Quy trình trồng và chăm sóc cây thuốc ba kích

CÔNG TY NGHIÊN CỨU VÀ TƯ VẤN CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ VÀ ĐẦU TƯ
CONCETTI
------------------------

QUY TRÌNH
TRỒNG VÀ CHĂM SÓC CÂY BA KÍCH

DỰ ÁN: TẠO LẬP, QUẢN LÝ VÀ PHÁT TRIỂN NHCN “QUẢNG NINH” CHO
SẢN PHẨM RƯỢU BA KÍCH CỦA TỈNH QUẢNG NINH

Hà Nội, 2012


I.

GIỚI THIỆU VỀ DỰ ÁN
1.

Căn cứ pháp lý

Quyết định số 273/QĐ-UBND về “Chương trình xây dựng và phát
triển thương hiệu cho sản phẩm nông nghiệp của tỉnh Quảng Ninh đến năm
2015”;
Quyết định số 2917/QĐ-UBND của UBND tỉnh Quảng Ninh ngày
8/11/2012 về việc phê duyệt thực hiện Dự án “Tạo lập, quản lý và phát triển
nhãn hiệu chứng nhận Quảng Ninh cho sản phẩm rượu Ba kích của tỉnh Quảng
Ninh”.
2.

Mục tiêu Dự án

Dự án “Tạo lập, quản lý và phát triển nhãn hiệu chứng nhận Quảng Ninh
cho sản phẩm rượu Ba kích của tỉnh Quảng Ninh” có mục đích góp phần phát
triển kinh tế - xã hội tỉnh Quảng Ninh thông qua xây dựng nhãn hiệu chứng
nhận cho sản phẩm rượu Ba kích. Các mục tiêu cụ thể của Dự án là:
Chuẩn hóa quy trình sản xuất và chất lượng sản phẩm rượu Ba kích
Quảng Ninh;
Nâng cao uy tín của sản phẩm trên thị trường, phát triển sản xuất và
mở rộng thị trường tiêu thụ;
Các cơ chế và biện pháp quản lý hữu hiệu được thiết lập và vận
hành để kiểm soát chất lượng sản phẩm đáp ứng tính chất, chất lượng, đặc trưng
của Rượu Ba kích Quảng Ninh;
Xây dựng vùng nguyên liệu ba kích, đảm bảo nguyên liệu cho hoạt
động sản xuất rượu Ba kích mang nhãn hiệu chứng nhận.
3.

Nội dung Dự án

Nội dung Dự án tập trung vào các hợp phần sau:
-

Xác lập quyền sở hữu trí tuệ cho sản phẩm rượu Ba kích Quảng

Ninh
Quản lý Nhãn hiệu chứng nhận Quảng Ninh cho sản phẩm rượu Ba
kích Quảng Ninh
-

Phát triển vùng nguyên liệu ba kích

Phát triển thị trường cho sản phẩm rượu Ba kích mang nhãn hiệu

chứng nhận


Tăng cường năng lực cho các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu Ba
kích Quảng Ninh
Dự án được thực hiện trong vòng 18 tháng, địa bàn của Dự án là toàn tỉnh
Quảng Ninh, trong đó có một số hoạt động chủ yếu tập trung vào 4 huyện/thành
phố là: Tiên Yên, Ba Chẽ, Hạ Long và Cẩm Phả.

II.

GIỚI THIỆU CÂY BA KÍCH

1.

Mô tả cây Ba kích

1.1

Giới thiệu cây Ba kích

Tên khoa học: Morinda officinalis How.
Họ cà phê: Rubiaceae.
Tên Việt Nam: Ba kích, Dây ruột gà, Ba kích thiên, Liên châu ba kích,
Chẩu phòng xì (Mông), Sáy cáy (Thái), Thau tày cáy (Tày), Chồi hoàng kim
(Mường), Chày kiàng đòi (Dao).
1.2

Đặc trưng hình thái

Ba kích là cây sống lâu năm, dạng dây leo cuốn vào giá thể. Rễ có thịt
dầy, hình trụ tròn, cong queo, thắt thành từng đoạn như ruột gà, được chế biến
sử dụng làm thuốc. Thân hình trụ tròn, phân nhánh nhiều. Cành non có lông thô
màu nâu khi già nhẵn không lông. Lá đơn nguyên, mọc đối chéo chữ thập, có
cuống. Lá kim nhỏ hợp thành ống màu xám nâu. Phiến lá hình elip thuôn dài, lá
non màu tím có lông, lá già màu xanh không lông. Cụm hoa ở nách lá hay đầu
cành. Hoa nhỏ màu trắng ngà. Quả khi còn non màu xanh, khi chín màu hồng.

