Đề cương Dược liệu Đại học Cao đẳng

Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

ĐỀ CƯƠNG MÔN DƯỢC LIỆU
CHƯƠNG III – DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA GLYCOSID ................................................................ 14
DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA GLYCOSID TIM .............................................................................. 14
1. Định nghĩa: ........................................................................................................................ 14
2. Cấu trúc:............................................................................................................................ 14
3. Liên quan giữa cấu trúc và tác dụng của Glycosid tim: ...................................................... 15
4. Định tính – Định lượng: ..................................................................................................... 16
4.1. Định tính: ................................................................................................................... 16
4.1.1. Định tính hóa học:................................................................................................ 16
4.1.2. Định tính sắc ký: .................................................................................................. 17
4.1.3. Đánh giá bằng pp vi sinh vật: ............................................................................... 17
4.2. Định lượng: ................................................................................................................ 17
5. Tên VN, KH, thành phần hoạt chất chính, tác dụng và công dụng chính của các dược liệu:
Trúc đào, Strophantus kombe, S. grarus, 2 loài digital........................................................... 17
5.1. Trúc đào: .................................................................................................................... 17
5.2. Strophanthus kombe: .................................................................................................. 17
5.3. Strophathus gratus: ..................................................................................................... 17
5.4. Dương địa hoàng tía: .................................................................................................. 17
5.5. Digitalis lanata: ........................................................................................................... 17
DƯỢC LIỆU CHỨA SAPONIN ............................................................................................... 18
1. Định nghĩa: ........................................................................................................................ 18
2. Phân bố: ............................................................................................................................ 18
3. Cấu trúc hóa học:............................................................................................................... 18
4. Phân loại và cấu trúc chính của từng nhóm saponin: .......................................................... 19
A – Cấu trúc của phần Aglycon: ........................................................................................ 19
4.1. Saponin triterpen 30C: ............................................................................................ 19
4.1.1. Saponin triterpen 5 vòng: ................................................................................. 19

4.1.1.1. Nhóm Olean: ............................................................................................. 19
4.1.1.2. Nhóm Ursan: ............................................................................................. 19
4.1.1.3. Nhóm Lupan: ............................................................................................ 20
4.1.1.4. Nhóm Hopan: ............................................................................................ 21
4.1.2. Saponin triterpen 4 vòng: ................................................................................. 21
4.1.2.1. Nhóm Dammaran: ..................................................................................... 21
4.1.2.2. Nhóm Lanostan: ........................................................................................ 22
4.1.2.3. Nhóm Cycloartan (9, 19 – cyclo (9 beta) lanostan): ................................... 22
4.1.2.4. Nhóm Cucurbitan: ..................................................................................... 22
4.2. Saponin steroid 27C: ............................................................................................... 23
4.2.1. Nhóm Spirostan (16, 22 : 22, 26 – diepoxycholestan): ...................................... 23

1

page 1


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.2.2. Nhóm Furostan (16:22 – epoxicholestan, furostanol saponin): .......................... 24
4.3. Saponin alcaloid steroid (Glyco – alcaloid): ............................................................ 24
4.3.1. Nhóm Aminofurostan:...................................................................................... 24
4.3.2. Nhóm Spirosolan: ............................................................................................ 24
4.3.3. Nhóm Solanidan:.............................................................................................. 25
B – Cấu trúc của phần đường: ............................................................................................ 25
5. Kiểm nghiệm dược liệu có chứa saponin: các pp đánh giá, định tính saponin. .................... 25
5.1. Định tính và đánh giá saponin: .................................................................................... 25
5.1.1. Phản ứng tạo bọt và chỉ số bọt (đặc trưng nhất): ................................................... 25

5.1.2. Phản ứng phá huyết và chỉ số phá huyết: .............................................................. 26
5.1.3. Phản ứng độc với cá và chỉ số cá: ......................................................................... 26
Tác động làm cá say, chết để định tính và đánh giá saponin ........................................... 26
5.1.4. Phản ứng đối với cholesterol: ............................................................................... 26
5.1.5. Các phản ứng màu (không đặc hiệu): ................................................................... 26
5.1.6. Phản ứng phân biệt saponin triterpen và saponin steroid: ...................................... 26
5.1.7. Sắc ký saponin và sapogenin: ............................................................................... 27
5.1.8. Các phương pháp phổ (spectroscopy) ................................................................... 27
5.2. Định lượng saponin: ................................................................................................... 27
5.3. Các phương pháp định tính saponin theo DĐVN IV? .................................................. 27
6. Chiết xuất saponin: các nguyên tắc chung trong chiết xuất và tinh chế saponin. ................. 27
6.1. Chiết xuất saponin: ..................................................................................................... 27
6.2. Tinh chế saponin:........................................................................................................ 28
6.3. Chiết xuất sapogenin: .................................................................................................. 28
7. Tên VN, KH, TPHH chính, TD và CD chính của DL: Cam thảo, Rau má, Nhân sâm, Tam
thất, Sâm VN, Cát cánh. ........................................................................................................ 28
7.1. Cam thảo: ................................................................................................................... 28
7.2. Rau má: ...................................................................................................................... 29
7.3. Nhân sâm:................................................................................................................... 29
7.4. Tam thất: .................................................................................................................... 29
7.5. Sâm VN: ..................................................................................................................... 29
7.6. Cát cánh: .................................................................................................................... 30
DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA ANTHRANOID (ANTHRAQUINON) ............................................. 30
1. Định nghĩa: ........................................................................................................................ 30
2. Phân loại các anthranoid: ................................................................................................... 30
2.1. Nhóm Bezoquinon: ..................................................................................................... 30
2.2. Nhóm Naphtoquinon: ................................................................................................. 31
2.3. Nhóm Anthraquinon: .................................................................................................. 31
2.3.1. Nhóm phẩm nhuộm:............................................................................................. 31
2.3.1.1. Acid carminic (Carmin) ................................................................................. 31

