Giáo trình Đất trồng và phân bón

TR

BƠiăgi ng:

NGă IăH CăPH MăV Nă
NG
KHOA S PH MăT ăNHIÊN

TăTR NGăậ PHÂN BÓN
(Dùng cho ch ng trình C SP chính quy
ngành Công ngh có đƠo t o b môn KTNN)
S tín ch : 02
(Gi lý thuy t: 22; gi th c hành: 16)
--------------------------------

Ng

i th c hi n:

Ng y Tr ng Huy
T : Sinh - KTNN

Qu ng Ngãi, tháng 12 n m 2013

1


L IăNịIă
H c ph n

U

t tr ng – Phân bón nh m cung c p cho sinh viên C SP ngành Công

ngh có đào t o môn K thu t Nông nghi p nh ng ki n th c c b n v : khái ni m, vai
trò c a đ t tr ng và phân bón trong tr ng tr t; quá trình hình thành và các tính ch t c
b n c a đ t; đ phì nhiêu c a đ t và c s khoa h c c a các bi n pháp k thu t c i t o
s d ng và b o v môi tr

ng đ t; m i quan h t

ng tác đ t tr ng – phân bón – cây

tr ng; tính ch t và k thu t s d ng m t s lo i phân bón... Song hành v i ki n th c lỦ
thuy t, h c ph n còn trang b cho sinh viên nh ng k n ng th c hành c b n đ mô t
m t ph u di n và l y m u đ t; xác đ nh thành ph n c gi i và các lo i đ chua c a
đ t; xác đ nh l

ng vôi c n bón đ c i t o đ chua c a đ t và nh n di n m t s lo i

phân bón thông th

ng…

H c xong h c ph n, sinh viên c n ph i đ t đ

c:

1. V ăki năth c
+ Hi u đ

c khái ni m, b n ch t và các y u t hình thành đ t tr ng.

+ N m v ng thành ph n, tính ch t chính c a đ t tr ng và c s khoa h c c a các bi n
pháp c i t o b o v s d ng h p lỦ tài nguyên đ t.
+ Hi u đ

c vai trò, tính ch t và bi n pháp s d ng các lo i phân bón trong tr ng

tr t.
+ Hi u đ
đ

c m i quan h t

ng tác đ t tr ng – phân bón – cây tr ng. Ch ng minh

c bón phân đúng k thu t không ch làm t ng n ng su t cây tr ng và ch t l

nông s n mà còn c i t o, duy trì, nâng cao đ
tr

ng

c đ phì nhiêu c a đ t và b o v môi

ng.

+ N m v ng nguyên lỦ và th c hi n đ y đ các bài th c hành có trong h c ph n.
2. V ăk ăn ngă
+ G n đ

ph

c ki n th c lỦ thuy t trong ch

ng trình v i th c t tr ng tr t

đa

ng.

+ Th c hi n thành th o các thao tác c a các bài th c hành có trong h c ph n.
+ Bi t l a ch n và v n d ng linh ho t nh ng ki n th c đư h c và ki n th c th c t
phù h p đ d y các bài h c c a b môn Công ngh

tr

có ch a n i dung đ t tr ng và phân bón đ t hi u qu cao.

2

ng trung h c c s (THCS)


3. V ătháiăđ
Th c s yêu thích b môn, bi t phát huy n i l c, có tinh th n ch đ ng sáng t o,
luôn tìm tòi h c h i qua th c ti n s n xu t và c p nh t tri th c m i đ ch đ ng truy n
đ t các ki n th c v đ t tr ng – phân bón t i h c sinh THCS m t cách h p d n và lô
gich.

3

Ph năA: LÝ THUY T
Ch

TăTR NG (8 ti t)

ng 1:

M CăTIÊUă
1. Hi u đ

c khái ni m (K/n), vai trò và thành ph n c u t o c a đ t tr ng.

2. Gi i thích đ

c b n ch t c a quá trình hình thành đ t và ch ng minh đ

c các y u

t tham gia vào quá trình hình thành đ t.
3. N m v ng các tính ch t c b n c a đ t và c s khoa h c c a các bi n pháp c i
t o b o v s d ng h p lý tài nguyên đ t.
4. Hi u đ

c ngu n g c, tính ch t và bi n pháp c i t o s d ng m t s lo i đ t chính

đ a ph

ng.

1.1. Khái ni m chung v đ t tr ng
1.1.1. Kháiăni m vƠăthƠnhăph năc uăt o
1.1.1.1. Khái ni m
*

t tr ng tr t là l p ngoài cùng t i x p c a v Trái đ t, có vai trò cung c p n

ch t dinh d
ph m.

c,

ng và các đi u ki n khác cho cây tr ng s ng, phát tri n và t o ra nông

t do đá bi n đ i lâu t o thành.

* Phân tích K/n: v trí, tính ch t, vai trò, ngu n g c c a đ t tr ng.
1.1.1.2. Thành ph n c u t o
c

* N

+ Chi m kho ng 25% th tích đ t, có vai trò cung c p n

c cho cây, hoà tan các ch t

trong đ t giúp cây d h p th ...
+ G m 4 d ng:
-N

c t do: n m trong các khe h l n, nh c a đ t. Cây hút n

d ng n
N

c này. N

c t do g m n

c mao qu n và n

c t đ t ch y u là

c tr ng l c:

c mao qu n: n m trong khe h nh c a đ t, ch u tác đ ng c a l c mao qu n đ t.

Là d ng n

c có Ủ ngh a đ c bi t v i cây. T ng n

c mao qu n b ng cách: cày sâu,

b a k , làm đ t nh , t i x p.
N

c tr ng l c: n m trong khe h l n c a đ t, di chuy n theo chi u tr ng l c đ t.

Nó đi t b m t xu ng lòng đ t và t o thành n

ngh a l n v i cây.

4

c ng m trong đ t. D ng này c ng có Ủ


-H in

c: là đ

m không khí c a đ t. D ng này cây ch hút đ

c khi nó b ng ng t

l i do h r ho c các thành ph n khác trong đ t (t th khí chuy n thành th l ng).
-N

c h p thu: là d ng n

th l y đ

cđ

c nh t là cây h n sinh. N

c u t o keo đ t đ minh ho ). N
-N

c gi trên b m t c a keo đ t. D ng này cây c ng có

c liên k t: đ

c h p thu g m h p thu h và h p thu ch t (v

c h p thu ch t cây không th l y đ

c.

c gi b i các thành ph n khoáng ho c c u t o nên các th khoáng

c a đ t. D ng này cây tr ng ít h p th đ

c. N

c liên k t g m:

N

c liên k t: b gi b i các thành ph n khoáng trong đ t (Cu(SO4)5H2O…

N

c c u t o: c u t o nên các th khoáng c a đ t (Fe(OH)3, Al(OH)3 ...).

* Không khí
+ Chi m kho ng 25% th tích đ t, có vai trò cung c p O2 cho r cây và h sinh v t
(sv) đ t hô h p; cung c p N2 cho quá trình c đ nh đ m trong đ t ...
+ V c b n thành ph n khí đ t gi ng v i khí tr i (đ u có N2, O2, CO2, H2, NH3,
CH4...) nh ng khác v l

ng. Khí đ t ít O2 nh ng l i nhi u CO2 h n khí tr i.

