GIÁO TRÌNH địa lý tự NHIÊN các lục địa (dành cho sinh viên đại học địa lý học chuyên ngành địa lý du lịch, hệ chính quy)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH
KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI

GIÁO TRÌNH
(Lưu hành nội bộ)

ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN
CÁC LỤC ĐỊA
(Dành cho sinh viên Đại học Địa lý học
chuyên ngành Địa lý du lịch, hệ chính quy)

Tác giả: Nguyễn Hữu Duy Viễn

Năm 2015


MỤC LỤC
MỤC LỤC ............................................................................................................... i
LỜI NÓI ĐẦU ..................................................................................................... viii
CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG.............................................................. 1
1.1. VỊ TRÍ CỦA ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC ............................................. 1
1.1.1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC ........... 1
1.1.1.1. Thời Cổ đại (trước thế kỷ V) ............................................................ 1
1.1.1.2. Thời Trung đại (thế kỷ V – XV) ....................................................... 1
1.1.1.3. Giai đoạn thế kỷ XV – XVII ............................................................ 2
1.1.1.4. Thời hiện đại .................................................................................... 3
1.1.2. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM VỤ CỦA ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC.. 3
1.1.2.1. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................... 3
1.1.2.2. Nhiệm vụ của địa lý khu vực ............................................................ 3
1.1.3. PHƯƠNG PHÁP LUẬN ........................................................................ 3
1.1.3.1. Phương pháp luận phổ biến .............................................................. 3

1.1.3.2. Phương pháp luận cụ thể .................................................................. 4
1.1.4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC ....... 4
1.1.4.1. Phương pháp khảo sát thực địa ......................................................... 4
1.1.4.2. Phương pháp địa vật lý..................................................................... 4
1.1.4.3. Phương pháp địa hóa học ................................................................. 4
1.1.4.4. Phương pháp toán học ...................................................................... 4
1.1.4.5. Phương pháp cổ địa lý...................................................................... 5
1.1.4.6. Phương pháp bản đồ......................................................................... 5
1.1.4.7. Phương pháp ảnh viễn thám ............................................................. 5
1.1.4.8. Phương pháp phân tích hệ thống ...................................................... 5
1.2. KHÁI QUÁT VỀ CÁC LỤC ĐỊA TRÊN TRÁI ĐẤT................................... 5
1.2.1. SỰ HÌNH THÀNH CÁC LỤC ĐỊA ....................................................... 5
1.2.1.1. Các thuật ngữ liên quan.................................................................... 5
1.2.1.2. Sự thay đổi các phần đất nổi trên bề mặt Trái Đất ............................ 6
1.2.1.3. Các chu kỳ tạo núi chính ................................................................ 10
1.2.2. SỰ PHÂN CHIA VÀ PHÂN BỐ CÁC LỤC ĐỊA ................................ 11
1.2.2.1. Sự phân chia các lục địa ................................................................. 11
1.2.2.2. Sự phân bố các lục địa ................................................................... 12
1.2.3. MỐI LIÊN HỆ GIỮA CÁC THÀNH PHẦN TỰ NHIÊN .................... 12
CHƯƠNG 2. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA Á – ÂU ......................................... 15
2.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA Á - ÂU ................... 15
2.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP ....................................... 15
2.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn .................................................................. 15
2.1.1.2. Tiếp giáp ........................................................................................ 15
2.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC ........................................................ 16
2.1.2.1. Về hình dạng.................................................................................. 16
2.1.2.2. Kích thước ..................................................................................... 16
2.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN ................................................... 16
2.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri ...................................................................... 16
2.1.3.2. Đại Paleozoi - Pz............................................................................ 16

2.1.3.3. Đại Mesozoi – Mz.......................................................................... 18