2

page 2


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

2.3.1.2. Cánh kiến đỏ: ................................................................................................ 31
2.3.2. Nhóm nhuận tẩy: .............................................................................................. 31
3. Phân bố trong tự nhiên của các nhón anthranoid: ............................................................... 32
4. Tính chất, định tính ,định lượng và chiết xuất các anthranoid: ............................................ 32
4.1. Tính chất: ................................................................................................................... 32
4.1.2. Tính chất vật lý: ................................................................................................... 32
4.1.3. Tính chất hóa học:................................................................................................ 32
4.2. Định tính: ................................................................................................................... 33
4.2.1. Định tính acid chrysophanic: ................................................................................ 33
4.2.2. Săc ký giấy: ......................................................................................................... 33
4.2.3. Sắc ký lớp mỏng: ................................................................................................. 33
4.2.4. Quang phổ UV – Vis: ........................................................................................... 33
4.2.5. Quang phổ IR (hồng ngoại): ................................................................................. 33
4.3. Định lượng: ................................................................................................................ 33
4.3.1. Phương pháp cân của Daels và Krobeber: ............................................................ 33
4.3.2. Phương pháp so màu: ........................................................................................... 33
4.3.3. Phương pháp acid – base (thể tích): ...................................................................... 34
4.3.4. Phương pháp sinh vật: .......................................................................................... 34
4.3.5. Định lượng bằng HPLC: ...................................................................................... 34
4.4. Chiết xuất Antranoid:.................................................................................................. 34

5. Tác dụng và công dụng của các anthranoid: ....................................................................... 34
5.1. Tác dụng:.................................................................................................................... 34
5.2. Công dụng: ................................................................................................................. 34
6. Tên VN, KH, TPHH chính, TD và CD chính của DL: Phan tả diệp, Đại hoàng, Lô hội, Hà
thủ ô, Nhàu. ........................................................................................................................... 35
6.1. Phan tả diệp: ............................................................................................................... 35
6.2. Đại hoàng: .................................................................................................................. 35
6.3. Lô hội: ........................................................................................................................ 35
6.4. Hà thủ ô: ..................................................................................................................... 36
6.5. Nhàu: .......................................................................................................................... 36
DƯỢC LIỆU CHỨA FLAVONOID ......................................................................................... 36
1. Cấu trúc và phân loại các flavonoid: .................................................................................. 36
1.1. Cấu trúc: ..................................................................................................................... 36
1.2. Phân loại: .................................................................................................................... 37
1.2.1. Eu – flavonoid: .................................................................................................... 37
1.2.1.1. Flavon: .......................................................................................................... 37
1.2.1.2. Flavonol: ....................................................................................................... 38
1.2.1.3. Flavanon: ...................................................................................................... 38
1.2.1.4. Flavanonol: ................................................................................................... 38

3

page 3


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

1.2.1.5. Chalcon: ........................................................................................................ 38

1.2.1.6. Dihydrochalcon (DHC): ................................................................................ 39
1.2.1.7. Auron: ........................................................................................................... 39
1.2.1.8. Anthocyanidin (AC+): ................................................................................... 39
1.2.1.9. Catechin = Flavan 3 – ol: ............................................................................... 39
1.2.1.10. Leucoanthocyanidin =LAC (Flavan 3,4 – diol): ........................................... 40
1.2.2. Iso – flavonoid: .................................................................................................... 40
1.2.3. Neo – flavonoid: .................................................................................................. 40
1.2.4. Bi – flavonoid: ..................................................................................................... 40
1.2.5. Cấu trúc khác: ...................................................................................................... 40
1.2.6. Các kiểu glycosid: ................................................................................................ 40
1.2.7. Vị trí nối glycosid: ............................................................................................... 41
1.2.8. Các Ose thường gặp: ............................................................................................ 41
1.2.9. Tóm tắt phân loại: ................................................................................................ 41
2. Tính chất và định tính, định lượng các flavonoid nhóm euflavonoid: ................................. 41
2.1. Tính chất: ................................................................................................................... 41
2.1.1. Lý tính: ................................................................................................................ 41
2.1.1.1. Trạng thái: ..................................................................................................... 41
2.1.1.2. Màu sắc: ........................................................................................................ 41
2.1.1.3. Độ bền: ......................................................................................................... 42
2.1.1.4. Độ tan: .......................................................................................................... 42
2.1.2. Hóa tính: .............................................................................................................. 42
2.1.2.1. Phản ứng của các nhóm OH: ......................................................................... 42
2.1.2.1.1. Tạo glycosid với đường (hoặc d/c của đường): ....................................... 42
2.1.2.1.2. Tạo muối: ............................................................................................... 42
2.1.2.1.3. Tạo phức với kim loại kiềm: ................................................................... 42
2.1.2.2. Hóa tính của vòng  – pyron: ......................................................................... 42
2.1.2.3. Hóa tính của các vòng thơm (A và B): ........................................................... 42
2.1.2.4. Hóa tính của cả phân tử: ................................................................................ 43
2.2. Định tính: ................................................................................................................... 43
2.2.1. Phản ứng với kiềm (KOH, NaOH): ...................................................................... 43

2.2.1.1. Với kiềm đặc – nóng: .................................................................................... 43
2.2.1.2. Với kiềm loãng:............................................................................................. 43
2.2.2. Phản ứng với acid: ............................................................................................... 43
2.2.3. Phản ứng Cyanidin (Chinoda, Shibata, Pew): ....................................................... 43
2.2.3.1. Với Mg*/HCl đđ: .......................................................................................... 44
2.2.3.2. Với Zn*/HCl đđ: ........................................................................................... 44
2.2.3.3. Phân biệt dạng genin và dạng glycosid: ......................................................... 44

4

page 4


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

2.2.4. Phản ứng tạo phức màu với kim loại: ................................................................... 44
2.2.4.1. Với dd FeCl3 loãng: ....................................................................................... 44
2.2.4.2. Với dd Chì acetate: ........................................................................................ 44
2.2.4.3. Với dd AlCl3 / ROH: ..................................................................................... 44
2.2.4.4. Với TT Martini – Bettolo (SbCl5 / CCl4): ...................................................... 44
2.2.5. Phản ứng với TT diazonium: ................................................................................ 44
2.2.6. Định tính bằng pp sắc ký (SKG, SKLM): ............................................................. 44
2.2.7. Phương pháp HPLC: ............................................................................................ 45
2.2.8. Khảo sát các flavonoid bằng các pp vật lý khác: ................................................... 45
2.3. Định lượng: ................................................................................................................ 45
2.3.1. Phương pháp cân:................................................................................................. 45
2.3.2. Phương pháp quang phổ UV: ............................................................................... 46
2.3.3. Phương pháp HPLC (thường kết hợp với SPE):.................................................... 46

