Giáo trình Giải phẩu và sinh lý

UBND T NH QU NG NGÃI
TR

NG

I H C PH M V N

NG

ThS. TR N NG C H I

BÀI GI NG

GI I PH U SINH LÍ V SINH
PHÒNG B NH TR EM
(H C PH N I)

Qu ng Ngãi, 2013

0


M CL C

Trang
U .....................................................................................................6

BÀI M

PH N I. GI I PH U SINH LÍ TR EM .........................................................7
PH N A. LÍ THUY T .......................................................................................7

Ch

ng 1. M

U...........................................................................................7

1.1. Khái ni m, đ i t

ng nghiên c u c a môn h c ..............................................7

1.1.1. Gi i ph u h c..............................................................................................7
1.1.2. Sinh lí h c...................................................................................................7
1.1.3. V sinh h c.................................................................................................7
1.2. Ý ngh a..........................................................................................................7
Ch

ng 2. C U TRÚC T BÀO VÀ S

PHÁT TRI N C

TH .................9

2.1. T bào............................................................................................................9
2.1.1.

ic

ng v c u trúc siêu hi n vi c a t bào..............................................9

2.1.2. Các b ph n chính c a t bào......................................................................9

2.1.3. Thành ph n hóa h c c a t bào ...................................................................9
2.2. Các mô .........................................................................................................10
2.2.1. Mô bi u bì .................................................................................................10
2.2.2. Mô liên k t ................................................................................................10
2.2.3. Mô c ........................................................................................................10
2.2.4. Mô th n kinh .............................................................................................11
2.3. S l n lên và phát tri n c th tr em............................................................11
2.3.1. Các giai đo n phát tri n c a c th tr em..................................................11
2.3.2. S phát tri n c a tr em qua các giai đo n .................................................12
2.3.3. Bi u đ phát tri n ......................................................................................12
Ch

ng 3. H TH N KINH.............................................................................14

3.1. Gi i thi u v h th n kinh.............................................................................14
3.1.1. Vai trò c a h th n kinh .............................................................................14

1


3.1.2. Các b ph n c a h th n kinh.....................................................................14
3.1.3. Ph n x và vòng ph n x ............................................................................17
3.1.4. H th n kinh th c v t.................................................................................17
3.1.5. S phát tri n c a h th n kinh ....................................................................18
3.2. Ho t đ ng th n kinh cao c p.........................................................................19
3.2.1. Ph n x có đi u ki n ..................................................................................19
3.2.2. Ho t đ ng th n kinh cao c p
3.2.3.

ng

i.........................................................20

c đi m ho t đ ng th n kinh cao c p

3.2.4. Các lo i hình th n kinh cao c p

tr ...............................................21

tr em....................................................21

3.2.5. Gi c ng ....................................................................................................22
3.2.6. V sinh h th n kinh ..................................................................................23
Ch

ng 4. CÁC C

QUAN PHÂN TÍCH .......................................................25

4.1. Khái ni m v các c quan phân tích..............................................................25
4.1.1. C u t o ......................................................................................................25
4.1.2. Vai trò .......................................................................................................25
4.2. Các c quan phân tích...................................................................................25
4.2.1. CQPT th giác ........................................................................................... 25
4.2.2. CQPT thính giác ....................................................................................... 28
4.2.3. CQPT xúc giác ..........................................................................................30
4.2.4. CQPT kh u giác ....................................................................................... 31
4.2.5. CQPT v giác ............................................................................................ 31
Ch

ng 5. H V N

5.1. Hê x

NG ............................................................................. 32

ng..................................................................................................... 32

5.1.1. C u t o và ch c n ng c a h x

ng ......................................................... 32

5.1.2. Thành ph n hóa h c và đ c tính c a x
5.1.3. S phát tri n c a h x

ng............................................... 34

ng và đ c đi m x

ng tr em .............................. 35

5.2. H c ........................................................................................................... 36
5.2.1. C u t o và ch c n ng................................................................................ 36
5.2.2. S phát tri n c a h c tr em ................................................................... 38
5.3. T th ...........................................................................................................38

2


5.3.1. T th bình th

ng ....................................................................................38

5.3.2. T th không bình th
5.3.3.

ng..........................................................................38

phòng t th không bình th

ng...........................................................38

5.4. V sinh h v n đ ng .....................................................................................39
Ch

ng 6. H TU N HOÀN........................................................................... 40

6.1. Máu ............................................................................................................. 40
6.1.1. Khái ni m ................................................................................................. 40
6.1.2. Ch c n ng c a máu................................................................................... 40
6.1.3. Thành ph n c a máu ................................................................................. 40
6.1.4. S t o máu................................................................................................ 41
6.1.5.

c đi m máu tr em ............................................................................... 41

6.2. Tu n hoàn.................................................................................................... 42
6.2.1. C u t o và s ho t đ ng c a tim ............................................................... 42
6.2.2. C u t o c a h m ch - vòng tu n hoàn ...................................................... 43
6.2.3. Huy t áp ................................................................................................... 44

6.2.4.

c đi m c u trúc và s ho t đ ng c a h tim m ch tr em ..................... 45

6.2.5. V sinh h tu n hoàn................................................................................. 45
Ch

ng 7. H HÔ H P ....................................................................................46

7.1. C u t o và ch c n ng c a h hô h p .............................................................46
7.1.1.

ng d n khí ...........................................................................................46

7.1.2. Ph i ...........................................................................................................46
7.2.

c đi m ho t đ ng c a h hô h p................................................................47

7.2.1. C đ ng hô h p..........................................................................................47
7.2.2. S trao đ i khí
7.3.
7.3.1.

ph i và t bào .................................................................48

c đi m h hô h p

tr em.........................................................................48

ng d n khí ...........................................................................................48

7.3.2. Ph i ...........................................................................................................48
7.4. V sinh h hô h p .........................................................................................48
Ch

ng 8. H TIÊU HÓA................................................................................50