Cây ba kích
Ba kích có 2 loại, Ba kích tím và Ba kích trắng, là căn cứ vào màu thịt của
củ và lá để xác định. Trong tự nhiên có Ba kích quả đơn và quả kép. Những


dạng thường gặp là quả đơn và quả kép lá dài thường có củ tím, dạng lá bầu thì
củ có màu vàng đến hồng, gọi là Ba kích trắng/hoặc hồng.
Củ Ba kích có hình xoắn như ruột gà, dài từ 20 – 60 cm, cây lâu năm có
thể có củ dài hơn, đường kính củ từ 1 – 3 cm, chia thành nhiều đoạn chỗ phình
to chỗ thắt lại rất đều đặn. Thịt củ màu vàng/hồng/trắng hoặc tím, có lõi như củ
sắn.

Củ Ba kích tươi

Củ Ba kích khô (đã được bỏ
lõi)

Cây Ba kích ra hoa vào cuối tháng 5 và đầu tháng 6. Hoa tự đầu trạng xếp
thành hình tán, hoa nhỏ hình trụ, bầu hạ, đài hoa liền, màu xanh, xẻ 3 hoặc 4
thùy nông. Hoa và quả tập trung ở đầu đoạn dây cành thứ cấp. Khi hình thành
quả, vó bao hạt dính liền nhau, tạo thành 2-3 quả giả có vách ngăn hạt bên trong.
Mỗi quả có từ 1- 2 hạt.

Quả cây Ba kích
Quả của cây Ba kích hình cầu, màu xanh thẫm. Quả chín vào tháng 12,
màu quả chuyển từ xanh sang hồng, rồi sang màu đỏ.
2.

Đặc tính sinh thái


Cây Ba kích mọc hoang ở hầu hết các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam
như: Quảng Ninh, Lạng Sơn, Bắc Giang, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang,
Thái Nguyên, Bắc Cạn, Lào Cai, Yên Bái, Phú Thọ, Lai Châu, Sơn La, Hoà
Bình, Ninh Bình, Thanh Hoá và Nghệ An. Ngoài ra còn có ở Trung Quốc, Ấn
Độ, Lào và Triều Tiên.
Cây thích ứng rộng với điều kiện sinh thái. Cây ưa sáng ở giai đoạn
trưởng thành, chịu bóng nhất là cây dưới 2 năm tuổi (khi cây non là cây ưa
bóng, khi trưởng thành là cây ưa sáng). Cây tồn tại và phát triển tốt ở điều kiện
nhiệt độ từ 22,5° - 23,1°C, chịu được nhiệt độ tối thấp tuyệt đối - 2,8°C và tối
cao tuyệt đối 41,4°C. Độ ẩm không khí trung bình từ 82- 89%. Lượng mưa bình
quân năm từ 1420,7 - 2574,5 mm. Ba kích ưa đất feralit đỏ vàng và đất feralit
giầu mùn trên núi, đất thịt ẩm mát. Cây sinh trưởng sau 5 đến 7 năm mới thu
dược liệu, năng suất bình quân 8- 12kg củ tươi/gốc, càng để lâu năm sản lượng
càng cao chất lượng dược liệu càng tốt.
3.

Giá trị kinh tế và sử dụng

Củ Ba kích làm dược liệu có nhiều tác dụng ôn thận, trợ dương, mạnh gân
cốt, khử phong thấp, bổ thần kinh, ... Ngoài ra còn có thể chữa xơ cứng động
mạch, thấp khớp. Người Trung Quốc thường nấu củ Ba kích với thịt gàm chân

giò để ăn bồi bổ cơ thể, dùng cho phụ nữ mới sinh con.
Giá trị kinh tế hiện nay của củ Ba kích khô đã qua sơ chế biến động từ
700 – 900 nghìn đồng/kg. Củ tươi có giá từ 200 – 300 nghìn đồng/kg tùy theo
chất lượng củ. Nếu trồng với mật độ 75.000 cây/ha, sau 4 năm thu hoạch, mỗi
gốc cây thu 1,0 kg củ thì tương ứng là 70 – 75 tấn củ tươi/ha, giá trị tương
đương là 7 – 8 tỷ đồng/ha.