3. Tác dụng sinh học của flavonoid: ...................................................................................... 46
3.1. Đối với thực vật: ......................................................................................................... 46
3.2. Đối với cơ thể động vật:.............................................................................................. 46
3.3. Sử dụng flavonoid trong ngành Dược: ........................................................................ 47
4. Tên VN, KH, TPHH chính, TD và CD chính của DL: Hòe và các DL cho rutin, Actiso, Râu
mèo, Diếp cá, các loài thuộc Citrus. ....................................................................................... 47
4.1. Hòe:............................................................................................................................ 47
4.2. Actiso: ........................................................................................................................ 47
4.3. Râu mèo: .................................................................................................................... 47
4.4. Diếp cá: ...................................................................................................................... 48
4.5. Các loài thuộc Citrus: ................................................................................................. 48
DƯỢC LIỆU CHỨA COUMARIN ........................................................................................... 48
1. Phân loại và đặc điểm cấu trúc của các coumarin: .............................................................. 48
1.1. Nhóm coumarin chính danh (2 vòng): ......................................................................... 48
1.1.1. Dạng monomer: ................................................................................................... 48
1.1.2. Dạng dimer: ......................................................................................................... 49
1.2. Nhóm furano – coumarin (3 vòng): ............................................................................. 49
1.2.1. Phân nhóm psoralen (linear): ................................................................................ 49
1.2.2. Phân nhóm angelicin (angular): ............................................................................ 49
1.3. Nhóm pyrano – coumarin (3 vòng): ............................................................................ 49
1.3.1. Phân nhóm xanthylen: .......................................................................................... 49
1.3.2. Phân nhóm seselin: .............................................................................................. 49
1.3.3. Phân nhóm khellin: .............................................................................................. 50
1.4. Nhóm coumaro – flavonoid: ....................................................................................... 50
1.5. Các nhóm khác: .......................................................................................................... 50
1.5.1. Các thành phần trong tannin: ................................................................................ 50

5

page 5

Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

1.5.2. Các alflatoxin: ...................................................................................................... 50
1.5.3. Các iso – coumarin:.............................................................................................. 51
2. Tính chất, chiết xuất, và định tính các coumarin: ............................................................... 51
2.1. Tính chất: ................................................................................................................... 51
2.1.1. Lý tính: ................................................................................................................ 51
2.1.2. Hóa tính – Định tính: ........................................................................................... 51
2.1.2.1. Phản ứng của nhóm – OH phenol: ................................................................. 51
2.1.2.2. Phản ứng tăng màu: ....................................................................................... 51
2.1.2.3. Thử nghiệm vi thăng hoa: .............................................................................. 52
2.1.2.4. Thử nghiệm huỳnh quang (trên giấy lọc): ...................................................... 52
2.1.2.5. Phản ứng với thuốc thử diazo: ....................................................................... 52
2.1.2.6. Phổ UV: ........................................................................................................ 53
2.1.2.7. Phổ IR: .......................................................................................................... 53
2.1.2.8. SKLM coumarin: .......................................................................................... 53
2.2. Chiết xuất: .................................................................................................................. 53
2.3. Định lượng coumarin: ................................................................................................. 53
3. Tác dụng và công dụng của các coumarin: ......................................................................... 53
4. Tên VN, KH, TPHH chính, TD và CD chính của DL: Bạch chỉ, Tiền hồ, Mù u. ................ 53
4.1. Bạch chỉ: .................................................................................................................... 53
4.2. Tiền hồ: ...................................................................................................................... 54
4.3. Mù u: .......................................................................................................................... 54
DƯỢC LIỆU CHỨA TANIN .................................................................................................... 54
1. Định nghĩa: ........................................................................................................................ 54
2. Phân loại tannin: ................................................................................................................ 55

2.1. Tannin chính thức: ...................................................................................................... 55
2.1.1. Tannin thủy phân được (tanosid hay tannin gallic – PG):...................................... 55
2.1.1.1. Tannin pyrogallic (gallotannin): .................................................................... 55
2.1.1.2. Tannin ellagic (ellagitannin): ......................................................................... 56
2.1.2. Tannin không thủy phân được (PC): ..................................................................... 56
2.1.3. Tannin hỗn hợp: ................................................................................................... 57
2.2. Tanin không chính thức (pseudotanin): ....................................................................... 57
3. Tính chất, đinh tính và định lượng: .................................................................................... 57
3.1. Tính chất: ................................................................................................................... 57
3.1.1. Lý tính: ................................................................................................................ 57
3.1.2. Hóa tính: .............................................................................................................. 58
3.2. Định tính: ................................................................................................................... 58
3.2.1. Định tính chung: .................................................................................................. 58
3.2.2. Định tính phân biệt:.............................................................................................. 59
3.2.3. Định tính tannin bằng sắc ký: ............................................................................... 59

6

page 6


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

3.3. Định lượng: ................................................................................................................ 60
3.3.1. Phương pháp cân:................................................................................................. 60
3.3.1.1. Phương pháp dùng bột da: ............................................................................. 60
3.3.1.2. Phương pháp dùng đồng acetat: ..................................................................... 60
3.3.2. Các phương pháp thể tích: .................................................................................... 60