8.1. C u t o và ch c n ng c a h tiêu hóa ...........................................................50

3


8.1.1. ng tiêu hóa ..............................................................................................50
8.1.2. Các tuy n tiêu hóa .....................................................................................52
8.2. S tiêu hóa, h p thu th c n và th i bã..........................................................52
8.2.1. S tiêu hóa th c n ....................................................................................52
8.2.2. S h p thu th c n .....................................................................................52
8.2.3. S th i bã...................................................................................................53
8.3.

c đi m tiêu hóa

tr em ...........................................................................53

8.3.1. Mi ng ........................................................................................................54
8.3.2. Th c qu n..................................................................................................54
8.3.3. D dày .......................................................................................................54
8.3.4. Ru t...........................................................................................................54
8.4. V sinh h tiêu hóa .......................................................................................54

Ch
9.1.
9.1.1.

ng 9. TRAO
ic

I CH T VÀ N NG L

ng v trao đ i ch t và n ng l

NG........................................56

ng.....................................................56

ng hóa ...................................................................................................56

9.1.2. D hóa........................................................................................................56
9.2. Chuy n hóa các ch t c b n trong c th ......................................................56
9.2.1. Chuy n hóa saccarit ...................................................................................56
9.2.2. Chuy n hóa lipit.........................................................................................56
9.2.3. Chuy n hóa protein....................................................................................56
9.2.4 Chuy n hóa n

c và mu i khoáng ..............................................................57

9.3. Nhu c u v các lo i vitamin chính

tr em...................................................58

9.3.1. Vitamin A..................................................................................................58
9.3.2. Vitamin B1 .................................................................................................58
9.3.3. Vitamin B2 .................................................................................................58
9.3.4. Vitamin B12................................................................................................58
9.3.5. Vitamin C ..................................................................................................58
9.3.6. Vitamin D..................................................................................................58
Ch

ng 10. H BÀI TI T ................................................................................60

10.1. H bài ti t n

c ti u....................................................................................60

4


10.1.1.

c đi m c u t o .....................................................................................60

10.1.2. S hình thành và bài xu t n
10.1.3.

c đi m c quan bài ti t n

10.1.4. V sinh h bài ti t n

c ti u .........................................................61
c ti u

tr em ...........................................62

c ti u.....................................................................62

10.2. Da...............................................................................................................62
10.2.1. C u t o và ch c n ng c a da ....................................................................62
10.2.2.

c đi m da tr em ..................................................................................63

10.2.3. V sinh v da ...........................................................................................63
Ch

ng 11. H SINH D C ..............................................................................65

11.1. C quan sinh d c nam.................................................................................65
11.1.1. C u t o ....................................................................................................65
11.1.2. Ch c n ng sinh lí c a tinh hoàn ...............................................................66
11.2. C quan sinh d c n ...................................................................................66
11.2.1. C u t o ....................................................................................................66
11.2.2. Ch c n ng sinh lí c a bu ng tr ng...........................................................67
11.2.3. Chu kì kinh nguy t...................................................................................67
11.3. S phát tri n gi i tính c a tr em ................................................................67
11.4. Giáo d c gi i tính cho tr ............................................................................68
11.5. V sinh h sinh d c.....................................................................................68
PH N B. TH C HÀNH ...................................................................................69
Bài 1. L P BI U

PHÁT TRI N

THEO DÕI S C KH E

C A TR ...........................................................................................................69
1.1. H

ng d n....................................................................................................69

1.2. Cách cân tr ..................................................................................................69
1.3. ánh giá k t qu ...........................................................................................69
Bài 2. CH M SÓC V SINH CHO TR EM..................................................70
2.1. Yêu c u chung ..............................................................................................70
2.2. N i dung.......................................................................................................70
TÀI LI U THAM KH O.................................................................................71

5


BÀI M

U

1. N i dung bài gi ng
Gi i ph u Sinh lí tr em là h c ph n nghiên c u các quá trình phát tri n di n
ra trong c th tr em
ch

l a tu i m m non. Nh m đáp ng các nhu c u đ t ra trong

ng trình đào t o Trung c p S ph m đ

m m non. Giúp ng

c ban hành đ i v i ngành Giáo d c

i h c không ch n m v ng các ki n th c c b n v quá trình

phát tri n c a tr em l a tu i m m non mà còn giúp ng

i h c khi ra tr

ng có th

v n d ng nh ng ki n th c c a h c ph n này trong vi c nuôi , d y tr m t cách khoa
h c đ các em có th phát tri n toàn di n v các m t đ c, trí, th , m .
2. M c tiêu bài gi ng
* Ki n th c
- Các th i k phát tri n c th tr em đ có cách ch m sóc, nuôi d

ng, giáo

d c h p lý
-

c đi m c u t o và sinh lý c a các h c quan trong c th đ có bi n

pháp b o v các c quan đó
- C th tr em có s phát tri n theo l a tu i
*K n ng
- Xây d ng c s khoa h c, giúp cô giáo nhà tr , m u giáo ch m sóc và giáo

d c tr m t cách h p lý, t o đi u ki n t t cho s phát tri n hoàn thi n c th tr .
*Thái đ
- Có tinh th n, ý th c, thái đ ch m sóc tr ; giáo d c tr đ tr em phát tri n
toàn di n.

6


PH N I. GI I PH U SINH LÍ TR EM
PH N A. LÍ THUY T
Ch

ng 1. M

U

*M c tiêu
- Bi t đ

c khái ni m, đ i t

ng nghiên c u c a môn h c đ i v i ch

ng trình đào

t o giáo viên Nhà tr - M u giáo.
- Hi u đ
tr

c ý ngh a c a môn h c đ i v i nh ng ng

i làm công tác nuôi, d y tr

ng m m non.