* Ch t r n
+ Chi m kho ng 50% th tích đ t, có vai trò làm giá đ và cung c p dinh d

ng cho

cây; là ph n c t lõi và quan tr ng nh t, quy t đ nh m i tính ch t c a đ t.
+ G m ch y u là ch t vô c (h n 90% c a ch t r n), có ngu n g c chính là t đá
m . Ch t h u c ch kho ng 5% đ n g n 10% c a ch t r n nh ng quy t đ nh đ phì
c a đ t, có ngu n g c t xác sv.
1.1.2. QuáătrìnhăhìnhăthƠnhăđ t
1.1.2.1. B n ch t c a quá trình hình thành đ t
Là s g n k t c a đ i tu n hoàn đ a ch t v i ti u tu n hoàn sinh h c.
*

i tu n hoàn đ a ch t
á Macma

Phong hoá

Tr m tích

M u ch t
Tích t

r a trôi
Bi n

5


* Ti u tu n hoàn sinh h c
M u ch t

t

Th c v t

ng v t

Vi sinh v t
Xác h u c
1.1.2.2. Các y u t hình thành đ t
* Y u t sinh v t (sv)
+ Vi sinh v t (vsv) và th c v t b c th p: vsv phân hu xác h u c , chuy n hoá ch t
vô c , t o đ m khoáng cho đ t. Th c v t b c th p chuy n m u ch t thành đ t và c
đ nh đ m cho đ t.
+ Th c v t b c cao cung c p ch t h u c , b o v và t ng đ phì cho đ t.
ng v t góp ph n phân hu và b sung ch t h u c , t ng mùn cho đ t.

+

* Y u t khí h u
ng m a, đ

+L

m, gió... nh h

ng tr c ti p và gián ti p đ n quá trình hình thành

đ t.
+ Nhi t đ nóng l nh có tác d ng chuy n đá thành m u ch t và t m u ch t thành đ t.
Biên đ nhi t đ càng l n thì c

ng đ phong hoá càng m nh.

* Y u t đá m
Thành ph n và tính ch t c a đá m quy t đ nh thành ph n và tính ch t c a đ t.

á

nào thì đ t đó. C th :
+ Thành ph n khoáng ch t c a đá m

nh h

ng đ n thành ph n c gi i, đ dày

m ng và lỦ tính c a đ t. Ví d (VD): đá granit, lipanit... t o đ t có thành ph n c gi i
(tpcg) nh ; đá bazan, đá foocphia... t o đ t có tpcg n ng h n.
+

á m còn nh h

ng đ n hoá tính, thành ph n và s l

ng keo đ t. VD: đá nhi u

CaCO3 thì đ t ki m, đá nhi u SiO2, CuSO4 ... thì đ t chua.
* Y u t đ a hình
nh h
m a, đ

ng gián ti p đ n quá trình hình thành đ t. Vì đ a hình khác nhau thì l
m, nhi t đ , gió... khác nhau d n đ n quá trình phong hoá khác nhau.

* Y u t th i gian

6

ng


+ Tu i c a đ t chính là th i gian quá trình hình thành đ t. Tu i đ t càng dài thì s
phát tri n c a đ t càng rõ.
+

tđ

c hình thành ph i qua m t quá trình phong hoá lâu dài d

i tác đ ng c a

m t ph c h các y u t .
* Y u t con ng

i

Qua quá trình tr ng tr t, con ng

i đư tác đ ng tích c c ho c tiêu c c đ n quá trình

hình thành đ t.
Tómăl i: quá trình hình thành đ t là m t quá trình l ch s lâu dài d

i tác đ ng t ng

h p c a các y u t : sinh v t, khí h u, đá m , đ a hình, th i gian và con ng

i trong đó

y u t sinh v t đóng vai trò ch đ o.
1.1.3. Cácătínhăch tăc aăđ t
1.1.3.1. Thành ph n c gi i và k t c u đ t
* Thành ph n c gi i đ t
+ K/n: Tpcg c a đ t là t l % các d ng h t cát, b i và sét có trong đ t. H t cát t 1
mm – 0,02 mm; h t b i (limon) t nh h n 0,02 mm – 0,002 mm; h t sét nh h n
0,002 mm. D a vào tpcg c a đ t đ phân lo i đ t, xây d ng bi n pháp c i t o s d ng
đ t h p lỦ và b trí c c u cây tr ng thích h p.
+ Phân lo i đ t theo tpcg: d a vào tpcg đư chia đ t thành 12 lo i.
B ng 1.1. Phân lo i đ t theo thành ph n c gi i
Nhóm đ t

Lo i đ t

t cát

Cát ( % )

t cát pha th t

0 – 15

1 – 15

85 – 100

2

t th t pha cát

0 – 15

10 – 15

70 – 85

t th t

0 – 15

30 – 45

40 – 55

t th t pha limon

0 – 15

45 – 55

55 – 15

t th t n ng pha cát

15 – 25

0 – 30

35 – 55

t th t n ng

15 – 25

20 – 45

30 – 35

t th t n ng pha limon

15 – 25

45 – 55

0 – 40

8

t sét pha cát

25 – 45

0 – 20

15 – 75

9

t sét pha th t

25 – 45

0 – 45

10 – 55

t sét pha limon

25 – 45

45 – 75

0 – 30

3
4

5

t th t n ng

t sét

B i(% )

1

t th t

6
7

Sét ( % )

10

7


11
12

t sét

45 – 65

0 – 55

0 – 55

t sét n ng

65 – 100

0 - 35

0 – 35

+ Tính ch t và đ phì c a 3 nhóm đ t chính:
t cát: (tpcg nh ) là lo i đ t có t l c p h t cát cao, chi m t i 100%.

Nh

c đi m: d b khô h n do có t ng th tích khe h l n, nghèo mùn, d b đ t

nóng và m t nhi t nên b t l i cho sv phát tri n, k t c u r i r c, d cày b a, nh ng đ t
d b l ng, bí ch t, kh n ng h p ph th p, gi n

c và gi phân kém do ch a ít keo,

nên n u bón nhi u phân vào m t lúc, cây không s d ng h t thì s b r a trôi. Khi bón
phân h u c ph i vùi sâu đ tránh s đ t cháy.
u đi m: thích h p v i nhi u lo i cây có c nh khoai lang, khoai tây, l c. Trong đ t
các r và c d v

n xa, v

n sâu mà không b đ t chèn ép. Các cây h đ u c ng có

th thích ng v i đ t cát. M t s vùng đ t cát có th tr ng các lo i d a h u, d a lê....
t cát thì d làm đ t, d ch m sóc và ít t n công.
C i t o b ng cách cày sâu d n k t h p bón nhi u phân h u c và vôi.
t th t: nhóm đ t mang nhi u tính t t và phù h p v i nhi u lo i cây tr ng, nh t là

-

đ t th t nh và th t trung bình.

phì cao, nhi t đ

n đ nh nên cây sinh tr

ng phát

tri n thu n l i. S d ng b ng cách làm đ t đúng k thu t, bón phân h p lỦ, b trí c
c u gi ng và luân canh, xen canh cây tr ng thích h p.
t sét: là lo i đ t có c p h t sét chi m t l cao; đ t không có k t c u hay k t c u

kém
Nh

nhanh.

c đi m: khe h r t nh , kh n ng th m và thoát n

c kém nh ng b c h i n

thoáng khí kém nên d b gley hoá. Quá trình phân hu các ch t ch m nên

đ t giàu dinh d

ng nh ng cây khó l y, r cây khó sinh tr

u đi m: ch t h u c đ

c tích l y, gi đ

c nhi u n

ng.
c, ch m b đ t nóng, có kh

n ng h p ph l n, tính đ m cao, ít b r a trôi. N u đ t sét đ
và vôi thì s có k t c u t t, tr thành m t lo i đ t lỦ t
dinh d

c

ng, n

c và không khí đư đ

c bón nhi u phân h u c

ng nh kh n ng cung c p ch t

c c i thi n nên r t phù h p cho cây tr ng.