3.3.2.1. Nguyên tắc chung: ......................................................................................... 60
3.3.2.2. Các phương pháp chính: ................................................................................ 60
4. Chiết xuất và tách loại tannin: ............................................................................................ 60
4.1. Chiết xuất: .................................................................................................................. 60
4.2. Tách loại: .................................................................................................................... 60
5. Tác dụng và công dụng tannin: .......................................................................................... 61
CHƯƠNG IV – DƯỢC LIỆU CHỨA ALKALOID ...................................................................... 61
1. Định nghĩa, danh pháp của alkaloid: .................................................................................. 61
1.1. Định nghĩa: ................................................................................................................. 61
1.1.1. Theo Meissner: Alkaloid là: ................................................................................. 61
1.1.2. Theo Max Polonovski: ......................................................................................... 61
1.1.3. Theo E. Winterstein: ............................................................................................ 61
1.1.4. Theo Pelletier S.W: .............................................................................................. 61
1.2. Danh pháp: ................................................................................................................. 61
1.2.1. Từ tên thực vật: .................................................................................................... 61
1.2.2. Từ tác dụng: ......................................................................................................... 62
1.2.3. Từ tên người: ....................................................................................................... 62
2. Cấu tạo hóa học và phân loại các alkaloid: ......................................................................... 62
2.1. Phân loại theo bậc của Nitơ:........................................................................................ 62
2.1.1. Các alkaloid bậc II, III (gồm các alk kinh điển): ................................................... 62
2.1.2. Các alkaloid bậc IV (berberin, palmatin, sanguinarin…): ..................................... 62
2.1.3. Các alkaloid trung tính: ........................................................................................ 62
2.1.4. Các N – oxyd – alkaloid (gen – alkaloid):............................................................. 62
2.2. Phân loại theo sinh phát nguyên (R. Hegnauer): .......................................................... 62
2.2.1. Alakaloid thực (N từ acid amin và thuộc dị vòng): ............................................... 62
2.2.1.1. Alkaloid khung pyrrol và pyrrolidin: ............................................................. 63
2.2.1.2. Alkaloid khung pyrrolizidin: ......................................................................... 63
2.2.1.3. Alkaloid khung tropan*: ................................................................................ 63
2.2.1.4. Alkaloid khung pyridin và piperidin: ............................................................. 63
2.2.1.5. Alkaloid khung indol, indolon: ...................................................................... 63

2.2.1.6. Alakloid khung indolizidin: ........................................................................... 64
2.2.1.7. Alkaloid khung quinolizidin: ......................................................................... 64
2.2.1.8. Alkaloid khung quinolein*: ........................................................................... 64
2.2.1.9. Alkaloid khung iso – quinolein **: ................................................................ 64

7

page 7


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

2.2.1.10. Alkaloid khung quinazolin: ......................................................................... 65
2.2.1.11. Alkaloid khung imidazol: ............................................................................ 65
2.2.2. Proto – alkaloid (N từ acid amin và không tạo dị vòng): ....................................... 66
2.2.2.1. Kiểu phenyl – alkylamin: .............................................................................. 66
2.2.2.2. Kiểu indol – alkylamin: ................................................................................. 66
2.2.2.3. Kiểu tropolon: ............................................................................................... 66
2.2.3. Pseudo – alkaloid (N tạo dị vòng, không từ acid amin): ........................................ 66
3. Tính chất, định tính và định lượng các alkaloid: ................................................................. 67
3.1. Tính chất: ................................................................................................................... 67
3.1.1. Lý tính: ................................................................................................................ 67
3.1.1.1. Trạng thái: ..................................................................................................... 67
3.1.1.2. Độ tan: .......................................................................................................... 67
3.1.1.3. Phổ IR: .......................................................................................................... 68
3.1.1.4. Phổ UV: ........................................................................................................ 68
3.1.2. Hóa tính: .............................................................................................................. 68
3.1.2.1. Tính kiềm của alkaloid: ................................................................................. 68

3.1.2.2. Phản ứng với các TT chung: .......................................................................... 69
3.1.2.3. Phản ứng với các TT đặc hiệu: ...................................................................... 69
3.1.2.4. Chú ý đối với các TT đặc hiệu: ...................................................................... 70
3.2. Định tính: ................................................................................................................... 70
3.2.1. Trên vi phẩu (phản ứng hóa mô): ......................................................................... 70
3.2.2. Bằng phương pháp sắc ký: ................................................................................... 70
3.2.2.1. Bằng sắc ký lớp mỏng: .................................................................................. 70
3.2.2.2. Bằng SKG: .................................................................................................... 70
3.2.2.3. HPLC: ........................................................................................................... 70
3.2.3. Bằng phản ứng hóa học: ....................................................................................... 70
3.2.3.1. Phản ứng Vitali – Morin: ............................................................................... 71
3.2.3.2. Phản ứng của Quinin: .................................................................................... 72
3.2.3.3. Phản ứng của Brucin và Strychnin: ................................................................ 72
3.2.3.4. Phản ứng Murexid và Oxy – berberin: ........................................................... 73
3.3. Định lượng: ................................................................................................................ 73
3.3.1. Phương pháp cân:................................................................................................. 74
3.3.2. Phương pháp thể tích: .......................................................................................... 74
3.3.3. Phương pháp đo màu: .......................................................................................... 74
3.3.4. Phương pháp SLKM: ........................................................................................... 74
3.3.5. Phương pháp HPLC: ............................................................................................ 74
4. Các pp chiết xuất, loại tạp và phân lập các alkaloid: .......................................................... 75
4.1. Chiết xuất: .................................................................................................................. 75
4.1.1. Nguyên tắc chung: ............................................................................................... 75

8

page 8


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.1.2. Các phương pháp chiết xuất: ................................................................................ 75
4.1.2.1. Chiết xuất alkaloid muối tự nhiên trong cây: ................................................. 75
4.1.2.2. Chiết dạng alkaloid muối mới:....................................................................... 76
4.1.2.3. Chiết dạng alkaloid base: ............................................................................... 76
4.1.3. Chú ý khi chiết xuất alkaloid: ............................................................................... 77
4.2. Loại tạp: ..................................................................................................................... 78
4.2.1. Loại tạp bằng nước: ............................................................................................. 78
4.2.2. Loại tạp bằng Celite: ............................................................................................ 78
4.2.3. Loại tạp bằng than hoạt: ....................................................................................... 78
4.2.4. Loại tạp bằng Chì acetate: .................................................................................... 78
4.2.5. Loại tạp bằng cách thay đổi pH và dung môi: ....................................................... 78
4.3. Phân lập: ..................................................................................................................... 78
4.3.1. Phân lập dựa vào độ tan: ...................................................................................... 78
4.3.2. Phân lập dựa vào độ phân cực: ............................................................................. 78
4.3.3. Phân lập dựa vào sự kết tinh phân đoạn: ............................................................... 78
4.3.4. Phân lập dựa vào tính kiềm: ................................................................................. 78
4.3.5. Phân lập bằng cách tạo dẫn chất: .......................................................................... 79
4.3.6. Phân lập bằng sắc ký: ........................................................................................... 79
5. Phân bố tự nhiên của các lakaloid: ..................................................................................... 79
6. Tên VN, KH, TPHH chính, TD và CD chính của DL chứa alkaloid không nhân dị vòng (Ma
hoàng, Tỏi độc), nhân tropan (Cà độc dược và các loài liên hệ), nhân quinolein (Canh ki na),
nhân iso – quinolein (Thuốc phiện, Bình vôi, Vàng đắng), nhân indol (Mã tiền, Ba gạc, Dừa
cạn), nhân purin (Chè), nhân steroid (Mức hoa trắng, Cà lá xẻ). ............................................ 79
6.1. Alkaloid không nhân dị vòng: ..................................................................................... 79
6.1.1. Ma hoàng: ............................................................................................................ 79
6.1.2. Tỏi độc: ............................................................................................................... 80
6.2. Alkaloid nhân tropan: ................................................................................................. 81