1.1. Khái ni m, đ i t

ng nghiên c u c a môn h c

1.1.1. Gi i ph u h c: là khoa h c v c u t o và các quy lu t phát tri n c a c th
s ng. Nó nghiên c u nh ng quy lu t đó trong m i liên h v i các ch c n ng và môi
tr

ng xung quanh c a c th .

1.1.2. Sinh lí h c: là khoa h c v các ch c n ng, ngh a là ho t đ ng c a các c
quan, h c quan và c th . Nó nghiên c u các quy lu t làm c s cho các quá trình
s ng c a c th .
1.1.3. V sinh h c: là khoa h c v
con ng

nh h

ng c a các đi u ki n s ng đ n s c kh e

i. Nó nghiên c u các bi n pháp nh m ng n ng a các đi u ki n b t l i và

t o ra nh ng đi u ki n thu n l i cho s c kh e con ng

i.

1.2. Ý ngh a
Môn h c Gi i ph u Sinh lí V sinh Phòng b nh tr em có ý ngh a quan tr ng
trong công tác nuôi d y tr . C th tr em và ng

i l n có nh ng đ c đi m khác

nhau v c u t o và ch c ph n c a t ng c quan, h c quan trong c th . Nh ng đ c
đi m đó thay đ i trong các giai đo n phát tri n khác nhau c a tr . Vì v y, s hi u
bi t các đ c đi m gi i ph u, sinh lí và v sinh c a tr em là r t quan tr ng đ i v i
ng

i nuôi d y tr . Vi c b o v s c kh e tr em và hoàn thi n s phát tri n th l c,

tinh th n cho tr ch có th có khi bi t đ

c nh ng ki n th c v c u t o và ch c

n ng c a các c quan, h c quan c a c th tr em.

7


Câu h i ôn t p
1. Trình bày khái ni m, đ i t

ng nghiên c u c a môn h c đ i v i ch

ng trình đào

t o giáo viên Nhà tr - M u giáo.
2. Môn h c Gi i ph u Sinh lí V sinh Phòng b nh tr em có ý ngh a quan tr ng nh
th nào trong công tác nuôi, d y tr ?

8


Ch

ng 2. C U TRÚC T BÀO VÀ S

PHÁT TRI N C A C

TH

* M c tiêu
- Bi t đ

c các b ph n chính và thành ph n hóa h c c a t bào.

- Bi t đ

c các lo i mô và ch c n ng chính c a chúng trong c th .

- Hi u đ

c s l n lên và phát tri n c a c th tr em qua các giai đo n đ v n

d ng vào cách ch m sóc tr .

2.1. T bào
2.1.1.

ic

ng v c u trúc siêu hi n vi c a t bào

C th ng

iđ

c c u t o t các t bào, tuy hình d ng, kích th

c, ch c

n ng có khác nhau nh ng chúng đ u có c u t o chung:
- Kích th

c: t 1 - 2 µm

- Hình d ng: đa d ng: hình c u, hình đ a, hình đa giác ho c không có hình
d ng nh t đ nh: ti u c u.
2.1.2. Các b ph n chính c a t bào
- Nhân: n m bên trong t bào có màng nhân bao b c, bên trong có h ch nhân
và nhi m s c th ch a ADN là n i ch a đ ng thông tin di truy n.
- T bào ch t: là kh i ch t ch a bên trong t bào. Trong t bào ch t ch a các
bào quan nh : ti th , trung th , m ng l

i n i ch t, b máy golgi…m i bào quan

th c hi n m t ch c n ng nh t đ nh, đ m b o cho s t n t i và phát tri n c a t bào.
- Màng t bào: bao b c bên ngoài t bào, có nhi m v b o v t bào và trao
đ i ch t gi a bên trong và bên ngoài t bào.
2.1.3. Thành ph n hóa h c c a t bào: n

c, ch t vô c và các ch t h u c .

- Protein: chi m 75%, g m các nguyên t : C, H, O, N ngoài ra còn có P, S.
n v c u t o c s c a protein là axit amin.
- Saccarit: g m các ch t đ
c p n ng l

ng, tinh b t…đây là thành ph n ch y u cung

ng cho các ho t đ ng s ng c a t bào c ng nh c th .

- Lipit: là ch t d tr ch y u c a c th , ngoài ra nó c ng phân gi i đ cung
c p n ng l

ng cho c th ho t đ ng và xây d ng t bào.

- Axit nucleic: g m ADN và ARN là n i ch a đ ng thông tin di truy n.

9


- Enzim: là ch t xúc tác sinh h c c a t bào, giúp các ph n ng hóa h c trong
c th di n ra nhanh h n.

Hình 2. C u t o chung c a t bào

2.2. Các mô
* Khái ni m: mô là t p h p các t bào có cùng ngu n g c và cùng th c hi n
m t ch c n ng chung. Có 4 lo i mô: mô bi u bì, mô liên k t, mô c và mô th n
kinh.
2.2.1. Mô bi u bì
Bao b c b m t ngoài và lát m t trong c th , có ch c n ng b o v c th
tránh nh ng ch n đ ng c h c, hóa h c, h p thu và chuy n hóa các ch t.
2.2.2. Mô liên k t
Có nhi u lo i nh mô máu, mô m , mô s n, mô x

ng…

2.2.3. Mô c : có 3 lo i
- Mô c vân: chi m 42% kh i l

ng c th , n m

thân, c vân ho t đ ng theo ý mu n con ng

chi trên, chi d

i và toàn

i.

- Mô c tr n: chi m t l ít, chúng lát m t trong c a đ

ng tiêu hóa, hô h p,

bài ti t, thành m ch máu…c tr n ho t đ ng không theo ý mu n con ng

i.

-Mô c tim: c u t o nên qu tim, có c u t o gi ng c vân nh ng ho t đ ng
gi ng c tr n.

10


2.2.4. Mô th n kinh
Có c u t o t các n ron, có ch c n ng đi u khi n, ph i h p ho t đ ng gi a
các c quan và gi a c th v i môi tr

ng.