III.

QUY TRÌNH TRỒNG VÀ CHĂM SÓC CÂY BA KÍCH

1.

Sản xuất cây giống

1.1

Nhân giống bằng hạt

Quả Ba kích được thu hoạch từ các cây mẹ lâu năm sinh trưởng phát triển
bình thường, cây mẹ khỏe mạnh. Chọn quả chắc mẩy, không thối làm giống. Sau
khi chà xát lớp vỏ quả, đãi sạch, loại bỏ hạt lép lửng, chỉ chọn những hạt mẩy
làm giống (hạt được đổ vào thùng nước 3% muối ăn, chỉ lấy những hạt chim
dưới đáy thùng, hạt được rửa sạch nước muối đem phơi dưới nắng nhẹ đến khô).
Hạt giống được bảo quản trong kho lạnh.


Có thể gieo ươm hạt giống trực tiếp trên đồng ruộng. Cách tốt nhất là gieo
ươm trong thùng cát, lượng hạt càng nhiều thì thùng càng phải lớn hoặc nhiều
thùng, cát được làm sạch, khử trùng bằng cách rang hay sấy nóng, để nguội.

Thùng phía dưới để toàn cát, lượng nước thấm trong số cát này đạt bão
hoà sẽ duy trì độ ẩm trong thùng lâu hơn. Hạt Ba kích khô ngâm nước 24 giờ,
loại bỏ những hạt nổi và hạt lửng. Hạt vớt lên trộn đều với cát theo tỷ lệ 1/5, vẩy
nước cho đủ ẩm, rải đều lượng giống trên mặt cát trong thùng sau đó rải một lớp
cát mỏng lên trên, phun nhẹ nước cho đủ ẩm, đậy kín, để ở điều kiện trong nhà,
trong vườn ươm có mái che.
Chọn vườn ươm nơi mát mẻ, ít nắng, thoáng và có điều kiện theo dõi bảo
vệ thường xuyên. Khi hạt ủ trong thùng cát bắt đầu mọc rễ, mầm, đổ cát và hạt
ra, chọn hạt đã mọc mầm cho vào bầu, hạt chưa mọc mầm cho vào thùng ủ tiếp.
Bầu là túi PE thủng 2 đầu kích thước 15 x 8 cm.
Đất vào bầu: Đất thịt vườn ươm (tốt nhất là đất đồi feralis vàng đỏ) cuốc
lên, đập nhỏ, loại bỏ rễ cây, rễ cỏ và các tạp chất khác. Trộn với phân chuồng
hoai mục theo tỉ lệ 3/1, trộn đều đổ đất vào bầu.
Sau khi cây mầm đã vào bầu, đem bầu xếp thành luống ở vườn ươm.
Luống chìm 1/3 bầu để giữ bầu khỏi đổ và giữ ẩm tốt. Vườn ươm phải được vệ
sinh sạch sẽ, rào chắn cẩn thận.
Thường xuyên tưới nước giữ ẩm, làm sạch cỏ dại và phải che nắng cho
cây con không để ánh nắng trực tiếp chiếu vào. Chú ý chống ủng cho vườn ươm
triệt để sau cơn mưa và phòng trừ sâu, chuột cắn cây con.
Cây con cao 20 - 30 cm bắt đầu vươn ngọn leo, thân mập khoẻ, không dấu
hiệu sâu bệnh, là đạt tiêu chuẩn cây giống đưa ra trồng ở ruộng sản xuất.
1.2

Tạo cây con từ hom thân

Hom thân lấy từ gốc lên đến hết phần bánh tẻ của cây mẹ 3 tuổi trở lên.
Cắt thân thành nhiều đoạn hom, mỗi hom dài 15 – 20 cm, to trên 3 mm, có từ 1
– 3 lóng gồm 2 – 4 mắt, cắt bỏ hết lá. Cắt hom đến đâu đem giâm đến đó. Giâm
hom lên luống đã chuẩn bị theo rạch sâu 10 cm, rạch này cách rạch kia 30 cm.
Cắm ràng hoặc che phiên và tưới đủ ẩm cho cây. Say 20 – 25 ngày hom ra

rễ ở phía dưới và nảy chồi ở các đốt phía trên.
2.