C i t o b ng cách bón nhi u ch t đ n và vôi đ t o cho đ t x p, bón phân làm nhi u
l n và bón t p trung vào g c cây.

8


Tómăl i: D a vào tpcg c a đ t mà xây d ng bi n pháp c i t o s d ng đ t h p lỦ và
b trí c c u cây tr ng thích h p đ đ t hi u qu s n xu t tr ng tr t cao nh t.
*K tc uđ t
+ K/n: k t c u đ t là s k t dính các d ng h t nh thành h t l n, h t l n thành h t l n
h n nh keo h u c và vô c có trong đ t. Trong đ t có 3 d ng h t k t: h t k t viên có
nhi u

đ t đ bazan, đ t đá vôi; k t c u hình c t có nhi u

(solonit); k t c u hình phi n có nhi u

đ t ki m ch a Na

đ t peron…

+ Quá trình hình thành k t c u đ t
- C ch : do b n ch t c a keo đ t là có kh n ng chuy n hoá t d ng sol sang gel và
ng

c l i.

ng th i keo đ t mang đi n tích trái d u nên khi ti p xúc thì ng ng thành

h t k t..
- Các y u t hình thành k t c u đ t g m: mùn là s n ph m cu i cùng c a quá trình
phân hu xác h u c . Trong mùn có ch a các acid nh humic, punvic ... là ch t c
b n g n các h t đ t thành h t k t b n v ng. H sinh v t đ t v a phân hu xác h u c
t o thành mùn v a ti t ra ch t d ch g n các h t đ t thành h t k t. Giun đ t cày x i xáo
đ t t o cho vsv háo khí ho t đ ng m nh và n m nh v n h u c t o thành mùn (trong
phân Giun có 4,38% mùn, trong đ t ch có 2,3%).
K thu t canh tác: làm đ t h p lỦ, bón phân h u c , vôi và phân hoá h c thích h p
làm t ng keo h u c và vô c cho đ t.
Khí h u: th i ti t khô hanh làm cho đ t n t n t o thành h t k t đ c bi t

đ t th t

n ng và đ t sét.
+ Nguyên nhân làm đ t m t k t c u
- Nguyên nhân c gi i: làm đ t không đúng k thu t, s đ m nén không h p lỦ c a
con ng

i, s giày xéo c a gia súc.

- Nguyên nhân lỦ hoá h c: r a trôi m t keo đ t, dùng phân hoá h c không h p lỦ, đ t
ru ng làm cháy keo đ t trên b m t, s thay th các ion đa hoá tr b ng ion hoá tr 1.
Ví d : Mùn-Ca+ + + (NH4)2SO4

Mùn-(NH4)2 + CaSO4

- Nguyên nhân sinh v t: cây hút m t ch t dinh d
nh ng vùng đ t quá x p làm m t keo đ t.

9

ng, vsv háo khí ho t đ ng m nh


+ Bi n pháp t ng k t c u đ t: làm đ t đúng k thu t, t ng c

ng bón phân h u c ,

bón vôi và dùng phân hoá h c h p lỦ. Tr ng cây che ph đ t, luân canh, xen canh cây
tr ng thích h p...
1.1.3.2. Ch t h u c và mùn trong đ t
* K/n và phân lo i
+ K/n: ch t h u c trong đ t là xác sv và ch t th i c a đ ng v t trong quá trình s ng.
Mùn là s n ph m cu i cùng c a quá trình phân hu xác h u c và có thành ph n r t
ph c t p.
+ Phân lo i: trong đ t t n t i 3 d ng ch t h u c :
- Xác sv ch a phân hu , trong đó ch y u là r th c v t b c cao.
- Xác sv đư phân hu và t o nên các s n ph m trung gian: protid, glucid, lipid ... nh
vsv khoáng hoá trong đ t.
- Mùn th

ng có màu đen, là h n h p ph c t p ch a ch y u là acid h u c .

* Vai trò c a ch t h u c và mùn
+ C i thi n tính ch t lỦ h c, hoá h c và sinh h c c a đ t:
- T o đ t t i x p, t ng k t c u, t ng kh n ng gi n

c, gi ch t dinh d

ng và n

đ nh nhi t đ c a đ t.
- B sung nhi u khoáng cho đ t; là y u t quy t đ nh đ phì c a đ t.
- Thu hút và t ng c

ng h sv đ t, nh t là vsv khoáng hoá; t o môi tr

ng thu n l i

cho h sv đ t phát tri n.
+ Cung c p ngu n th c n đ c bi t cho cây, t o đi u ki n thu n l i cho cây sinh
tr

ng phát tri n t t đ t n ng su t cao.

+ Kích thích r cây và t o môi tr
* Bi n pháp t ng l
+ T ng c

ng thu n l i cho r cây phát tri n.

ng mùn trong đ t

ng tr ng cây gây r ng, b o v r ng đ v a che ph đ t ch ng xói mòn,

r a trôi, v a b sung xác h u c cho đ t.
+ T ng c

ng bón phân h u c , phân vi sinh và vôi. Bón vôi đ

t o pH thích h p

cho vsv khoáng hoá ho t đ ng m nh.
+ Làm đ t đúng k thu t, t

i tiêu n

c h p lỦ, dùng phân hoá h c thích h p.

+ Luân canh, xen canh g i v cây tr ng h p lỦ.

10


1.1.3.3. Dung d ch đ t
* K/n chung
+ K/n và t m quan tr ng: dung d ch đ t là n
ngu n g c t n

c và ch t hoà tan

trong đ t. N

c có

c m a. Ch t hoà tan g m ch t vô c , h u c và khí có ngu n g c t

đá m và xác sinh v t. Dung d ch đ t là 1 b ph n c a đ t, r t linh ho t và nh h
đ n các tính ch t lỦ, hoá, sinh h c c a đ t. Cây hút ch t dinh d
d ch đ t nên thành ph n và s l

ng

ng tr c ti p t dung

ng ch t hoà tan trong dung d ch cho bi t ngu n th c

n c a cây. Ph n ng dung d ch đ t nh h

ng đ n s

hoà tan các ch t, ho t đ ng c a

vsv đ t và cây tr ng.
+ Các y u t
-L

ng n

nh h

ng đ n dung d ch đ t

c trong đ t. N

c nhi u thì n ng đ th p và ng

c l i.

- Sinh v t, nh t là th c v t hút ch t hoà tan và th i khí CO2. S s ng c a vsv và các

đ ng v t nh khác, quá trình phân hu xác h u c .
-

pH, thành ph n c a đá m và nhi t đ c a đ t.