2.3. S l n lên và phát tri n c th tr em
2.3.1. Các giai đo n phát tri n c a c th tr em
- Giai đo n bào thai: tính t lúc tr ng đ

c th tinh đ n khi tr ra đ i, trung

bình kho ng 270 - 280 ngày.
- Giai đo n s sinh: t lúc c t r n đ n tu n th 4 sau khi sinh. Giai đo n này
tr ph i thích nghi v i s thay đ i đ t ng t c a môi tr
h

ng c a môi tr

ch đ dinh d

ng s ng, ch u m i nh

ng xung quanh xung quanh tác đ ng lên c th . Do s thay đ i

ng nên n

c ti u có màu vàng s m, phân có màu đen, nhão. Ph n

x c a tr đ n gi n: bú, mút, ho…
- Giai đo n bú m : sau khi sinh đ n 12 tháng. Giai đo n này tr s ng ch y u
d a vào ngu n dinh d
Chi u cao, kh i l
tr d

i 3 tháng th

ng là s a m . Các quá trình chuy n hóa di n ra r t m nh.

ng t ng đáng k . Do ti p nh n ngu n kháng th t s a m nên
ng không m c các b nh lây nhi m. Tr t 5 đ n 7 tháng có th

bi t ng i, b t đ u m c r ng làm tr nóng, s t; tr có th

n d m thêm cháo, b t…T

6 đ n 12 tháng tr t p đ ng và ch p ch ng bi t đi, n đ

c nhi u lo i th c n nh ng

th

ng r i lo n tiêu hóa.
- Giai đo n r ng s a: t 1 đ n 6 tu i g m l a tu i v

n tr (1 - 3 tu i) và l a

tu i m u giáo (4 - 6 tu i).
- Tu i h c sinh nh : t 6 - 11 tu i, đây là giai đo n chuy n ti p v hình thái
và sinh lí.
- Tu i h c sinh l n (tu i d y thì): t 12 - 15 tu i, giai đo n này xu t hi n
nh ng thay đ i l n v hình thái và sinh lí. Chi u cao và kh i l
nhanh. S ph i h p các đ ng tác ch a t t nên tr th

ng c th t ng

ng v ng v , nóng tính. H n i

ti t phát tri n và hoàn thi n làm xu t hi n nh ng đ c đi m sinh d c th phát. Bé trai
v ti ng, m c râu, lông; bé gái tuy n vú phát tri n, xu t hi n kinh nguy t l n đ u.
Nhìn chung, s phân chia các th i kì ch có tính ch t t
thay đ i tùy gi i tính, ch ng t c, đi u ki n s ng.

11

ng đ i, chúng có th


2.3.2. S phát tri n c a tr em qua các giai đo n
đánh giá s phát tri n c a tr em, ng

i ta d a vào m t s tiêu chí nh :

chi u cao, cân n ng, vòng đ u, vòng ng c, vòng đùi…và t l gi a các c a các
thành ph n y.
2.3.2.1. S phát tri n v chi u cao: ph thu c vào gi i tính, ch ng t c, l a tu i và
đi u ki n s ng…
- T khi sinh đ n 1 tu i: t ng kho ng 23 - 25 cm và b ng 1.5 so v i lúc m i
sinh.
- T 1 - 3 tu i: t ng kho ng 7.5 cm/n m.
- T 3 - 6 tu i: t ng kho ng 6 cm/n m.
Nhìn chung, tr em t lúc m i sinh đ n sáu tu i chi u cao t ng trung bình
9.53 cm/n m, sau đó t ng ch m d n

l a tu i m m non.

Công th c chung: X = 75cm + 5n
Trong đó: X là chi u cao đ ng (cm), n: s tu i (n m).
2.3.2.2. S phát tri n v kh i l

ng: ph thu c vào gi i tính, ch ng t c, l a tu i và

đi u ki n s ng…
- Tr s sinh: t 3.0 - 3.5 kg
- Tr 4 tháng: t ng g p đôi
- Tr 1.5 tu i: t ng g p 3
- Tr 3 tu i: t ng g p 4
Nhìn chung, trong 3 n m đ u kh i l
sau đó kh i l

ng tr t ng nhanh, kho ng 3 kg/n m,

ng t ng ch m h n, kho ng 1.5 kg/n m.

Công th c chung: X = 9 + 1.5 (n -1)
Trong đó: X là kh i l

ng c th (kg), n: s tu i (n m).

2.3.3. Bi u đ phát tri n
- Khái ni m: là bi u đ ghi chép cân n ng c a tr t
nh ng th i đi m khác nhau. Trên bi u đ v 4 đ
tháng tu i, t

ng ng v i tháng tu i

ng cong bi u di n cân n ng theo

ng ng v i s c kh e lo i A, B, C, D.

- Ý ngh a: giúp ng

i d y tr bi t đ

c tình tr ng s c kh e c a tr và phát

hi n k p th i các b nh c a tr đ có bi n pháp x lí k p th i.

12

- Cách s d ng:
+ Ghi đ y đ các thông tin c n thi t lên bi u đ : h tên, ngày tháng n m
sinh…
+ Ghi các tháng tu i c a tr lên bi u đ .
+ Cân tr : tr d

i 36 tháng, cân m i tháng 1 l n, tr l n h n m i quý cân 1

l n.
+ Ch m cân lên bi u đ : m i tháng ch m m t đi m t

ng ng trên bi u đ ,

hàng tháng n i nh ng đi m ch m l i v i nhau ta s có m t con đ

ng s c kh e c a

tr .
-

ánh giá k t qu : n u đ

ng bi u di n s c kh e c a tr đi lên là tr phát

tri n t t, n u n m ngang ho c đi xu ng là tr b

m ho c suy dinh d

ng.

Câu h i ôn t p
1. Trình bày các b ph n chính và thành ph n hóa h c c a t bào.
2. Có m y lo i mô c b n? Trình bày đ c đi m c a t ng lo i mô.
3. Trình bày đ c đi m phát tri n c a tr em qua các giai đo n.
4. Bi u đ phát tri n là gì? Ý ngh a c a bi u đ trong công tác nuôi d y tr ?