Chọn đất trồng Ba kích

Đất dùng để trồng Ba kích thường được chọn như sau:


Trong rừng, dưới tán rừng thưa, trên các loại đất tầng khá dầy,
nhiều mùn, mát ẩm, tơi xốp và hơi chua (độ PH từ 5,0 – 5,5).
Ở những vùng đồi núi, đất còn tính chất đất rừng, trong các rừng
nghèo, rừng khoanh nuôi phục hồi, đất có tầng dày 70 – 80 cm, ít có đá lấn, tơi
xốp, độ dốc không quá 30%.
Nếu trồng Ba kích ở vườn nhà của các hộ gia đình trên nền đất đã
canh tác nhiều vụ, đất chưa bị phong hóa mạnh, nên dùng cây họ đậu như keo
đậu, muồng muồng, điền thanh để cải tạo đất. Có thể trồng dưới tán các loại cây
như mít, vải, nhãn, ..., nhưng không trồng dưới tán cây tre, diễn hoặc những cây
có tinh dầu như bưởi, quế, .... Không trồng Ba kích tại những nơi đất thường
ngập úng. Nếu trồng nơi đất thấp phải lên luống thật cao.
3.

Kỹ thuật trồng trọt

1)

Trồng dưới tán cây khác

Trồng ba kích ở các loại hình rừng có độ tàn che thích hợp. Các dạng rừng
nghèo, rừng khoanh nuôi phục hồi. Đối với rừng nghèo chỉ còn cây bụi lúp xúp,
lau chít tùy thuộc vào điều kiện thực tế của gia đình và hiện trạng rừng mà trồng

theo băng, hay theo đám.
Nếu trồng theo băng, phát sạch và dọn sống băng trồng rộng 11,5m. băng chừa để lại rộng từ 2-3m.

Bố trí trồng ba kích theo băng
Sau đó tiến hành cuốc hố có kích thước 50x50x50cm. Đất cuốc lên đập
nhỏ, để riêng đất mặt và đất đáy trên miệng hố phơi cho đất khô ải 1-2 tháng rồi
lấp hố. Khi lấp hố cần đập đất nhỏ, nhặt sạch rễ cây, đá lẫn ở phần đất mặt và
rãy ở xung quanh lấp xuống, vun thành hình mai rùa rộng 0,6-0,8m, cao 15 cm
trên mặt hố, có thể kết hợp bón lót khi lấp hố. Bón lót từ 0,5-1 kg phân chuồng ủ
hoai/hố để tạo cho đát ẩm và tơi xốp, bước này phải làm xong trước khi trồng 12 tháng. Trong băng chừa nên trồng bổ sung cây phụ trợ tốt nhất là cây thuộc họ
Đậu. Băng này ngoài việc chống xói mòn, rửa trôi tầng đất mặt còn có tác dụng


tạo hoàn cảnh cải sinh thái ban đầu, giữ ẩm, mát hỗ trợ và là giá thể cho dây Ba
kích leo bám.

50cm

Đào và lấp hố trồng cây ba kích
a)

Đào hố

b)
quanh hố

Vạc cỏ

c)
Lấp hố

hoàn chỉnh

Trồng ba kích dưới tán cây trong vườn rừng, vườn cây ăn quả.
Trong các vườn rừng hoặc vườn nhà có lỗ trống hoặc tán thưa có thể trồng
ba kích để tận dụng diện tích. Chuẩn bị đất có thể đào hố hoặc cày bừa kĩ lên
luống như luống trồng khoai để trồng cây.
Ở 2 đối tượng trên trồng mật độ từ 2.500-3.000 khóm/ha, tức các hàng
cách nhau 3 m, các khóm cách nhau 1m.
2)

Trồng nơi đất trống

Phương thức này trồng với quy mô lớn theo hướng thâm canh, diện tích
rộng trên các sườn đồi hay những nơi đất bằng phẳng.
Nơi đất trống và đất đã canh tác nhiều vụ, đánh bỏ hết gốc lau chít, chè
vè, cỏ dại. Giữa 2 hàng trồng Ba kích nên trồng một hàng cây phù trợ. Biện
pháp này nhằm cải tạo đất và ngăn ngừa sự rửa trôi, xói mòn, che nắng gắt và là
giá đỡ cho dây Ba kích leo bám.
-

Mật độ: 75.000 cây/ha.

-

Chọn và xử lý thực bì:



Xử lý thực bì: Phát, đốt và dọn sạch thực bì.