2.1.3.4. Đại Kainozoi – Kz ......................................................................... 18
2.2. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA Á - ÂU ................................................ 18
2.2.1. ĐỊA HÌNH ........................................................................................... 18
2.2.1.1. Địa hình bị chia cắt thẳng đứng rất mạnh ....................................... 18
2.2.1.2. Các dạng địa hình phân bố không đều ............................................ 19
2.2.1.3. Hướng núi gồm hai hướng chính .................................................... 19
2.2.2. KHOÁNG SẢN.................................................................................... 19
2.1.2.1. Các mỏ mạch ................................................................................. 19
2.1.2.2. Các mỏ trầm tích ............................................................................ 20
2.2.3. KHÍ HẬU ............................................................................................. 20
2.2.3.1. Các yếu tố hình thành khí hậu ........................................................ 20
2.2.3.2. Đặc điểm khí hậu ........................................................................... 21
2.1.4.3. Các đới khí hậu .............................................................................. 24
2.2.4. THỦY VĂN ......................................................................................... 27
2.2.4.1. Sông ngòi ....................................................................................... 27
2.2.4.2. Hồ .................................................................................................. 29
2.2.4.3. Băng hà .......................................................................................... 29
2.2.5. SINH VẬT ........................................................................................... 30
2.2.5.1. Giới thiệu khái quát........................................................................ 30
2.2.5.2. Các đới sinh vật ............................................................................. 30
2.3. CÁC KHU VỰC ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA Á - ÂU .......................... 34
2.3.1. BẮC Á ................................................................................................. 34
2.3.1.1. Tây Siberia..................................................................................... 34
2.3.1.2. Trung Siberia ................................................................................. 34
2.3.1.3. Đông Siberia và Nam Siberia ......................................................... 34
2.3.2. TÂY Á - ÂU ........................................................................................ 35
2.3.2.1. Bắc Âu ........................................................................................... 35

2.3.2.2. Đông Âu ........................................................................................ 35
2.3.2.3. Tây và Trung Âu ............................................................................ 36
2.3.2.4. Nam Âu ......................................................................................... 36
2.3.3. TRUNG Á VÀ NỘI Á .......................................................................... 37
2.3.3.1. Đồng bằng Trung Á ....................................................................... 37
2.3.3.2. Miền núi Thiên Sơn và Pamia -Antai ............................................. 37
2.3.3.3. Đồng bằng Nội Á ........................................................................... 38
2.3.3.4. Sơn nguyên Tây Tạng .................................................................... 38
2.3.4. ĐÔNG Á .............................................................................................. 38
2.3.4.1. Kamchatka ..................................................................................... 38
2.3.4.2. Amua - Triều Tiên ......................................................................... 39
2.3.4.3. Quần đảo Nhật Bản ........................................................................ 39
2.3.4.4. Đông Trung Hoa ............................................................................ 39
2.3.5. TÂY NAM Á - ÂU .............................................................................. 40
2.3.5.1. Caucasus - Crum ............................................................................ 40
2.3.5.2. Tiền Á............................................................................................ 40
2.3.5.3. Tây Nam Á .................................................................................... 41
2.3.6. NAM Á VÀ ĐÔNG NAM Á ................................................................ 41
2.3.6.1. Miền núi Hymalaya........................................................................ 41
2.3.6.2. Đồng bằng Ấn - Hằng ................................................................... 41
ii


2.3.6.3. Bán đảo Ấn Độ và Srilanca ............................................................ 42
2.3.6.4. Bán đảo Trung Ấn .......................................................................... 42
2.3.6.5. Quần đảo Mã Lai ........................................................................... 43
CHƯƠNG 3. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA PHI ................................................ 44
3.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA PHI ........................ 44
3.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP ....................................... 44
3.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn .................................................................. 44