*

c tính c a dung d ch đ t

+ Ph n ng c a dung d ch đ t
- K/n: ph n ng c a dung d ch đ t là tính chua, ki m hay trung tính c a đ t đ

c bi u

th b ng tr s pH.

t ki m

t chua khi pH < 6,5.

khi pH >7,5. Cây s ng đ

t trung tính có pH t 6,5 – 7,5.

c khi đ t có pH t 4,5 – 8,5 nh ng thích h p nh t là t 5,5

- 7,5.
-

chua c a đ t:- G m đ chua ho t tính và đ chua ti m tàng.

s n trong dung d ch đ t và nh h
trong đ t.
pH.

chua ho t tính có

ng tr c ti p đ n cây, đ n các quá trình oxy hoá kh

chua ho t tính có th xác đ nh tr c ti p trên đ ng ru ng b ng th

c đo

chua ti m tàng b gi trên b m t keo đ t và mu n xác đ nh ph i có phòng thí

nghi m.

chua ti m tàng g m có đ chua trao đ i và đ chua thu phân.

chua

trao đ i là đ chua có trong dung d ch đ t khi có m t mu i trung tính tác đ ng vào
đ t.

chua th y phân là đ chua có trong dung d ch đ t khi có m t mu i th y phân

tác đ ng vào đ t.
Nguyên nhân làm cho đ t chua g m: đ t m t ion ki m do cây hút, xói mòn, r a trôi;
do quá trình phân hu y m khí xác h u c chôn vùi sâu trong đ t t o nên các khí CO2,

11


CH4, H2S ... t đó t o nên các acid t

ng ng làm cho đ t chua; do dùng phân hoá h c

không đúng k thu t (dùng phân có acid t do ho c đ t đư chua còn dùng phân chua
sinh lý); do m a acid ...
C i t o đ chua b ng cách bón vôi, bón phân sinh lỦ ki m, thu l i, t o đ t thông
thoáng và t i x p.
Bón vôi:

CaCO3 + H2CO3

Ca(HCO3)2

[K ]2H+ + Ca(HCO3)2
-

[K ]Ca++

+ 2H2O

+ 2CO2

ki m c a đ t: nguyên nhân do đ t ch a nhi u ion K+, Ca++, Mg++...

c đi m là

đ t ch t, bí, khó làm đ t, cây khó s ng... C i t o b ng cách bón phân chua sinh lý,
thu l i, bón ch t đ n.
+ Tính đ m c a đ t
- K/n: tính đ m c a đ t là đ c tính c a đ t gi cho pH ít thay đ i khi có 1 l

ng acid

ho c baz tác đ ng vào đ t.
- Y u t t o tính đ m c a đ t:
Các cation trên b m t keo đ t
Ca++[K ]H+ +
Ca++[K ]H+ +

[K ]3H+ +

2HCl

CaCl2

Ca+2[K ]Na+ + H2O

NaOH

Khi bón vôi vào đ t thì:
Ca++[K ]2H+ + Ca(OH)2

[K ]2Ca++ + 2H2O

Các acid y u trong đ t nh acid amin, acid humic, acid acetic ...
Acid amin: HOOC-RCH-NH2 + HCl

HOOC-RCH-NH3Cl

HOOC-RCH-NH2 + NaOH
Acid humic: HO-R-COOH
HO-R-COOH

+
+

NaOOC-RCH-NH2 + H2O

HCl

Cl-R-COOH + H2O

NaOH

HO-R-COONa

+

H2 O

+ Quá trình oxy hoá kh trong đ t
Là quá trình ph bi n trong đ t, gi vai trò quan tr ng v i đ phì và g n ch t v i s
phân hu ch t h u c c a đ t.
1.1.3.4. Sinh v t đ t
* H vsv đ t
+ Vsv có l i

12


- Vsv khoáng hoá: phân hu xác h u c t o mùn và khoáng cho đ t g m: vsv hi u khí
(Bacterium Mesentericus, Bacillus Subtilic, Bacillus Mycoides...); vsv y m khí b t
bu c (Bacillus Potripicus...); vsv y m khí không b t bu c (Bacterium Coly, Bacterium
Proteus vulgaris...).
- Vsv c

đ nh đ m t

N2 thành NH4+ g m: Rhyzobium c ng sinh cây h

đ u;

Azotobacter s ng t do hi u khí; Clostridium s ng t do y m khí; Cyanophyta c ng
sinh v i bèo hoa dâu; Actynomycetes g n v i đ t tr ng chè, cà phê...
- Vsv chuy n hoá đ m và các ch t khác trong đ t g m: Nitrosomonas, Nitrococcus,
Nitrobacter...
+ Vsv gây h i: gây h i cho cây, làm m t ch t dinh d

ng c a cây có trong đ t.

* Sinh v t nh khác
+ Sv có l i: đi n hình là giun đ t cày x i làm đ t thông thoáng, t i x p, mùn hoá xác
h u c và t ng keo đ t.
+ Sv gây h i: c n phá r cây và h t n y m m, n h t gi ng...nh ki n, m i ...
* M i quan h gi a đ t, vi sinh v t và th c v t
- Quan h gi a đ t và vsv đ t

Vi sinh v t đóng vai trò gián ti p trong s liên k t các h t đ t v i nhau. Ho t đ ng
c a vi sinh v t, nh t là nhóm háo khí đư hình thành nên m t thành ph n c a mùn là
acid humic. Các mu i c a acid humic tác d ng v i ion calci t o thành m t ch t d o
g n k t nh ng h t đ t v i nhau.
Vai trò tr c ti p c a vsv trong vi c t o thành k t c u đ t: trong quá trình phân gi i
ch t h u c , n m m c và x khu n phát tri n thành m t h khu n ti khá l n trong đ t.
Khi n m m c và x khu n ch t đi, vi khu n phân gi i chúng t o thành các ch t d o có
kh n ng k t dính các h t đ t v i nhau. B n thân vi khu n ch t đi và t phân hu c ng
t o thành các ch t k t dính. Ngoài ra l p d ch nh y bao quanh các vi khu n có v nh y
c ng có kh n ng k t dính các h t đ t v i nhau.
Nh v y mùn không nh ng là n i tích lu ch t h u c làm nên đ phì nhiêu c a đ t
mà còn là nhân t t o nên k t c u đ t. S hình thành và phân gi i mùn đ u do vsv
đóng vai trò tích c c. Vì v y các đi u ki n ngo i c nh nh h
nh h

ng đ n hàm l

ng mùn trong đ t.

13

ng đ n vi sinh v t c ng


c bi t n
nh h

c ta

trong vùng nhi t đ i nóng m, s ho t đ ng c a vsv r t m nh đư

ng r t l n đ n s tích lu và phân gi i mùn. Các bi n pháp canh tác nh cày

b a, x i xáo, bón phân... đ u nh h
h

ng đ n hàm l

- Các y u t

ng tr c ti p đ n vsv và qua đó nh

ng mùn trong đ t.

nh h

ng đ n vsv trong đ t

Tác đ ng c a s cày x i, đ o tr n đ t đ n vi sinh v t đ t
Cày x i, đ o tr n có tác d ng đi u hoà ch t dinh d

ng, làm đ t thoáng khí t o đi u

ki n cho vsv phát tri n m nh. Theo thí nghi m c a Mitxustin và Nhiacôp, các ph
pháp cày x i khác nhau có nh h
c

ng rõ r t đ n s l

ng

ng và thành ph n vsv. T đó

ng đ các quá trình sinh h c trong đ t c ng khác nhau. Khi x i l p đ t canh tác

nh ng không l t m t, s l

ng vsv c ng nh c

ng đ ho t đ ng có t ng lên nh ng

không nhi u b ng x i đ t có l t m t ho c cày sâu. Tuy nhiên không ph i đ t nào c ng
theo quy lu t đó, đ i v i đ t úng ng p, quy lu t trên th hi n rõ h n trong khi đó
cát nh khô h n thì vi c x i xáo không h p lỦ l i làm gi m l

đ t

ng vsv.