6.2.1. Cà độc dược: ........................................................................................................ 81
6.3. Alkaloid nhân quinolein: ............................................................................................. 81
6.3.1. Canh ki na: ........................................................................................................... 81
6.4. Alakloid nhân iso – quinolein: .................................................................................... 81
6.4.1. Thuốc phiện: ........................................................................................................ 81
6.4.2. Bình vôi: .............................................................................................................. 82
6.4.3. Vàng đắng:........................................................................................................... 83
6.5. Alkaloid nhân indol: ................................................................................................... 83
6.5.1. Mã tiền: ............................................................................................................... 83
6.5.2. Ba gạc: ................................................................................................................. 83
6.5.3. Dừa cạn: .............................................................................................................. 84
6.6. Alkaloid nhân purin: ................................................................................................... 84

9

page 9


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

6.6.1. Chè: ..................................................................................................................... 84
6.7. Alakloid nhân steroid: ................................................................................................. 84
6.7.1. Mức hoa trắng: ..................................................................................................... 84
6.7.2. Cà lá xẻ: ............................................................................................................... 84
CHƯƠNG V – DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA TINH DẦU................................................................... 84
1. Định nghĩa: ........................................................................................................................ 84
2. Thành phần cấu tạo của tinh dầu: ....................................................................................... 85
2.1. Thành phần của tinh dầu: ............................................................................................ 85

2.2. Thành phần hóa học của tinh dầu: ............................................................................... 85
2.3. Phân loại: .................................................................................................................... 85
2.3.1. Các terpenoid: ...................................................................................................... 85
2.3.1.1. Monoterpen: .................................................................................................. 86
2.3.1.2. Sesquiterpen: ................................................................................................. 87
2.3.2. Các hợp chất thơm đơn giản: ................................................................................ 87
2.3.3. Các hợp chất mạch thẳng: .................................................................................... 87
2.3.4. Các dẫn chất có nitơ, lưu huỳnh: .......................................................................... 87
2.3.5. Các thành phần bay hơi nhưng không phải tinh dầu:............................................. 87
3. Tính chất lý học và các chỉ số của tinh dầu: ....................................................................... 88
3.1. Tính chất: ................................................................................................................... 88
3.1.1. Lý tính: ................................................................................................................ 88
3.1.1.1. Thể chất: ....................................................................................................... 88
3.1.1.2. Màu sắc: ........................................................................................................ 88
3.1.1.3. Mùi: .............................................................................................................. 88
3.1.1.4. Vị: ................................................................................................................. 88
3.1.1.5. Khả năng bay hơi: ......................................................................................... 88
3.1.1.6. Độ đông đặc: ................................................................................................. 88
3.1.1.7. Độ sôi: .......................................................................................................... 88
3.1.1.8. Độ tan: .......................................................................................................... 88
3.1.1.9. Tỉ trọng: ........................................................................................................ 88
3.1.1.10. Chiết xuất và phổ UV: ................................................................................. 88
3.1.2. Hóa tính: .............................................................................................................. 89
3.1.2.1. Phản ứng oxy hóa – trùng hợp hóa: ............................................................... 89
3.1.2.2. Các phản ứng khác: ....................................................................................... 89
4. Phương pháp chế tạo tinh dầu: ........................................................................................... 89
4.1. Phương pháp chưng cất lôi cuốn theo hơi nước: .......................................................... 89
4.2. Phương pháp ướp:....................................................................................................... 90
4.3. Phương pháp ép: ......................................................................................................... 90
4.4. Phương pháp chiết bằng dung môi: ............................................................................. 90

4.5. Các tạp cần loại bỏ khỏi tinh dầu: ............................................................................... 91

10

page 10


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

5. Kiểm nghiệm tinh dầu: ...................................................................................................... 91
5.1. Các đặc tính cảm quan: ............................................................................................... 91
5.2. Các tính chất vật lý: .................................................................................................... 91
5.2.1. Xác định các hằng số vật lý: ................................................................................. 91
5.2.2. Độ tan trong cồn, hỗn hợp cồn – nước: ................................................................. 91
5.2.3. Xác định các chỉ số: ............................................................................................. 91
5.2.3.1. Chỉ số acid: ................................................................................................... 91
5.2.3.2. Chỉ số ester: .................................................................................................. 91
5.2.3.3. Chỉ số acetyl:................................................................................................. 92
5.3. Định tính: ................................................................................................................... 92
5.3.1. Định tính hóa học:................................................................................................ 92
5.3.2. Định tính sắc ký: .................................................................................................. 92
5.3.2.1. Định tính bằng SKLM: .................................................................................. 92
5.3.2.2. Đinh tính bằng SK khí: .................................................................................. 92
5.3.3. Phát hiện các tạp chất, các chất giả mạo: .............................................................. 93
5.4. Định lượng: ................................................................................................................ 93
5.4.1. Định lượng tinh dầu trong dược liệu: .................................................................... 93
5.4.2. Định lượng các thành phần trong tinh dầu: ........................................................... 94
5.4.2.1. Định lượng hóa học: ...................................................................................... 94