13


Ch

ng 3. H TH N KINH

* M c tiêu
- Trình bày đ
- Bi t đ

c nh ng đ c đi m c b n v c u t o và ch c ph n c a h th n kinh.

c các đ c đi m phát tri n v m t c u t o và ch c ph n c a h th n kinh

trong quá trình phát tri n c a tr em.
- Hi u đ

c các lo i hình th n kinh c p cao đ v n d ng vào nuôi d y tr .

- Trình bày đ

c nh ng đ c đi m ho t đ ng th n kinh c p cao trong các giai đo n

phát tri n c a tr .

3.1. Gi i thi u v h th n kinh
3.1.1. Vai trò c a h th n kinh
- Ti p nh n và tr l i nh ng bi n đ i x y ra
-

bên trong và bên ngoài c th .

i u hòa, ph i h p các ho t đ ng c a mô, c quan, h c quan trong c

th , giúp cho c th ho t đ ng m t cách th ng nh t.
3.1.2. Các b ph n c a h th n kinh (HTK)
HTK g m: HTK trung
- HTK trung

ng và HTK ngo i biên

ng g m: não b và t y s ng

- HTK ngo i biên g m: dây th n kinh và h ch th n kinh
não b và t y s ng có b ph n th n kinh đ ng v t và b ph n th n kinh
th c v t, b ph n th n kinh th c v t có h giao c m và phó giao c m.
- B ph n th n kinh đ ng v t đi u khi n ho t đ ng c a c vân, l

i, h u,

thanh qu n.
- B ph n th n kinh th c v t đi u khi n các c quan bên trong: h tu n hoàn,
h hô h p, h tiêu hóa, h bài ti t, h sinh d c…

3.1.2.1. T y s ng
* C u t o t y s ng:
v i hành t y, t n cùng

ng

i, t y s ng dài ch ng 45 cm, phía trên ti p giáp

ngang đ t th t l ng I - II

ng

i tr

ng thành. Trong giai

đo n phôi, t y s ng n m su t c t s ng, trong quá trình phát tri n t y s ng phát tri n
ch m h n c t s ng,

tr m i sinh t y s ng n m ngang đ t th t l ng th III.

14


T 2 bên t y s ng xu t phát 31 đôi dây th n kinh t y g m 8 đôi c , 12 đôi
ng c, 5 đôi th t l ng, 5 đôi cùng và 1 đôi c t.
N u c t ngang qua t y s ng ta th y rõ 2 ph n:
- Ph n ch t tr ng n m ngoài g m nh ng s i th n kinh ch y d c c t s ng.
- Ph n ch t xám n m trong có hình cánh b

m g m nh ng thân th n kinh và

tua ng n t o nên.
Dây th n kinh t y là dây pha g m nh ng s i th n kinh h

ng tâm và nh ng

s i th n kinh li tâm.
*Ch c n ng: i u khi n ph n x v n đ ng c a tay, chân, c , da, nh ng ph n
x bài ti t và nh ng ph n x không đi u ki n đ n gi n.

Hình 3. 1. C u t o c t ngang c a t y s ng
3.1.2.2. Não b :
N m trong h p s .
kh i l

tr m i sinh não có kh i l

ng 400 g, 20 tu i não đ t

ng t i đa (kho ng 1300 g) cho đ n 60 tu i sau đó gi m d n. S l

không t ng nh ng có s phát tri n v ch t l

15

ng.

ng n ron

*Hành t y: là n i ti p giáp v i t y s ng g m ch t xám bên trong, ch t tr ng
ngoài, là đ

ng đi c a m i đ

ng d n truy n lên xu ng gi a não b và t y s ng.

t hành t y xu t phát 4 đôi dây th n kinh não: IX - XII.
Ch c n ng: đi u khi n ho t đ ng tu n hoàn, hô h p, tiêu hóa, bú, nôn…
*Não gi a: n m phía trên hành t y g m ch t xám

ngoài, ch t tr ng

trong.

Ch c n ng: đi u ch nh nh ng ch c n ng sinh lí quan tr ng, các đ ng tác tinh
vi c a tay, nh ng ph n x đ nh h

ng v th giác, thính giác…

*Não trung gian: là n i ti p giáp gi a não gi a và 2 bán c u đ i não.
Ch c n ng: là tr m d ng chân c a m i đ
(tr kh u giác) tr

ng d n truy n th n kinh c m giác

c khi lên v não, là trung tâm c a ph n x : đau, v n đ ng, c m

xúc, đi u hòa thân nhi t, n i ti t, dinh d

*Ti u não: n m d

ng…

i bán c u não, phía sau hành t y.

Ch c n ng: đi u khi n s ph i h p nh p nhàng gi a tay và chân, gi th ng
b ng cho c th .

Hình 3. 2. C u t o chung c a não
*Bán c u đ i não: là ph n l n nh t, chi m 80% kh i l
tr ng nh t c a HTK trung

ng c a não, quan

ng. G m 2 n a trái và ph i n i v i nhau qua th chai,

có nhi u khúc cu n và n p nh n giúp di n tích v não t ng lên r t nhi u. Có 2 l p:

16


- L p ch t xám bao quanh 2 bán c u g i là v não là n i t p trung c a nhi u
n ron.
- L p ch t tr ng n m trong đ

c c u t o b i nh ng s i th n kinh làm thành

h th ng d n truy n gi a não b v i t y s ng và các c quan khác c a c th .
Ch c n ng: là trung tâm c a ph n x có đi u ki n, tình c m, tâm lí, trí khôn,

t duy tr u t

ng, hi u ti ng nói và ch vi t, v n đ ng, c m giác, thính giác, v

giác, kh u giác, th giác.
3.1.3. Ph n x và vòng ph n x
3.1.3.1. Ph n x : là ph n ng c a c th đ đáp l i kích thích v i s tham gia c a h
th n kinh. Ví d : đ ng tay vào l a thì r t tay l i.
3.1.3.2. Cung ph n x : là con đ

ng d n truy n th n kinh t c quan th c m đ n

c quan th a hành. Cung ph n x g m 5 b ph n chính:
- C quan c m th : ti p nh n kích thích, c quan này có m t kh p m i n i
trong c th .
- Dây th n kinh h
- Trung

ng tâm: d n truy n xung đ ng đ n HTK trung

ng.

ng th n kinh: ti p nh n, phân tích, t ng h p kích thích.

