành ''bàn tay trả thù'' bóp chết
tên ác ôn dưới ngách hầm. Câu chuyện cụ Mết kể phảng phất phong vị anh hùng
ca. Đêm kể chuyện dưới ánh lửa xà nu chắc cũng giống như đêm già làng thường
kể về các bản anh hùng ca truyền thống của Tây Nguyên. Giọng điệu sử thi của
''Rừng xà nu'' bắt nguồn từ đó. Cây xà nu không chỉ gắn với quá khứ, hiện tại anh
hùng mà còn gắn bó với mọi sinh hoạt, phong tục và đời sống văn hoá của dân tộc
Tây Nguyên, khiến cho câu chuyện làng Xô Man đánh Mĩ lung linh sắc màu
huyền thoại như ''Đăm Săn'', ''Xinh Nhã'' thuở nào...

3


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Bằng nghệ thuật so sánh, nhân hoá, ẩn dụ, Nguyễn Trung Thành đã dựng
lên thật thành công và rõ nét, ấn tượng về hình tượng cây xà nu. Không dừng lại ở
đó, Nguyễn Trung Thành còn đặt hình tượng cây xà nu vào trong quan hệ đối

chiếu sóng đôi với con người mảnh đất Tây Nguyên. Nếu cây xà nu là một loại
cây ham ánh sáng và khí trời, thì người dân Tây Nguyên yêu tự do, tin vào Đảng,
đi theo bước chân cách mạng như muôn cây vẫn hướng vào ánh sáng mặt trời.
Nếu cây xà nu bị tàn phá, huỷ diệt bởi đạn bom, khói lửa thì những người dân Tây
Nguyên phải chịu bao đau thương mất mát do chính kẻ thù gây ra. Bao nhiêu
người bị giặc giết chết như những cây xà nu bị chặt đứt ngang nửa thân mình, bao
nhiêu người còn sống mà phải mang trong mình bao nỗi thương đau. Bằng cách
miêu tả hình ảnh cây và người trong quan hệ sóng đôi như thế, Nguyễn Trung
Thành đã khắc sâu tội ác dã man của kẻ thù để qua đó tác giả giúp ta hình dung rõ
hơn những thảm cảnh dân ta phải chịu do bọn giặc gây ra.
Cũng giống như những cánh rừng quê hương, như những con người Việt
Nam vẫn ý thức được rằng:
“Gươm nào chia được dòng Bến Hải
Lửa nào thiêu được dãy Trường Sơn
Căm hờn lại giục căm hờn
Máu kêu trả máu đầu van trả đầu”
Các thế hệ nhân dân Tây Nguyên đã thay nhau tiếp nối đứng lên. ánh sáng
của niềm tin “Đảng còn thì núi nước này còn” đã soi đường chỉ lối cho những
bước chân đến với cách mạng. Thế hệ này ngã xuống, thế hệ sau tiếp nối đứng lên;
anh Sút bà Nhan bị giặc giết, đi thay họ tiếp tế nuôi quân đã có Tnú và Mai. Cứ
như thế, các thế hệ người Tây Nguyên đã thay nhau giữ vững ngọn lửa truyền
thống, thay nhau giữ vững ý chí đánh giặc kiên cường, để giữ làng, giữ nước của
dân làng Xô Man nói riêng và của người Tây Nguyên nói chung. Dưới ngòi bút
miêu tả của Nguyễn Trung Thành, cây xà nu hiện lên sừng sững, đồng hành với
những bước đi, cuộc sống của dân làng Xô Man. Gắn bó với cánh rừng anh dũng,
kiêu hùng, những người dân Tây Nguyên như được tiếp thêm sức mạnh để đứng
lên chiến đấu. Và gắn bó với con người Tây Nguyên ân tình, thuỷ chung, trung
dũng như thế. Cây xà nu cũng luôn luôn sánh bước cùng họ để họ có cuộc sống
bình yên hơn; để “hầu hết đạn đại bác của đồn giặc đều rơi vào những ngọn đồi xà
nu, cạnh con nước lớn” chứ không nhằm vào những người dân vô tội lầm than.

Cây xà nu là hình tượng mang đậm chất lý tưởng, tiêu biểu cho phẩm chất,
số phận của người dân Tây Nguyên. Hình tượng cây xà nu trong tác phẩm mang
đậm chất sử thi, tính hào hùng, nó làm rõ chủ đề tư tưởng của truyện ngắn “Rừng
xà nu”. Để xây dựng một hình tượng xà nu như thế, Nguyễn Trung Thành đã sử
dụng những câu văn miêu tả, những từ ngữ, hình ảnh chọn lọc đặc sắc, cùng nghệ
thuật so sánh, nhân hoá, ẩn dụ, giọng văn miêu tả trong tác phẩm rất linh hoạt. Có
đọc “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành ta mới cảm nhận hết vẻ đẹp hình
tượng cây xà nu. Hình tượng này đã góp phần tạo nên một “Rừng xà nu” trọn vẹn,
mang đậm giá trị văn học. Nguyễn Trung Thành đã góp phần làm phong phú thêm
cho nền văn học dân tộc.

4


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

***

5