Làm đất: Cuốc lật toàn bộ đất trồng, đập tơi và lên luống với kích
thước như sau:

Chiều rộng luống: 50cm; Chiều dài tối thiểu 10 – 15m (tuỳ thuộc từng đám


trồng)


Cách trồng: Trong luống trồng 2 hàng. Cây cách cây 20cm; Hàng cách
hàng trong luống 30cm;

Dù là trồng dưới tán cây hay nơi đất trống, cách trồng đều giống nhau. Dùng
cuốc xới đất ở hố lên, trộn đất trong hố với phân bón lót (nếu khi lấp hố chưa
bón), dùng dao xẻ dọc, lột bỏ vỏ bầu ni lông, đặt cây vào giữa hố, lấp đất
mịn, nén chặt đất theo chiều thẳng đứng, tránh làm vỡ bầu, vun đất bột vừa
kín bầu. Trường hợp trồng luống có thể moi đất của toàn bộ lòng luống đổ rải
phân và lấp đất rồi trồng theo từng khóm.

Bóc bỏ vỏ bầu và trồng cây

Cây ba kích có thể trồng 2 vụ: Đông xuân trong tháng 2, 3 và Hè thu vào các
tháng 8, 9. Trong 2 vụ tỉ lệ cây sống đều cao từ 80-85% nhất là trồng vào
những ngày râm mát.
4. Kỹ thuật chăm sóc
Do sản phẩm của cây Ba kích là củ (do rễ phình ra) nên phải có các
biện pháp tác động cho bộ rễ củ phát triển mạnh thì năng suất và hiệu quả
mới cao.

Chăm sóc cây trồng ở tuổi nhỏ một hai năm đầu là yếu tố quan trọng.
Các công việc chăm sóc chủ yếu là làm cỏ xới đất quanh gốc, vun vét luống
để tạo điều kiện trao đổi khí làm đất tơi xốp đất, giữ ẩm thúc đẩy cho cây
sinh trưởng nhanh. Tùy theo tình hình thực tế mà xới đất nhiều lần trong
năm, ít nhất cũng được từ 5 lần trở lên trong 2 năm đầu. Đến năm thứ 3 khi
khóm đã định hình tán lá phát triển rộng thì việc xới đất sẽ giảm đi. Nên cắt
toàn bộ thân cây để kích thích phát triển củ. Cắt vào ngày Đông chí hàng
năm, cắt sát đất càng tốt và tận dựng thân để nhân giống cho năm sau;
Bộ rễ củ là phần quan trọng chủ yếu của cây ba kích. Cây có sinh
trưởng tốt thì rễ củ mới phát triển mạnh. Do đó bón lót, bón tập trung lúc
trồng để cung cấp dinh dưỡng lâu dài cho cây là yếu tố cần thiết. Đến năm 2
tuổi bón bổ xung thêm 0,5 kg phân chuồng + 0,1 NPK/khóm. Kết hợp với
xới cỏ để lấp phân.
 Gía đỡ cho dây Ba kích leo bám.
Do cây ba kích là loại dây leo nên cần làm trụ đỡ cho dây leo bám,
nếu dây không leo được lên tầng trên quang hợp ánh sáng sẽ sinh trưởng
kém, còi cọc, củ ít và nhỏ. Trụ giàn cho cây leo có thể là cây sống hay bằng
tre, gỗ, nứa.
Nếu trồng dưới tán rừng, tán vườn thì những cây làm giá đỡ là cây
bụi, cây cỡ nhỏ hoặc cây phụ trợ …làm chỗ dựa cho dây Ba kích bám và leo
lên.
Nếu trồng ba kích nơi đất trống cần làm giàn cho dây leo, vật liệu
làm giàn nên chọn những loại không mục ải vì thời gian sử dụng lâu, tán dây
Ba kích leo bám rất nặng. Có thể dùng tre, dóc cắm xiên như giàn dưa chuột
nhưng cũng có thể làm ngang giống giàn bầu bí. Thiết kế giàn dưới đây là 1
ví dụ.

Giá hình chữ A cho dây ba kích leo

Giá phẳng cho dây ba kích leo

 Phòng trừ sâu bệnh
Cây Ba Kích ít khi bị bệnh. Tuy nhiên có thể xuất hiện một số bệnh như
lở cổ rễ, vàng lá trong điều kiện thâm canh cao. Thường sử dụng thuốc
Boocđô nồng độ 0,5% hoặc kết hợp với Benlat 0,1% để phun vào gốc và lá
để phòng và trị. Rắc vôi bột xung quanh luống để chống kiến, dế.