- Dây th n kinh li tâm: truy n m nh l nh tr l i đ n các c quan trong c th .
- B ph n đáp ng: là c quan th c hi n ph n ng tr l i.
3.1.3.3. Vòng ph n x : h ng ph n xu t hi n t c quan c m th s truy n đ n HTK
trung

ng qua dây th n kinh h

ng tâm, sau đó trung

ng s phát tín hi u tr l i

đ n c quan c m th qua dây th n kinh li tâm. Ti p theo c quan c m th s có
xung đ ng ng

c v HTK trung

ph n h i và HTK trung

ng đ báo cáo k t qu hành đ ng g i là tín hi u

ng có th đ a ra m nh l nh m i. Nh v y đ

ng đi c a

ph n x là m t vòng khép kín.
3.1.4. H th n kinh th c v t
Phân b vào c tr n c a các c quan: m ch máu, da, c tim và các tuy n.
G m h giao c m và phó giao c m.
- H giao c m: xu t phát t ph n ng c và trên vùng hông c a t y s ng.
- H phó giao c m: xu t phát t m t s khu c a não.
Ch c n ng: hai h này có tác d ng trái ng

17

c nhau.

3.1.5. S phát tri n c a h th n kinh
phôi ng

i, HTK phát tri n s m lúc phôi đ

c 2 tu n r

i, sau đó ph n

tr

c phát tri n thành não b , ph n sau phát tri n thành t y s ng. Kho ng 3 tháng

tr

c khi ra đ i, HTK đã có c u t o đ y đ ,

v não s l

ng n ron đã n đ nh.

Nh đó, tr em có nh ng ph n x không đi u ki n b m sinh: bú, n m, đ nh h

ng

ti ng đ ng, ánh sáng, kích thích đau…
- Não b :
+ Tr s sinh: 400 g
+ Tr 6 tháng tu i: t ng g p đôi

+ Tr 3 tu i: kho ng 1300 g, t
kh i l

ng đ

ng ng

i l n, đ n tu i tr

ng thành

ng không đ i.
v não có s phát tri n m nh c a đ

em c n b n gi ng ng

i l n, s l

ng d n truy n, đ n 7 tu i v não tr

ng n ron không t ng nh ng có s phân hóa

m nh và l n lên làm t ng di n tích v não ch y u là t ng khúc cu n và lõm sâu
vào.
- Ti u não:

tr s sinh ti u não kém phát tri n, sau đó phát tri n m nh.

2 tu i ti u não tr em có kích th

c, kh i l

ng t

ng đ

ng ng

n

i l n, nh đó tr

em có nh ng ph n ng v n đ ng và làm v ng t th c th khi đ ng, đi.
- T y s ng:

tr s sinh t y s ng n m ngang đ t th t l ng th III,

ng

i

l n t y s ng n m ngang đ t th t l ng I - II do t y s ng phát tri n ch m h n c t
s ng.
- Ho t đ ng th n kinh c p cao c a tr phát tri n cùng v i s phát tri n v
hình thái, kích th

c não, cu i cùng là s phát tri n h th ng tín hi u th 2: ngôn

ng .
- S myelin hóa các s i th n kinh: quá trình này giúp cho h ng ph n đ

c

truy n đi m t cách riêng bi t, do đó h ng ph n đ n v não chính xác giúp ho t đ ng
c a tr em hoàn thi n. Ngoài ra, nó còn t ng v n t c d n truy n h ng ph n lên 10 12 l n. Quá trình này x y ra t tháng th 4 c a giai đo n phát tri n phôi thai đ n lúc
3 tu i thì hoàn t t.

18


3.2. Ho t đ ng th n kinh cao c p
3.2.1. Ph n x có đi u ki n (PXC K)
3.2.1.1. Khái ni m
* Thí nghi m c a Pavlov: Ông t o m t l dò ti t n
n thì chó ti t n

c b t. Sau đó tr

cb t

chó, khi cho chó

c m i b a n ông b t đèn r i cho chó n, ông

l p đi l p l i nhi u l n, sau đó ch c n b t đèn mà không cho chó n chó c ng ti t
n

c b t.
*Khái ni m
- Ph n x không đi u ki n (PXK K): là ph n x có m t cung ph n x v nh

vi n, khi có m t kích thích nh t đ nh s gây m t đáp ng nh t đ nh mà không c n
đi u ki n gì c . Ví d : khi cho chó n thì chó ti t n

c b t.

- PXC K: là ph n x có m t cung ph n x không c đ nh, khi mu n gây m t
PXC K thì c n m t kích thích nh t đ nh.
Nh v y: PXK K là n n t ng c a s thích nghi c a c th có tính ch t b m
sinh, di truy n, không c n t p luy n, giúp cho c th t n t i. PXC K giúp cho c
th thích nghi linh ho t v i môi tr

ng luôn thay đ i, đ

c hình thành trong quá

trình s ng cá th , có vai trò quan tr ng trong ho t đ ng có ý th c c a con ng

i.