Tác đ ng c a phân bón đ n vsv đ t:
Khi ta bón các lo i phân h u c và vô c vào đ t, phân tác d ng nhanh hay ch m đ n
cây tr ng là nh ho t đ ng c a vsv. Vsv phân gi i h u c thành d ng vô c cho cây
tr ng h p th , bi n d ng vô c khó tan thành d tan ...Ng
c ng nh h

ng đ n sinh tr

ng và phát tri n c a vsv trong đ t. Phân h u c nh

phân chu ng, phân xanh, bùn ao... đ c bi t làm t ng s l

đư có m t s l

c l i các lo i phân bón

ng vsv vì b n thân trong đó

ng l n vsv. Ch t h u c vào đ t l i làm t ng s l

ng vsv s n có

trong đ t, đ c bi t là vsv phân gi i celluloza, phân gi i protein và nguyên sinh đ ng
v t. Tuy v y, các lo i phân h u c khác nhau tác đ ng đ n s phát tri n c a vsv đ t
các m c đ khác nhau tu thu c vào t l C/N c a phân bón.
Phân vô c c ng có tác d ng thúc đ y s sinh tr
các nguyên t N, P, K, Ca, vi l

ng và phát tri n c a vsv đ t vì nó có

ng r t c n thi t cho vsv.

các lo i phân vô c v i phân h u c s làm t ng s l

c bi t là khi bón ph i h p

ng vsv lên t 3 - 4 l n so v i

bón phân khoáng đ n thu n, nh t là các vi khu n Azotobacter, vi khu n amôn hoá,
nitrat hoá, phân gi i celluloza. Khi trong đ t có nhi u phân h u c thì vi c bón các
lo i phân vô c có tác d ng kích thích ho t đ ng phân gi i ch t h u c c a vsv. Bón

14


vôi có tác d ng c i thi n tính ch t lỦ hoá c a đ t, làm t ng c

ng ho t đ ng c a vsv,

nh t là đ i v i đ t chua, m n, b c màu.
Tác đ ng c a ch đ n

c đ i v i vsv

a s các lo i vi khu n có ích đ u phát tri n m nh

đ

m 60% - 80%.

m quá

th p ho c quá cao đ u c ch vi sinh v t. Ch có n m m c và x khu n là có th phát
tri n đ
đ

c

m cao.

đi u ki n khô.

các ru ng lúa n

nh ng ru ng có tính th m n

t t h n, đ c bi t là cân đ i đ

c, các lo i vi khu n đư thích h p v i

c cao đ

c làm i, s phát tri n vsv càng

c t l gi a hai lo i háo khí và y m khí.

Tác đ ng c a các ch đ canh tác khác t i vsv
Ngoài các ch đ phân bón, n

c, làm đ t, các ch đ canh tác khác c ng có tác d ng

rõ r t t i ho t đ ng c a vsv. Ví d nh ch đ luân canh cây tr ng. M i lo i cây tr ng
đ u có m t khu h vi sinh v t đ c tr ng s ng trong vùng r c a nó. B i v y luân canh
cây tr ng làm cho khu h vsv đ t cân đ i và phong phú h n. C n luân canh các lo i
cây tr ng khác v i cây h đ u đ t ng c

ng hàm l

ng đ m cho đ t.

Các lo i thu c hoá h c tr sâu, di t c tác đ ng gây h i t i vsv c ng nh h sinh thái
đ t nói chung. Vi c dùng các lo i thu c hoá h c làm ô nhi m môi tr

ng đ t, tiêu di t

ph n l n các lo i vi sinh v t và đ ng v t nguyên sinh trong đ t.
T t c nh ng bi n pháp canh tác nói trên có nh h
phát tri n c a vsv trong đ t, t đó nh h

ng tr c ti p và sâu s c đ n s

ng đ n quá trình ho t đ ng sinh h c, c th

là s chuy n hoá các ch t h u c và vô c trong đ t, nh h
thành mùn và k t c u đ t. Nh ng y u t này l i nh h

ng đ n quá trình hình

ng tr c ti p đ n cây tr ng.

B i v y, vi c nghiên c u đ t sao cho thích h p v i n ng su t cây tr ng không th b
qua y u t sinh h c đ t.
- M i quan h gi a vi sinh v t và th c v t
M i lo i cây đ u có m t khu h vsv vùng r đ c tr ng cho cây đó b i vì r th c v t
th

ng ti t ra m t l

ph n và s l
nh h

ng l n các ch t h u c và vô c , các ch t sinh tr

ng..., thành

ng c a các ch t đó khác nhau tùy lo i cây. Nh ng ch t ti t c a r có

ng quan tr ng đ n vsv vùng r . Trên b m t và l p đ t n m sát r ch a nhi u

ch t dinh d

ng nên t p trung vsv v i s l

gi m đi.

15

ng l n. Càng xa r s l

ng vsv càng


Thành ph n vsv vùng r không nh ng ph thu c vào lo i cây tr ng mà còn ph thu c
vào th i k phát tri n c a cây. Vi sinh v t phân gi i celluloza có r t ít khi cây còn non
nh ng khi cây già thì r t nhi u.

i u đó ch ng t vsv không nh ng s d ng các ch t

ti t c a r mà còn phân hu r khi r cây già, ch t đi.
Vi sinh v t s ng trong vùng r có quan h m t thi t v i cây, chúng s d ng nh ng
ch t ti t c a cây làm ch t dinh d

ng, đ ng th i cung c p ch t dinh d

ng cho cây

qua quá trình ho t đ ng phân gi i c a mình. Vsv còn ti t ra các vitamin và ch t sinh
tr

ng có l i cho cây tr ng.

Trong khu h vsv vùng r ngoài nh ng nhóm vsv có ích còn có r t nhi u vsv gây
b nh cây.

ó là m i quan h kỦ sinh c a vsv trên th c v t. Nhóm vsv gây b nh cây

thu c lo i d d

ng, s ng nh vào ch t h u c c a th c v t đang s ng (khác v i nhóm

ho i sinh - s ng trên nh ng t bào th c v t đư ch t).
Hàng n m b nh cây đư gây thi t h i to l n cho s n xu t nông nghi p. Vi sinh v t gây
b nh không ch làm gi m s n l

ng mà còn làm gi m ph m ch t nông s n. Vi sinh v t

s d ng các ch t h u c c a cây b ng cách ti t ra các lo i men phân hu chúng. Trong
quá trình s ng chúng ti t ra các ch t đ c làm cây ch t. Ví d nh đ c t Lycomaramin
do n m Fusarium Heterosporum ti t ra có th làm cây ch t. Vi sinh v t gây b nh có
kh n ng t n t i trong đ t ho c trên tàn d th c v t t v này qua v khác d

i d ng

bào t ho c các d ng ti m sinh khác g i là ngu n b nh ti m tàng. T ngu n b nh ti m
tàng vi sinh v t đ
v t và ng

c phát tán đi kh p n i nh gió, n

c m a, d ng c lao đ ng, đ ng

i, đ c bi t là qua côn trùng môi gi i. Qua các con đ

ng đó ngu n b nh

lây lan sang các cây kho và b t đ u xâm nhi m vào cây khi g p đi u ki n thu n l i.
Các bào t n m trên b m t cây khi g p đ

m và nhi t đ thích h p s n y m m và

xâm nh p vào cây. Sau khi xâm nh p vào cây chúng b t đ u s d ng các ch t c a cây
và ti t ch t đ c làm cây suy y u ho c ch t. Qua quá trình ho t đ ng c a vi sinh v t
cây b thay đ i các quá trình sinh lỦ, sinh hoá, sau đó thay đ i v c u t o và hình thái
t bào cu i cùng là xu t hi n nh ng tri u ch ng b nh nh nh ng đ m trên lá, trên
thân. N u b nh xu t hi n

bó m ch thì bi u hi n tri u ch ng héo lá, héo thân... Sau

m t th i gian phát tri n vsv b t đ u hình thành c quan sinh s n m c ra ngoài b m t
c a cây và t đó l i lan truy n đi.