5.4.2.2. Định lượng bằng GC, GC – MS: ................................................................... 94
5.4.2.3. Định lượng bằng HPLC, HPLC – MS:........................................................... 94
6. Phân bố tự nhiên và công dụng y học của tinh dầu: ............................................................ 94
6.1. Phân bố tự nhiên: ........................................................................................................ 94
6.2. Công dụng y học: ........................................................................................................ 95
7. Tên VN, KH, TPHH chính và các thành phần quan trọng khác, TD và CD chính của DL: Sả,
Bạc hà, Gừng, Đinh hương, Hương nhu (Trắng và tía), Đại hồi, Quế. .................................... 95
7.1. Sả: .............................................................................................................................. 95
7.2. Bạc hà: ....................................................................................................................... 96
7.3. Gừng: ......................................................................................................................... 96
7.4. Đinh hương:................................................................................................................ 96
7.5. Hương nhu:................................................................................................................. 96
7.6. Đại hồi: ....................................................................................................................... 97
7.7 Quế:............................................................................................................................. 97
CHƯƠNG VI – DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA CHẤT BÉO................................................................. 97
1. Định nghĩa chất béo: .......................................................................................................... 97
2. Phân loại chất béo: ............................................................................................................ 97
2.1. Acylglycerol (Glycerid): ............................................................................................. 97
2.1.1. Định nghĩa: .......................................................................................................... 97
2.1.2. Nguồn gốc và phân bố trong tự nhiên: .................................................................. 98

11

page 11


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

2.1.3. Thành phần cấu tạo: ............................................................................................. 98
2.1.3.1. Acid béo no, chuỗi thẳng: .............................................................................. 98
2.1.3.2. Acid béo chưa no, chuỗi thẳng (acid etylenic): .............................................. 98
2.1.3.3. Acid béo alcol: .............................................................................................. 98
2.1.3.4. Acid béo vòng 5 cạnh (acid cyclopentenic):................................................... 98
2.1.3.5. Alcol: ............................................................................................................ 99
2.2. Glycosyl diacyl glycerol (Glycolipid): ........................................................................ 99
2.3. Glycerophosphatid (Phospholipid): ............................................................................. 99
2.4. Cerid:.......................................................................................................................... 99
2.5. Sterid (Steroid): .......................................................................................................... 99
2.6. Cyanolipid: ................................................................................................................. 99
2.7. Sphingolipid: .............................................................................................................. 99
3. Tính chất, pp kiểm nghiệm chất béo, và chiết xuất: .......................................................... 100
3.1. Tính chất: ................................................................................................................. 100
3.1.1. Tính chất vật lý: ................................................................................................. 100
3.1.1.1. Độ nóng chảy: ............................................................................................. 100
3.1.1.2. Độ tan: ........................................................................................................ 100
3.1.1.3. Độ sôi: ........................................................................................................ 100
3.1.1.4. Tỷ trọng: ..................................................................................................... 100
3.1.1.5. Độ nhớt: ...................................................................................................... 100
3.1.2. Tính chất hóa học:.............................................................................................. 100
3.1.2.1. Phản ứng phân hủy: ..................................................................................... 100
3.1.2.2. Phản ứng thủy phân: .................................................................................... 100
3.1.2.3. Phản ứng xà phòng hóa: .............................................................................. 100
3.1.2.4. Phản ứng hydrogen hóa: .............................................................................. 101
3.1.2.5. Phản ứng halogen hóa: ................................................................................ 101
3.1.2.6. Phản ứng alcol phân: ................................................................................... 101
3.1.2.7. Oxy hóa: ..................................................................................................... 101
3.2. Phương pháp kiểm nghiệm: ...................................................................................... 101
3.2.1. Phương pháp cảm quan: ..................................................................................... 101

3.2.2. Xác định hằng số vật lý: ..................................................................................... 102
3.2.3. Xác định các chỉ số hóa học: .............................................................................. 102
3.2.4. Định tính các thành phần trong dầu mỡ: ............................................................. 102
3.2.5. Xác định phần không xà phòng hóa:................................................................... 102
3.2.6. Xác định sự hiện diện của dầu mỡ: ..................................................................... 102
3.2.7. Định lượng dầu mỡ trong dược liệu: ................................................................... 102
3.3. Chiết xuất: ................................................................................................................ 103
3.3.1. Chiết xuất dầu mỡ thực vật:................................................................................ 103
3.3.2 Chiết xuất dầu mỡ động vật:................................................................................ 103

12

page 12


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4. Nguồn gốc, thành phần, tác dụng và công dụng của: Dầu gan cá...................................... 103
CHƯƠNG VII – ĐỘNG VẬT LÀM THUỐC ............................................................................. 103
Ong ......................................................................................................................................... 103
Tắc kè ..................................................................................................................................... 104
Rắn ......................................................................................................................................... 104
Hươu nai ................................................................................................................................. 105

13

page 13

Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

CHƯƠNG III – DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA GLYCOSID
DƯỢC LIỆU CÓ CHỨA GLYCOSID TIM
1. Định nghĩa:
Glycosid trợ tim (GT) là những glycosid steroid có tác dụng đặc biệt trên tim:
- Liều điều trị: Quy tắc 3R
o Mạnh tim (Renforcer)
o Chậm
(Ralentir)
o Điều hòa (Regualriser)
- Liều độc: nhanh, rung tim, giảm co bóp tim, ngưng tim kỳ tâm thu.

2. Cấu trúc:
-

Cấu trúc chung:

-

Phần aglycon:
o Khung steroid:
 3, 4 luôn có 2 nhóm OH hướng beta (phía trên mặt phẳng phân tử).
 17 luôn có mạch nhánh (vòng lacton) hường beta.
 A/B: cis; B/C: trans; C/D: cis.

-

Vòng lacton:
o Cardenolid: 23 C, vòng lacton 5 cạnh:

14

page 14


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

o Bufadienolid: 24 C, vòng lacton 6 cạnh: Ít gặp

3. Liên quan giữa cấu trúc và tác dụng của Glycosid tim:
-

Phần đường không tham gia vào tác dụng trên tim.
Khung steroid:
o Thay khung steroid
: mất tác dụng
o Vòng A/B cis đổi thành trans
: giảm tác dụng (khoảng 10 lần)
o C/D cis đổi thành trans
: mất tác dụng
o Định hướng của OH ở vị trí C 3 : giảm tác dụng nhiều.
o Định hướng của OH ở vị trí C 14 : mất tác dụng.
o Mất OH ở C 14
: mất tác dụng.

o Thêm OH ở C 12
: tăng tác dụng (Digoxin)
o Độ phân cực của aglycon
: liên quan đến hấp thu, chuyển hóa và thải trừ, càng
nhiều OH càng khó hấp thu qua đường uống.
- Vòng lacton:
o Tác dụng: Bufadiennolid (6 cạnh) > Cardenolid (5 cạnh).
- Phần đường:
o Ảnh hưởng chủ yếu lên sự hấp thu, tích lũy, thải trừ.
o Gắn đường vào OH ở C 19: ít tác dụng.