3.1.1.2. Tiếp giáp ........................................................................................ 44
3.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC ........................................................ 44
3.1.2.1. Về hình dạng.................................................................................. 44
3.1.2.2. Kích thước ..................................................................................... 44
3.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN ................................................... 45
3.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri ...................................................................... 45
3.1.3.2. Đại Paleozoi - Pz............................................................................ 45
3.1.3.3. Đại Mesozoi – Mz.......................................................................... 45
3.1.3.4. Đại Kainozoi – Kz ......................................................................... 46
3.2. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA PHI ..................................................... 46
3.2.1. ĐỊA HÌNH ........................................................................................... 46
3.2.1.1. Địa hình bề mặt đơn giản, ít bị cắt xẻ ............................................. 46
3.2.1.2. Địa hình phân hóa thành hai khu vực rõ rệt .................................... 46
3.2.2. KHOÁNG SẢN.................................................................................... 47
3.2.2.1. Các mỏ mạch ................................................................................. 47
3.2.2.2. Các mỏ trầm tích ............................................................................ 48
3.2.3. KHÍ HẬU ............................................................................................. 48
3.2.3.1. Các yếu tố hình thành khí hậu ........................................................ 48
3.2.3.2. Đặc điểm khí hậu ........................................................................... 48
3.2.3.3. Các đới khí hậu .............................................................................. 51
3.2.4. THỦY VĂN ......................................................................................... 53
3.2.4.1. Sông ngòi ....................................................................................... 53
3.2.4.2. Hồ .................................................................................................. 54
3.2.5. SINH VẬT ........................................................................................... 54
3.2.5.1. Giới thiệu khái quát........................................................................ 54
3.2.5.2. Các đới sinh vật ............................................................................. 55
3.3. CÁC KHU VỰC ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA PHI ................................ 57
3.3.1. BẮC PHI .............................................................................................. 57
3.3.1.1. Miền núi Atlas ............................................................................... 57
3.3.1.2. Hoang mạc Sahara ......................................................................... 57

3.3.1.3. Xứ Sudan ....................................................................................... 58
3.3.2. ĐÔNG PHI........................................................................................... 58
3.3.2.1. Sơn nguyên Somalia ...................................................................... 58
3.3.2.2. Sơn nguyên Ethiopia ...................................................................... 58
3.3.2.3. Sơn nguyên Đông Phi .................................................................... 58
3.2.3. TRUNG VÀ NAM PHI ........................................................................ 59
3.2.3.1. Guinea Thượng .............................................................................. 59
3.2.3.2. Congo ............................................................................................ 59
3.2.3.3. Nam Phi ......................................................................................... 59
3.2.3.4. Madagascar .................................................................................... 59
iii


CHƯƠNG 4. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA BẮC MỸ ...................................... 60
4.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA BẮC MỸ ............... 60
4.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP ....................................... 60
4.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn .................................................................. 60
2.1.1.2. Tiếp giáp ........................................................................................ 60
4.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC ........................................................ 60
4.1.2.1. Về hình dạng.................................................................................. 60
4.1.2.2. Kích thước ..................................................................................... 60
4.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN ................................................... 61
4.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri ...................................................................... 61
4.1.3.2. Đại Paleozoi (Pz) ........................................................................... 61
4.1.3.3. Đại Mesozoi (Mz) .......................................................................... 62
4.1.3.4. Đại Kainozoi (Kz) .......................................................................... 62
4.2. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA BẮC MỸ ............................................ 62
4.2.1. ĐỊA HÌNH ........................................................................................... 62
4.2.1.1. Các dạng địa hình cao chiếm ưu thế ............................................... 62
4.2.1.2. Địa hình phân hóa rõ nét hướng tây - đông..................................... 62