16

1.1.4.ă

ăphìănhiêuăvƠăcácăy uăt ăquy tăđ nhăđ ăphìănhiêuăc aăđ t.

Sinh viên đ c h c li u chính đ hoàn thành đ c

ng sau:

1.1.4.1. K/n đ phì nhiêu
1.1.4.2. Các y u t quy t đ nh đ phì nhiêu
1.1.4.3. Bi n pháp qu n lỦ và nâng cao đ phì nhiêu
1.2. M t s lo i đ t chính và bi n pháp c i t o
G m đ t xám b c màu, đ t phèn, đ t m n, đ t cát ven bi n… nh ng ch gi i thi u đ t
xám b c màu và đ t phèn. Các lo i đ t còn l i, sinh viên t tìm hi u.
1.2.1.

tăxám b cămƠu

1.2.1.1. K/n và phân lo i
* Khái ni m
Là đ t nghèo dinh d

ng, t ng đ t m t có màu xám tr ng th

ng b r a trôi, đ mùn

th p (mùn < 1%), pH < 4,5, nghèo N.P.K ...
* Phân lo i

Trong b ng phân lo i đ t Vi t Nam theo FAO-UNESCO có tên g i là Acrisol
(AC).T ng di n tích là 19 970 642 ha, phân b r ng kh p trung du mi n núi và rìa
đ ng b ng.

c chia làm 5 lo i: xám b c màu-Haplic Acrisol; xám có t ng loang l -

Plinthic Acrisol; xám gley-Gleyic Acrisol; xám feralic-Feralic Acrisol; xám mùn trên
núi-Humic Acrisol. Trong đó xám b c màu và xám feralic có di n tích l n nh t.
+

t xám b c màu: ch y u phát tri n trên đ t phù sa c , đá macma acid và đá cát,

phân b t p trung
1791021 ha.

ông Nam B , Tây Nguyên, Trung du B c B , có di n tích

t này có nh

h n và xói mòn.

c đi m là chua, nghèo ch t dinh d

ng, th

ng b khô

Qu ng Ngưi đi n hình đ t c a các xư: Bình Trung, T nh Th ,

c

Nhu n, Ph V n ...
+

t xám có t ng loang l : di n tích 221360 ha, t p trung

là n m

đ a hình b ng ph ng, tho i ho c l

Trung du B c B , đa s

n sóng, đ d c d

i 15o. Thành ph n

khoáng v t ph bi n là th ch anh, kaolinit, haloizit, gozit.Thành ph n t ng s ch y u
là SiO2 và secquyoxit.

17


t xám gley: di n tích 101471 ha, phân b

+

ông Nam B ,

Trung du B c B , Tây Nguyên và

đ a hình b c thang, b ng, th p, ít thoát n

c.

t có tpcg t nh t i

trung bình. Ph u di n đ t có t ng đ cày và t ng gley rõ.
t xám feralic: di n tích l n nh t trong nhóm đ t xám 14789505 ha; đ

+

thành d

c hình

i s tác đ ng c a các quá trình chính: quá trình hình thành mùn, quá trình

tích l y sét

t ng B, quá trình ferlit.

ây là lo i đ t ch y u

trung du và mi n núi

v i đ c đi m phát sinh và s d ng đa d ng. D a vào đá m , đ t xám feralit đ

c chia

ra làm 5 đ n v ph có tính ch t và s d ng khác nhau: đ t feralit trên phi n th ch sét;

đ t feralit trên đá macma acid; đ t feralit trên đá cát; đ t feralit trên phù sa c ; đ t
feralit bi n đ i do tr ng lúa (ví d đ t : T nh Phong,
-

t xám feralit trên đá phi n th ch sét: là lo i đ t ph có di n tích l n nh t 6876430

ha, đ

c hình thành trên đá m : sét, phi n bi n ch t, gnai, phi n mica ...phân b

Vi t B c, Tây B c, Tr
-

c Hi p, Ph Thu n ...).

ng S n, Tây Nguyên ...

t xám feralit trên đá macma acid: di n tích 4464747 ha, có nhi u

S n, V nh Phúc, Ngh An, Qu ng Tr ...

Lào Cai, L ng

á m hình thành đ t ch y u là granit, riolit,

th ch anh.
-

t xám feralit trên đá cát: di n tích 2651337 ha, phân b

B c Giang, B c Ninh,

V nh Phúc, Ngh An, Qu ng Bình...
-

t xám feralit trên đá phát tri n trên phù sa c : di n tích 455402 ha, phân b

ti p giáp gi a đ ng b ng, trung du và mi n núi nh Hà Tây,
+

t xám mùn trên núi: di n tích 3139285 ha, phân b

m t bi n,
th

đ a hình chia c t, d c nhi u, t ng đ t th

ng Nai,

n i

c L c ...

đ cao 700 – 1800 m so v i
ng không dày. Lo i đ t này

ng phát tri n trong đi u ki n khí h u nhi t đ i m, vùng núi trung bình v i n n

nhi t d th p và đ

m cao h n so v i vùng đ i núi.

t này đ

c chia làm 3 đ n v

ph : đ t xám mùn trên núi trên đ t sét và bi n ch t; đ t xám mùn trên núi trên đá
macma acid và đá cát; đ t xám mùn trên núi trên đá macma baz và trung tính. Trong
đó đ t xám mùn trên núi trên s n ph m phong hóa c a đá macma baz và trung tính,
đá sét và đá bi n ch t có đ phì và kh n ng bi n ch t cao h n c .
c a đ t xám mùn trên núi là có hàm l
hi n t

c đi m c b n

ng h u c cao, quá trình feralit y u, hi m th y

ng k t vón và đá ong.

18


1.2.1.2. Các y u t hình thành
*

a hình: ph n l n đ t b c màu

dinh d
*

n i cao và d c nên d b xói mòn và r a trôi ch t

ng.

á m : granit, lipenit, feralitic, phù sa c ... h u h t có tính chua, r i, không có k t

c u nên không gi đ

c ch t dinh d

ng.

* Khí h u: N ng l m, m a nhi u d n đ n xói mòn r a trôi m nh, cùng v i nhi t đ
cao đư làm cho quá trình phong hoá, s phân hu các ch t nhanh m nh nên đ t b m t
nhi u ch t dinh d
* Con ng

ng ...

i: s d ng đ t không h p lỦ: ch bi t bóc l t đ t mà không d

ng đ t; ch t

phá r ng phòng h nh t là r ng đ u ngu n, đ t r ng làm r y ...
1.2.1.3. Tính ch t c a đ t b c màu.
* LỦ h c: t ng canh tác m ng, thành ph n c gi i nh , nghèo sét và limon, k t c u
kém, th m và gi n

c kém, biên đ nhi t l n...