15

page 15


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4. Định tính – Định lượng:
4.1. Định tính:
4.1.1. Định tính hóa học:
Sử dụng các phản ứng màu để định tính:
- Các pư của đường desoxy:
o Xanthydrol:
 Đường 2 desoxy + Xanhthydrol + HCl + AcOH  màu đỏ mận.
o Keller – Kiliani:
 Đường 2 desoxy + Keller – Kiliani  vòng màu đỏ giữa phân cách hai
chất lỏng.

o Acid phosphoric:
 Đường 2 desoxy + H3PO4, Aceton / BM  màu vàng.
-

Các pư của vòng lacton (5 cạnh, môi trường kiềm):

-

Các pư của nhân steroid (môi trường acid):
o Lieberman – Burchard:
GT / CHCl3 + (Ac2O) / H2SO4  Vòng màu đỏ giữa lớp phân cách.
- Không đặc hiệu.
- Màu càng rõ khi càng ít tạp chất.
o Phản ứng Tattje:
TT Tattje = FeCl3 + H2SO4 + H3PO4
- Khung Steroid + FeCl3 / (H2SO4 + H3PO4)  màu đỏ.
- Đặc hiệu với khung steroid có OH ở C16 (Gitoxigenin).
o Phản ứng Pesez – Jensens:
Khung steroid + H3PO4 / (Hydrazin hydrat + EtOH)  huỳnh quang / UV.
- Phản ứng với khung steroid có OH ở C16 (Gitoxigenin).
- Có thể dùng định lượng.

16

page 16


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.1.2. Định tính sắc ký:
- Sắc ký lớp mỏng (si – gel):
o DM: CHCl3 – MeOH (9:1)
- Sắc ký giấy
4.1.3. Đánh giá bằng pp vi sinh vật:
- Đơn vị mèo: Liều tối thiểu của dược liệu hay của glycosid tim làm cho tim mèo ngừng đập,
tính theo 1kg thể trọng. Điều kiện: tiêm TM, ngừng tim ở kỳ tâm trương.
- Đơn vị ếch: Liều tối thiểu của DL hay của glycosid tim làm cho đa số ếch trong 1 lô ếch thí
nghiệm bị ngừng tim. Điều kiện: tiêm SC, ngừng tim ở kỳ tâm thu.

4.2. Định lượng:
-

-

PP đo quang (pư màu):
o Raymond – Marthoud: 540nm
o Bajet: 495nm
o Xanhthydrol: 470nm
o Keller – Kiliani: 590nm
PP HPLC
PP miễn dịch phóng xạ
PP miễn dịch enzym
PP miễn dịch huỳnh quang.

5. Tên VN, KH, thành phần hoạt chất chính, tác dụng và công dụng chính của các
dược liệu: Trúc đào, Strophantus kombe, S. grarus, 2 loài digital.
5.1. Trúc đào:
-

Nerium oleander – Apocynaceae.
TPHH: Oleandrin, Neriantin, Adynerin.
Tác dụng – Công dụng:
o Làm chậm nhịp tim, kéo dài tâm trương  hẹp van 2 lá.
o Tác dụng nhanh, thải trừ nhanh, ít tích lũy trong cơ thể  dễ đổi thuốc.

5.2. Strophanthus kombe:
-

Strophanthus kombe – Apocynaceae.
TPHH: K – strophantin (alpha < beta < grama).
TD – CD: Giống Ouabain nhưng ít độc hơn.

5.3. Strophathus gratus:
-

Strophanthus gratus – Apocynaceae.
TPHH: G – strophantin (Ouabain).
TD: tác dụng trên tim theo quy tắc 3 R nhưng chủ yếu làm tăng co bóp cơ tim, tác dụng
chậm nhịp tim kém hơn digitalin.
Biệt dược: Ouabain Arnaud (Nativelle).

5.4. Dương địa hoàng tía:
-

Digitalis purpurea – Scrophulariaceae.
TPPH: Lá có chứa các glycosid tim quan trọng nhất là: Digitoxin, Gitoxin, Digoxin.
Mọc hoang ở Châu Âu, hiện nay trồng nhiều ở Hà Lan và Đông Âu.
TD – CD: Chiết Digoxin, lợi tiểu, trợ tim, giảm phù.

5.5. Digitalis lanata:
-

Digitalis lanata – Scrophulariaceae.
Trồng nhiều ở Hà Lan, Ecuador , và Mỹ…

17

page 17


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011
-

-

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

TPHH: Lá chứa glycosid trợ tim (0,5 – 1%) với 5 genin: Lanatosid A, B, C, D, E. Trong đó
lanatosid C được dùng làm thuốc.
TD:
o Độc tính: gấp 4 lần D. purpurea.
o Tác dụng nhanh hơn digitoxin (digitalin), nhưng làm chậm nhịp tim kém hơn.
o Lợi tiểu rõ hơn.
CD: Chiết lanatosid C, digoxin.

DƯỢC LIỆU CHỨA SAPONIN
1. Định nghĩa:
Saponin là một nhóm glycosid với các tính chất chung như:

- Tạo bọt bền khi lắc với nước.
- Có tính phá huyết (làm vỡ hồng cầu).
- Độc với cá và các động vật máu lạnh.
- Có thể tạo phức với cholesterol và các dẫn chất 3 beta hydroxy steroid khác.
- Có tính kích ứng gây hắt hơi đỏ mắt.
Ngoại lệ:
- Sarsaparillosid trong các loài Smilax không có tính phá huyết và tạo phức với cholesterol.
- Lưu ý: Một số chất như: glycosid tim, proetin thực vật, terpen glycosid …cũng có tính tạo
bọt.

2. Phân bố:
-

Saponin steroid: gặp trong các họ đơn tử diệp như: Liliaceae, Dioscoreaceae, Amaylliaceae
Saponin alcaloid steroid: đặc biệt gặp trong các cây thuộc chi Solanum (Solanaceae).
Saponin triterpen: rất phổ biến trong cây Song tử diệp như: Fabaceae, Araliaceae,
Sapindaceae, Cucurbitaceae…
Gặp trong một số động vật: Hải sâm (Holothuria spp), Cá sao.