4.2.1.3. Hướng núi chính là bắc - nam ........................................................ 63
4.2.2. KHOÁNG SẢN.................................................................................... 63
4.2.2.1. Các mỏ mạch ................................................................................. 63
4.2.2.2. Các mỏ trầm tích ............................................................................ 63
4.2.3. KHÍ HẬU ............................................................................................. 64
4.2.3.1. Các yếu tố hình thành khí hậu ........................................................ 64
4.2.3.2. Đặc điểm khí hậu ........................................................................... 64
4.2.3.3. Các đới khí hậu .............................................................................. 67
4.2.4. THỦY VĂN ......................................................................................... 69
4.2.4.1. Sông ngòi ....................................................................................... 69
4.2.4.2. Hồ .................................................................................................. 70
4.2.5. SINH VẬT ........................................................................................... 70
4.2.5.1. Giới thiệu khái quát........................................................................ 70
4.2.5.2. Các đới sinh vật ............................................................................. 70
4.2. CÁC KHU VỰC ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA BẮC MỸ ....................... 72
4.2.1. BẮC BẮC MỸ ..................................................................................... 72
4.2.1.1. Đảo Greenland ............................................................................... 72
4.2.1.2. Quần đảo Bắc Cực Canađa ............................................................. 73
4.2.1.3. Sơn nguyên Laurensia .................................................................... 73
4.2.2. ĐÔNG BẮC MỸ .................................................................................. 73
4.2.2.1. Đồng bằng Trung Tâm ................................................................... 73
4.2.2.2. Đồng bằng Lớn .............................................................................. 73
4.2.2.3. Núi Appalachian ............................................................................ 73
4.2.2.4. Đồng bằng Duyên Hải .................................................................... 73
4.2.3. TÂY BẮC MỸ ..................................................................................... 73
4.2.3.1. Coocdiee Alaska ............................................................................ 73
4.2.3.2. Coocdiee Canađa ........................................................................... 73
4.2.3.3. Coocdiee Hoa Kỳ ........................................................................... 73
4.2.3.4. Sơn nguyên Mêhicô ....................................................................... 74
4.2.3.5. Trung Mỹ và Caribe ....................................................................... 74

iv


CHƯƠNG 5. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA NAM MỸ ...................................... 75
5.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA NAM MỸ .............. 75
5.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP ....................................... 75
5.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn .................................................................. 75
5.1.1.2. Tiếp giáp ........................................................................................ 75
5.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC ........................................................ 75
5.1.2.1. Về hình dạng.................................................................................. 75
5.1.2.2. Kích thước ..................................................................................... 75
5.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN ................................................... 75
5.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri ...................................................................... 75
5.1.3.2. Đại Paleozoi - Pz............................................................................ 76
5.1.3.3. Đại Mesozoi – Mz.......................................................................... 76
5.1.3.4. Đại Kainozoi – Kz ......................................................................... 77
5.2.1. ĐỊA HÌNH ........................................................................................... 77
5.2.1.1. Địa hình phân hóa rõ nét hướng tây - đông..................................... 77
5.2.1.2. Các dạy địa hình theo một hướng chung gần với hướng bắc - nam . 77
5.2.2. KHOÁNG SẢN.................................................................................... 78
5.2.3. KHÍ HẬU ............................................................................................. 78
5.2.3.1. Các yếu tố hình thành khí hậu ........................................................ 78
5.2.3.2. Đặc điểm khí hậu ........................................................................... 79
5.2.3.3. Các đới khí hậu .............................................................................. 81
5.2.4. THỦY VĂN ......................................................................................... 83
5.2.4.1. Sông ngòi ....................................................................................... 83
5.2.4.2. Hồ .................................................................................................. 84
5.2.5. SINH VẬT ........................................................................................... 84
5.2.5.1. Giới thiệu khái quát........................................................................ 84
5.2.5.2. Các vành đai sinh vật ..................................................................... 84