* Hoá h c: nghèo dinh d

ng, pH th p. Mùn trung bình <1%, pH<4,5. Quá trình phân

hu các ch t nhanh và không n đ nh. N t ng s : 0,075%; N d tiêu t 1,2 – 2,5
mg/100 g đ t. Lân (P2O5) t ng s : 0,02%. Lân d tiêu: 1,5 mg/100 g đ t. K2O t ng s :
0,18%. K2O d tiêu: 4,5 mg/100 g đ t.
* Sinh h c: h sinh v t đ t nghèo, nh t là vsv có l i.
1.2.1.4. Bi n pháp c i t o
* Làm đ t đúng k thu t: theo đ

ng đ ng m c, cày sâu d n, làm i ho c làm d m

đúng ...
* Bón phân h p lỦ: bón nhi u phân h u c và vôi, dùng phân hoá h c h p lỦ ...
* B trí c c u cây tr ng thích h p, luân canh, xen canh, g i v h p lỦ.
Tómăl i: đ t xám b c màu là lo i đ t x u, không đáp ng đ

c nhu c u sinh tr

ng

phát tri n c a cây tr ng nên c n ph i c i t o đi cùng v i s d ng đ t h p lỦ.
1.2.2.
1.2.2.1.
*

tăphèn
c đi m

t phèn, đ t chua phèn hay đ t chua là các thu t ng khác nhau đ ch lo i đ t có

đ pH th p (pH <5,5), có khi pH ch còn 3 ho c 2. Nguyên nhân ch y u là do đ t có
nhi u nhôm (Al) và s t (Fe).

19


* Tùy theo đi u ki n hình thành mà Fe ho c Al chi m u th , ho c 2 thành ph n cùng
chung s ng v i nhau. Khi quan sát màu n
quanh b ), m t n

c trong ru ng ( các góc ru ng ho c

c có váng màu đ thì ru ng đó do phèn s t gây ra là ch y u (có

n i g i là phèn nóng). Còn

nh ng ru ng có m t n

c trong xanh, đ t quanh b có

màu xám ít th y c m c ho c ch th y c n n m c lác đác t ng chòm thì ru ng đó do
phèn nhôm gây ra (có n i g i là phèn l nh).
* M c đ phèn: nhi u hay ít tùy thu c vào đ nông, sâu c a t ng sinh phèn. N u t ng
sinh phèn

sâu d

i m t đ t 1-2 m ho c sâu h n thì t l Fe, Al

h n. Còn nh ng ru ng có t ng sinh phèn
l

trên b m t ru ng ít

nông ch cách l p đ t m t nh h n 1 m thì

ng Fe, Al trong ru ng s nhi u h n (g i đ t phèn ho t đ ng) và bi n pháp c i t o

s khó kh n h n.

ng B ng Sông C u Long ( BSCL), di n tích đ t phèn các lo i

có đ n kho ng 1,5 tri u ha, phân b ch y u
Xuyên, Tây Sông H u và lác đác
t p trung
nhi u

ng Tháp M

m t s vùng khác.

i, T Giác Long

Mi n B c đ t phèn ch y u

vùng Ki n An - H i Phòng. Riêng t nh Qu ng Ngưi, đ t phèn t p trung

nh ng vùng tr ng ven su i, sông ho c khu dân c ...

1.2.2.2. Bi n pháp c i t o
* Có nhi u bi n pháp c i t o đ t phèn đ tr ng cây. Trên đ t ng p n

c thì ch y u

c i t o đ tr ng lúa. Trong các bi n pháp c i t o đ t phèn thì bi n pháp s d ng n
ng t đ r a phèn là có hi u qu nh t.
nung ch y là bi n pháp chi m u th .

các vùng đ t cao thì bón vôi và bón phân lân
t phèn

BSCL, nhi u vùng tr

c đây ch

b hoang. Nh ng nh quanh n m có t 3 - 6 tháng ng p l t, nên vi c s d ng n
ng t đ c i t o đ

c

c coi là bi n pháp ch l c. Nh v y các vùng

c

BSCL, T giác

Long Xuyên và Tây Sông H u đư tr thành v a lúa góp ph n cho s n l

ng lúa c a

BSCL t ng lên nhanh chóng và r t n đ nh.
* Bên c nh ch n gi ng lúa thích h p cho vùng đ t phèn thì qui trình và k thu t bón
phân, k thu t canh tác là bi n pháp r t quan tr ng. Khi bón phân c n chú ý phân bi t
đ t phèn n ng và đ t phèn trung bình (hay đ t phèn đư đ

c c i t o). Phân bón quan

tr ng nh t cho đ t phèn là phân lân (P). Khi bón lân, m t ph n lân d tiêu đ

c cung

c p ngay cho cây, m t ph n khác b k t h p v i Fe, Al đ thành phosphat - Fe, Al khó
tan. Tuy hi n t

ng này làm l

ng lân s d ng trên đ t phèn ph i t ng lên vì m t

20


ph n lân đư k t h p v i m t s l

ng khá l n Fe, Al thành d ng khó di đ ng nên s

không tr c ti p làm tác h i lên b r lúa, do đó lúa tránh đ
phèn. Do v y, đ i v i đ t phèn n ng thì l

c hi n t

ng ng đ c c a

ng lân (P2O5) ph i đ

c bón t 60-80

kg/ha, còn trên đ t phèn đư tr ng lúa nhi u n m hay đ t phèn trung bình thì dùng
l

ng lân ít (30 – 40 kg/ha).
CÂUăH IăỌNăT PăCH

NG

1. Phân tích khái ni m v đ t tr ng và thành ph n c u t o c a đ t tr ng.
2.

t tr ng đ

c hình thành nh th nào? Phân tích các y u t tham gia vào quá

trình hình thành đ t.
3. Phân tích các tính ch t c b n c a đ t.
4. Th nào là đ phì nhiêu c a đ t? Phân tích bi n pháp qu n lỦ và nâng cao đ phì
nhiêu c a đ t.
5. Khái ni m, phân lo i, tính ch t và bi n pháp c i t o đ t xám b c màu.
6.

c đi m và bi n pháp c i t o đ t phèn.

21


Ch

ngă2: PHÂN BÓN (14 ti t)
M CăTIÊU

1. Hi u đ

c khái ni m và vai trò c a phân bón trong tr ng tr t.

2. Hi u đ

c thành ph n, tính ch t, k th t s d ng và b o qu n các lo i phân: hoá

h c (đ m, lân, kali, vi l

ng, ph c h p, vôi) và h u c (phân chu ng, phân xanh,

phân vi sinh …).
3. Hi u đ
đ

c m i quan h t

ng tác đ t tr ng – phân bón – cây tr ng. Ch ng minh

c bón phân đúng k thu t không ch làm t ng n ng su t và ch t l

mà còn c i t o, duy trì, nâng cao đ phì nhiêu c a đ t và b o v môi tr
ic

2.1.

ng nông s n
ng.

ng v phân bón

2.1.1. K/n và phân lo i
2.1.1.1. K/n: phân bón là “th c n” c a cây do con ng
d

ng con ng

i cung c p; là ngu n ch t dinh

i bón vào đ t ho c tr c ti p lên cây nh m đáp ng nhu c u c a cây

trong quá trình sinh tr

ng phát tri n đ t o ra nông s n.