3. Cấu trúc hóa học:

18

page 18


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4. Phân loại và cấu trúc chính của từng nhóm saponin:
A – Cấu trúc của phần Aglycon:
4.1. Saponin triterpen 30C:
- Phần aglycon có 30 C, cấu tạo bởi 6 nhóm hemiterpen.
4.1.1. Saponin triterpen 5 vòng:
- Khá phổ biến trong thiên nhiên.
- Phần galycon gồm 5 vòng: A, B, C, D, E và chứa các nhóm có cấu trúc khung khác nhau.
4.1.1.1. Nhóm Olean:
- Có khung cơ bản là Oleanan.
- Phần lớn các saponin triterpen trong thiên nhiên thuộc nhóm này và thường là dẫ chất của
beta – Amyrin (3 beta – hydroxy olean – 12 – en).

-

Một vài sapogenin nhóm olean thường gặp:

4.1.1.2. Nhóm Ursan:
- Nhóm này cũng khá phổ biến.
- Thường là dẫn chất của alpha – Amyrin (3 beta – hydroxy ursan – 12 – en)

19

page 19


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

-

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

Một vài ví dụ:

4.1.1.3. Nhóm Lupan:
- Ít phổ biến trong thiên nhiên.
- Là dẫn chất của Lupeol (3 beta – hydroxy lupan – 20 (29) – en), vòng E có 5 cạnh.

-

Một vài thí dụ:

20

page 20


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.1.1.4. Nhóm Hopan:
- Ít phổ biến trong thiên nhiên.
- Vòng E có 5 cạnh

4.1.2. Saponin triterpen 4 vòng:
4.1.2.1. Nhóm Dammaran:
- Đáng chú ý nhất, có nhiều trong loài sâm Panax spp.
- Tiêu biểu là các sapogenin thật protopanaxadiol và protopanaxatriol của saponin Nhân sâm
khi thủy phân chúng bằng enzym.

-

Khi thủy phân bằng acid sẽ cho các genin giả là panaxadiol và panaxatriol.

21

page 21


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.1.2.2. Nhóm Lanostan:
- Gặp trong động vật như Hải sâm.
- Có tính phá huyết mạnh hơn saponin có nguồn gốc thực vật.

4.1.2.3. Nhóm Cycloartan (9, 19 – cyclo (9 beta) lanostan):
- Như các astragalosid trong một số loài Astraglus

4.1.2.4. Nhóm Cucurbitan:
- Thường gặp trong các dây họ Bầu bí.
- Phần lớn ở dạng tự do, một ít ở dạng glycosid.

22

page 22


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.2. Saponin steroid 27C:
- Aglycon các saponin nhóm này có cấu trúc steroid (10, 13 – dimetyl cyclopentano –
perhydrophenatren).
- Khung thường có 27 C.

4.2.1. Nhóm Spirostan (16, 22 : 22, 26 – diepoxycholestan):
- Cấu tạo giống như cholestan, nhưng từ C20 – C27 tạo thành 2 dị vòng có oxy là vòng E
(hydrofuran) và vòng F (hydropyran), nối với nhau qua cầu nối carbon chung ở C22, tạo
thành mạch nhánh spiroacetal.

-

Các saponin thuộc nhóm này được dùng làm nguyên liệu bán tổng hợp các thuốc steroid.
Hai nguyên liệu quan trọng là: Diosgenin (từ các loài Dioscorea, Mía dò..) và Hecogenin
(chiết từ loài Agave).

23

page 23


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.2.2. Nhóm Furostan (16:22 – epoxicholestan, furostanol saponin):
- Có cấu trúc tương tự như spirostan nhưng vòng F mở.

4.3. Saponin alcaloid steroid (Glyco – alcaloid):
- Là saponin steroid có chứa nito trong phân tử.
- Thường gặp trong chi Solanum họ Cà (Solanaceae).
4.3.1. Nhóm Aminofurostan:

4.3.2. Nhóm Spirosolan:
- Khác nhóm spirostan ở chỗ nguyên tử oxy trên vòng F được thế bằng nhóm NH.

24

page 24


Đề cương Ôn thi tốt nghiệp Dược liệu 2011

Nguyễn Ngọc Lê – DCT 2007

4.3.3. Nhóm Solanidan:
- Vòng E và vòng F có chung 1 C và 1 N.

B – Cấu trúc của phần đường:
-

Các đường đơn (monosaccharid) thường tham gia tạo thành phần đường saponin: D –
glucose (D – Glc), D – galactose (D – Gal), D – glucuronic acid (D – GlcA)…
Phần đường có thể chỉ gồm có 1 phân tử đường hay nhiều phân tử đường liên kết với nhau
tạo thành một chuỗi hay phân nhánh.

5. Kiểm nghiệm dược liệu có chứa saponin: các pp đánh giá, định tính saponin.

5.1. Định tính và đánh giá saponin:
5.1.1. Phản ứng tạo bọt và chỉ số bọt (đặc trưng nhất):
- Xác định sơ bộ: Dịch chiết cồn + H2O  lắc mạnh  bột nhiều và bền dáu 15 phút.
- Chỉ số bọt: chỉ số bọt là độ pha loãng cần thiết cho 1 g dược liệu để có 1 dung dịch cho 1
lớp bọt cao 1cm sau khi ngừng lắc 15 phút và tiến hành trong điều kiện quy định.
- Tiến hành:
o Dung dịch A (pha loãng 100 lần) cho vào 10 ống nghiệm, lần lượt 1ml, 2ml,
3ml…10ml ddA.
o Thêm ED vào 10 ồng nghiệm trên cho vừa đủ 10ml.
o Lắc theo chiều dọc / 15 giây (30 lần).
o Để yên 15 phút:
- Xác định:
o Cột bọt trong các ống < 1cm  CSB < 100.
o Nếu có ống có cột bọt = 1 cm  CSB = 10A / n (với A: Độ pha loãng; n: số thứ tự
ống nghiệm).
o Cột bọt trong các ống > 1cm  CSB > 1000.
- Cơ chế: Do cấu trúc saponin có 1 phần ưa nước (ose) và 1 phần kỵ nước (aglycon).

25

page 25