3.2.1.2. C ch thành l p PXC K: Pavlov gi i thích c ch thành l p PXC K b ng
đ

ng liên h th n kinh t m th i, m i ph n x đ u có m t đi m đ i di n trên v

não. Khi k t h p gi a 2 kích thích không đi u ki n (th c n) và có đi u ki n (ánh
đèn) s làm xu t hi n 2 đi m trên v não cùng h ng ph n. Theo quy lu t lan t a, 2
h ng ph n s lan t a và g p nhau t o thành m t đ

ng mòn, làm cho h ng ph n

đi m này lan sang h ng ph n đi m kia t o thành đ

ng liên h th n kinh t m th i.

ây ch là m t đ

ng liên h ch c n ng ch không có dây th n kinh. Do đó n u

đi u ki n s ng thay đ i đ
nhân kích thích ph i đ

ng liên l c này s m t, nên đ duy trì PXC K thì tác

c duy trì, c ng c , n u không PXC K s m t đi.

19


3.2.1.3. S khác nhau gi a 2 lo i ph n x
PXK K

PXC K

- Có tính ch t b m sinh, di truy n, mang tính ch t ch ng lo i

c xây d ng trong đ i s ng có tính

ch t cá th , ti p thu qua t p luy n, không
di truy n đ

c

- B n v ng, không thay đ i, máy móc

- Không b n v ng, d thay đ i.

- Có tác nhân kích thích đúng ch

- Tác nhân kích thích b t kì

- Có cung ph n x c đ nh, v nh vi n

- Không c đ nh

- Trung tâm là ph n d

- V bán c u đ i não

iv

3.2.1.4. Nh ng đi u ki n đ thành l p và duy trì PXC K
- PXC K đ

c hình thành trên c s c a PXK K ho c PXC K tr

- PXC K đ

c duy trì khi PXK K đ

c đó

c c ng c (b t đèn ph i cho chó n)

- Ph i có s k t h p gi a 2 kích thích không đi u ki n và có đi u ki n.
- V não không b t n th

ng v c u t o và sinh lí.

- Kích thích có đi u ki n ph i v a ph i không nh h

ng l n đ n đ i s ng

(ánh đèn đ sáng, ti ng chuông v a ph i…)
3.2.2. Ho t đ ng th n kinh cao c p
3.2.2.1.

ng

i

c đi m: là ho t đ ng cao c p c a h th n kinh ng

i g m PXK K và

PXC K, tâm lí - ý th c v i s tham gia c a ti ng nói.
3.2.2.2. H th ng tín hi u th nh t: là nh ng tín hi u c th , là s v t, hi n t

ng

tr c ti p nh : nhi t đ , ánh sáng, màu s c…Ví d :
- S chua c a qu chanh kích thích v giác làm ti t n
- Nhìn qu chanh kích thích th giác làm ti t n

c b t: đây là PXK K

c b t: đây là PXC K

3.2.2.3. H th ng tín hi u th 2: là tín hi u ngôn ng g m ti ng nói và ch vi t, là
nh ng tín hi u có tính ch t khái quát, gián ti p. Ví d :
Khi ta nói chanh chua s kích thích HTK trung

ng làm ti t n

c b t. V y

ti ng nói chanh chua là h th ng tín hi u th 2.
* M i quan h gi a 2 h th ng tín hi u:

ng

i, hai h th ng này có m i

quan h ch t ch , tác đ ng qua l i l n nhau, trong đó h th ng tín hi u th 2 chi m

20


u th đ

c xây d ng trên c s h th ng tín hi u 1 nên đ i v i tr m u giáo c n

k t h p k chuy n b ng l i nói v i ph

ng ti n tr c quan.

c đi m ho t đ ng th n kinh cao c p

3.2.3.
3.2.3.1.

tr

c đi m

- Các s i th n kinh ch a đ

c myelin hóa xong nên v n t c d n truy n ch m,

ch a chính xác, v n đ ng c a tr mang tính ch t ch m, c c b .
- M i liên h gi a ý chí và tình c m ch a ch t ch .
- Tr ho t đ ng b ng tình c m là chính vì v não ch a phát tri n đ y đ .
3.2.3.2. Tr d
u ng,

i 3 tu i: sau khi sinh kho ng 10 ngày tr có nh ng PXC K v

n

tháng th 3 - 4 tr có th thành l p nh ng ph n x v ánh sáng, ti ng đ ng

m nh.

n 6 tháng tr phát ra đ

c nh ng ti ng đ n âm, đ n 2 tu i tr nói đ

nh ng ti ng đa âm, đ n 3 tu i thì nói đ
3.2.3.3. Tr 3 - 5 tu i: tr thành l p đ

c

c r t nhi u t .
c nhi u PXC K nh ng c ng c r t khó

kh n, h th ng tín hi u th 2 chi m u th nên nhi u PXC K đ

c thành l p và

c ng c nh ngôn ng .
3.2.3.4. Tr 5 - 7 tu i: vai trò c a h th ng tín hi u th 2 t ng lên, t duy b ng t
ng gi vai trò ch đ o. Ch c n ng khái quát hóa c a t g n nh ng
m c đ h p.

n 6 tu i tr b t đ u s d ng nh ng khái ni m tr u t

i l n dù còn
ng, bi t đ c,

bi t vi t.

3.2.4. Các lo i hình th n kinh cao c p

tr em

3.2.4.1. C s khoa h c: Pavlov c n c vào m i t

ng quan, c

ng đ , tính linh

ho t c a 2 quá trình h ng ph n và c ch ông chia thành 4 lo i
3.2.4.2. Các lo i hình th n kinh

tr em

* Lo i y u
-

c đi m: quá trình h ng ph n, c ch đ u y u, không ch u đ

c kích thích

m nh, vi c thành l p và xóa b PXC K khó.
- Bi u hi n: nhút nhát, y u đu i, kém tích c c.
- Bi n pháp s ph m: c n đ ng viên cu n hút tr vào các ho t đ ng t p th
giúp tr m nh d n, t tin, tránh làm tr s hãi.