2.1.1.2. Phân lo i:
Phân bón g m: phân h u c , phân hoá h c và phân vi sinh.
* Phân h u c g m: phân chu ng, phân xanh, than bùn, phù sa sông, phân rác, phân
b c, n

c ti u…

* Phân hoá h c g m: phân đ m, phân lân, phân kali, vôi, phân vi l

ng, phân ph c

h p…
* Phân vi sinh v t: phân ch a vsv chuy n hoá đam, phân ch a vsv chuy n hoá lân,
phân ch a vsv khoáng hoá…
2.1.2. Vaiătròăc aăphơnăbónătrongătr ngătr t (TT)
2.1.2.1. Vai trò chung
* T ng n ng su t và ph m ch t cây tr ng. Phân bón là th c n c a cây. T 40% 50% s n ph m tr ng tr t t ng lên là do phân bón.
* C i t o đ t: Bón phân vào đ t có tác d ng c i t o tính ch t lỦ, hoá và sinh h c c a
đ t.
2.1.2.2. Vai trò c a các nguyên t khoáng (Sinh viên t nghiên c u)
* Vai trò c a các nguyên t đ i l

ng: N, P, K, Mg, S...

22


* Vai trò c a các nguyên t vi và siêu vi l

ng: Mn, Cu, Zn, B, Co, Fe, Mo ... chúng

c u t o nên t ch c s ng và đi u khi n, đi u hoà các ho t đ ng s ng c a cây.
2.2. Phân hoá h c
2.2.1.ăPhơnăđ m

2.2.1.1.

m (N) trong cây

* T l đ m trong cây
Trung bình t 1% đ n 3% kh i l

ng khô c a cây. Riêng cây h đ u có th đ t 8%.

Ví d (VD): thóc 0,8% – 1,2%, ngô 1,6% - 2%, g o 1% - 1,25%, h t đ u nành 5,5% 7,5% ... Cây non có % N cao. Cây càng già, t l N càng gi m. Khi cây b t đ u ra hoa,
t l N gi m nhi u.
* Các d ng N trong cây
+

m aminoacid: là d ng đ m h u c đ n gi n nh t trong cây. Nó đóng góp quan

tr ng vào trao đ i ch t và t o nên các lo i protein (Pr) khác nhau c a cây.
+

m proteit: là h p ch t đ m ph c t p, g m nhi u acid amin h p l i. Tu theo

thành ph n mà chia thành 2 lo i:
- Holoproteit: thành ph n ch có các acid amin. Lo i này g m có: albumin, globulin,
glutein, prolamin ...
- Heteroproteit: thành ph n ngoài acid amin còn có các hydratcacbon, acid
photphoric, s c t .... Lo i này g m: nucleotit, glycoproteit, cromoproteit ...
T l N trung bình trong proteit là 16%, dao đ ng t 15,8% - 18%.
+

m alcaloit: là h p ch t ki m ph c t p đ c tr ng cho gi i th c v t. Ch 1 lo i

không có

gi i th c v t là adrenalin. Các alcaloit nh : morphin, cafein, piperelin,

atropin, quynin, nicotin ...
+ Các h p ch t ch a đ m khác
- Glucozit
- Urê: th

ng có

m t s cây non... (n m có nhi u).

- Amon và nitrat t n t i t m th i trong cây, sau đó đ

c chuy n hoá thành đ m ph c.

* Kh n ng hút đ m c a cây
+ Cây ch hút đ

c 2 d ng đ m ch y u là amôn và nitrat.

23


+ Kh n ng hút đ m c a cây tu thu c vào tính ch t lỦ hoá c a đ t, b n ch t c a t ng
lo i cây tr ng và đi u ki n th i ti t (ánh sáng, nhi t đ c a đ t, gió...).
+ Kh n ng hút đ m amon và nitrat tu thu c t ng lo i cây và t ng lo i đ t.
- Trong đi u ki n môi tr

ng ki m, kh , ng p n

c thì cây hút amon nhi u h n

nitrat.
- Trong đi u ki n môi tr

ng chua, oxy hóa, c n, háo khí thì cây hút nitrat nhi u h n

amon.
2.2.1.2.

m trong đ t

* T l đ m: 0.02% – 0,4%. Trong đó 95%

d ng h u c , 5%

th

khoáng.
+ N t ng s ph thu c: tpcg, nhi t đ , đ
N u nhi t đ , đ

m c a đ t.

m cao thì N% gi m vì vsv ho t đ ng m nh.

đ t th t N%= 0,15%.

t giàu N là đ t mùn

t cát N%= 0,027%;

núi, đ t đ bazan.

+ N trong đ t có 3 d ng:
- D tiêu: NH4+, NO3-.
- N th y phân: Pr, acid amin khi th y phân cho amon và nitrat.
- N trong h p ch t h u c khó phân h y. D ng này ph i qua m t th i gian dài d

i

tác đ ng c a vsv m i cho amon và nitrat.
* Quá trình chuy n hoá đ m trong đ t
+ Quá trình amon hoá (khoáng hoá, th i r a ch t mùn…):
Chuy n N h u c

thành NH3 nh vsv (Bacillus Subtilic, Bacillus Mensentericus,

Bacillus Mycoides, Bacterium Vulgaris …).
Protein

Polypeptit

R-NH2 + H2O
Tu môi tr

vsv

acid amin

NH3.

NH3 + R-OH + Q

ng mà quá trình amon hoá di n ra theo nh ng con đ

- Kh amin th y phân: R-CH-NH2 + H2O

vsv

NH3 + R-CH-OH + Q

COOH
- Kh amin kh :

ng sau:
COOH

vsv

R-CH-NH2 + 2H
COOH

NH3 +

R-CH2 + Q
COOH

24


- Kh amin oxy hoá:

vsv

2R-CH2-NH2 + O2

NH3 + 2R-C=O + Q

COOH

COOH

- Kh amin kh carboxyl:
R-CH-NH2 + H2O

vsv

NH3 + R-CH2-OH + CO2 + Q

COOH
Trong đi u ki n y m khí thì tr i qua 2 giai đo n:
R-CH-NH2

vsv

R-CH2-NH2 + CO2

COOH
R-CH2-NH2 + H2O
NH3 đ

vsv

R-CH2-OH + NH3 + Q

c t o thành thì: cây h p th , tan trong n

c, cây hút,

th khí và thoát

kh i đ t.
+ Quá trình nitrat hoá
Là quá trình oxy hoá NH3 thành NO3- nh vsv. Quá trình tr i qua 2 giai đo n:
- Nitrit hoá:
NH3 + 1/2O2 Nitrosomonas, Nitrococcus

NO2- + H+ + H2O + 158 Kcal

- Nitrat hoá: 2NO2- + O2 Bacterodesma, Nitrobacter
Quá trình nitrat hoá di n ra trong đi u ki n môi tr

ng thoáng, pH t 6,6 – 9,2, đ

50% - 60%. Nhi t đ t 30oC – 37oC (di n ra
NO3- đ

2NO3- + 43,2 Kcal

t ng đ t m t).

c t o thành thì cây hút ho c b xói mòn, r a trôi …

+ Quá trình ph n đ m hoá
Là quá trình nitrit, nitrat b kh thành NH3, N2 do vsv ho t đ ng trong môi
tr

ng y m khí, trung tính hay ki m. Quá trình này làm m t N t ng s c a đ t.

Quá trình di n ra nh sau: 2HNO3 Pseudomonas Pyoxyanae
Ho c: HNO3 + H2O

2HNO2 + O2

Bac Suptilis NH3 + 2O2

2NH3 + H2O

NH4NO2 + N2 + H2O

Tóm t t nh sau:
NO3-

NO2-

NH2OH

NH3

N2 O

N2

N+O

25

mt