21

* Lo i m nh, không cân b ng
-

c đi m: quá trình h ng ph n, c ch đ u m nh, trong đó h ng ph n

m nh h n c ch . PXC K d hình thành nh ng c ch ph n x r t khó.
- Bi u hi n: h ng hái, nghich ng m, thi u k lu t, khó d y b o.
- Bi n pháp s ph m: giáo d c cho tr tính kiên trì, t ki m ch .
* Lo i m nh, cân b ng, linh ho t
-

c đi m: quá trình h ng ph n và c ch m nh ngang nhau, PXC K d

thành l p nh ng c ng d xóa đi.
- Bi u hi n: có ngh l c, t ch , h ng hái, l c quan nh ng c ng d bi quan.
- Bi n pháp s ph m: giáo d c cho tr tính chu đáo, c n th n, kiên trì.
* Lo i m nh, cân b ng, không linh ho t
-

c đi m: quá trình h ng ph n và c ch đ u m nh, vi c chuy n t h ng

ph n sang c ch và ng

c l i ch m ch p

- Bi u hi n: đi m đ m, bình t nh, chín ch n, có ngh l c, khó n i nóng nh ng
lâu nguôi, b o th , l m .
- Bi n pháp s ph m: giáo d c cho tr tính nhanh nh n, c i m .
B n lo i hình th n kinh có ranh gi i không rõ ràng, m i lo i đ u có u
khuy t đi m riêng. C n h n ch khuy t đi m, phát huy u đi m

tr em.

3.2.4.3. Tính m m d o c a các lo i hình th n kinh cao c p: đ c đi m c a lo i hình
th n kinh cao c p mang tính ch t di truy n nh ng chúng có th thay đ i
m c đ tùy theo công tác giáo d c và rèn luy n. Cho nên v n đ giáo d c t th

nhi u
u

th có ý ngh a đ c bi t quan tr ng. N u có bi n pháp giáo d c k p th i, thích h p,
đúng đ n s giúp cho tr phát huy nh ng tính t t, gi m tính x u.
3.2.5. Gi c ng
3.2.5.1. Ng và b n ch t sinh lí c a gi c ng
* T m quan tr ng c a gi c ng : ng giúp cho não ph c h i kh n ng làm
vi c và cho s c kh e con ng

i. Ng là nhu c u c b n c a c th , c n h n n

* Khái ni m: ng là tr ng thái đ c bi t c a c th , c th không liên l c v i
môi tr

ng ngoài qua đ

ng th n kinh, ph n l n các c quan không ho t đ ng, ch

có c quan c s là ho t đ ng y u, riêng bài ti t m hôi thì t ng.

22

* B n ch t sinh lí c a gi c ng : khi v não b m t m i, c ch có xu h
lan t a ra xung quanh chi m toàn b v não và lan xu ng các ph n d

ng

iv c a

HTK làm xu t hi n gi c ng .
- Nh ng đi m tr c t nh trên v não: trong lúc ng say v n còn m t s đi m
trên v não h ng ph n g i là nh ng đi m tr c t nh trên v não. Nguyên nhân là lúc
th c chúng ta quan tâm đ n m t v n đ gì đó, khi ng nh ng đi m này không b

c

ch .
- Hi n t

ng chiêm bao: là tr ng thái ho t đ ng đ c bi t c a v não, khi ta

ng không say. Nh ng hình nh trong chiêm bao th

ng phi lí, kì qu c, không

logic. Nguyên nhân là nh ng hình nh, suy ngh khi th c đ l i nh ng đi m trên v
não, khi ng v não không b

c ch hoàn toàn, nh ng đi m này gây h ng ph n

t ng ph n trên v não. Nh ng đi m này lan t a và ph i h p ng u nhiên t o nên

nh ng hình nh khác nhau, không mang nh ng n i dung nh t đ nh, nên chiêm bao
là “s ph i h p ch a t ng có nh ng gì đã có”.
3.2.5.2. T ch c gi c ng h p v sinh
* Th i gian ng : chi m 1/3 đ i ng

i phân b không đ u, tr càng nh ng

càng nhi u do HTK c a tr còn y u, quá trình c ch l n h n h ng ph n.
Tr s sinh ng 20 - 21 h/ngày, tr 12 tháng: 13 h, tr 3 - 4 tu i: 12 h, tr 5 7 tu i: 11 h, ng

i l n: 7 - 8 h, ng

i già: 4 - 5 h.

* T ch c gi c ng : đ tr ng ngon, d y đúng gi , s ng khoái c n:
- Gi ng : ng đúng gi
- Phòng ng : có phòng riêng cho t ng nhóm, không khí trong s ch, thoáng
mát v mùa hè, m vào mùa đông, yên t nh, màu s c nh nhàng, êm d u.
- Cô ph i có m t t i phòng ng đ theo dõi, s a l i ch n g i, t th cho phù
h p.
- Nh ng tr y u, m t có th cho ng thêm 30 phút.
- Trong đi u ki n

nhà: không cho tr

đ c, không k chuy n gây s
gi

n quá no, u ng cà phê, ca cao, chè

hãi, ch i nh ng trò ch i quá h ng ph n, c n có

ng cá nhân, phòng ng tho i mái, yên t nh.

23


3.2.6. V sinh h th n kinh
S phát tri n c a HTK có liên quan đ n ngo i c nh, giáo d c và đ c đi m
c a t ng tr , nên tùy theo đ c đi m l a tu i c n t ch c gi h c, vui ch i, ng cho
phù h p đ HTK phát tri n t t.
Câu h i ôn t p
1. Trình bày đ c đi m c u t o và ch c ph n c a t y s ng.
2. Trình bày đ c đi m c u t o và ch c ph n c a não b .
3. Mu n thành l p đ

c ph n x có đi u ki n c n có nh ng đi u ki n gì? Gi i thích

và cho ví d v t ng đi u ki n.
4. Th nào là PXK K và PXC K? So sánh đ c đi m c a PXK K và PXC K.
5. Trình bày đ c đi m ho t đ ng th n kinh c p cao

24

tr em.