5.3. CÁC KHU VỰC ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA NAM MỸ ...................... 86
5.3.1. ĐÔNG NAM MỸ ................................................................................. 86
5.3.1.1. Guyana - Orinoco........................................................................... 86
5.3.1.2. Đồng bằng Amazon ....................................................................... 86
5.3.1.3. Sơn nguyên Brazin ......................................................................... 86
5.3.1.4. Đồng bằng Nội Địa ........................................................................ 86
5.3.1.5. Patagonia ....................................................................................... 86
5.3.2. TÂY NAM MỸ .................................................................................... 87
5.3.2.1. Bắc Andes ...................................................................................... 87
5.3.2.2. Trung Andes .................................................................................. 87
5.3.2.3. Nam Andes .................................................................................... 87
CHƯƠNG 6. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA ÚC VÀ CÁC ĐẢO THUỘC THÁI
BÌNH DƯƠNG ..................................................................................................... 88
6.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN ................................................ 88
6.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP ....................................... 88
6.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn .................................................................. 88
6.1.1.2. Tiếp giáp ........................................................................................ 88
6.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC ........................................................ 88
6.1.2.1. Về hình dạng.................................................................................. 88
6.1.2.2. Kích thước ..................................................................................... 88
v


6.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN ................................................... 88
6.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri ...................................................................... 88
6.1.3.2. Đại Paleozoi - Pz............................................................................ 89
6.1.3.3. Đại Mesozoi – Mz.......................................................................... 89
6.1.3.4. Đại Kainozoi – Kz ......................................................................... 89
6.2. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA............................................................. 90
6.2.1. ĐỊA HÌNH ........................................................................................... 90

6.2.1.1. Địa hình lục địa Úc ........................................................................ 90
6.2.1.2. Địa hình các khu vực đảo ............................................................... 90
6.2.2. KHOÁNG SẢN.................................................................................... 91
6.2.3. KHÍ HẬU ............................................................................................. 91
6.2.3.1. Các yếu tố hình thành khí hậu ........................................................ 91
6.2.3.2. Đặc điểm khí hậu ........................................................................... 92
6.2.3.3. Các đới khí hậu .............................................................................. 94
6.2.4. THỦY VĂN ......................................................................................... 95
6.2.4.1. Sông ngòi ....................................................................................... 95
6.2.4.2. Hồ .................................................................................................. 96
6.2.5. SINH VẬT ........................................................................................... 96
6.2.5.1. Giới thiệu khái quát........................................................................ 96
6.2.5.2. Các vành đai sinh vật ..................................................................... 96
6.3. CÁC KHU VỰC ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN........................................................ 98
6.3.1. ÚC........................................................................................................ 98
6.3.1.1. Miền núi Trường Sơn Úc ............................................................... 98
6.3.1.2. Đồng bằng Trung Tâm ................................................................... 99
6.3.1.3. Sơn nguyên Tây Úc........................................................................ 99
6.3.1.4. Đảo Tasmania ................................................................................ 99
6.3.2. MELANESIA ....................................................................................... 99
6.3.3. MICRONESIA ................................................................................... 101
6.3.4. POLYNESIA...................................................................................... 102
CHƯƠNG 7. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA NAM CỰC ................................. 103
7.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA NAM CỰC .......... 103
7.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP ..................................... 103
7.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn ................................................................ 103
7.1.1.2. Tiếp giáp ...................................................................................... 103
7.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC ...................................................... 103
7.1.2.1. Về hình dạng................................................................................ 103
7.1.2.2. Kích thước ................................................................................... 103

7.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN ................................................. 103
7.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri .................................................................... 103
7.1.3.2. Đại Paleozoi - Pz.......................................................................... 104
7.1.3.3. Đại Mesozoi – Mz........................................................................ 104
7.1.3.4. Đại Kainozoi – Kz ....................................................................... 104
7.2. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA NAM CỰC ....................................... 104
7.2.1. ĐỊA HÌNH VÀ KHOÁNG SẢN......................................................... 104
7.2.1.1. Địa hình ....................................................................................... 104
7.2.1.2. Khoáng sản .................................................................................. 104
7.2.2. KHÍ HẬU ........................................................................................... 105
vi


7.2.2.1. Các yếu tố hình thành khí hậu ...................................................... 105
7.2.2.2. Đặc điểm khí hậu ......................................................................... 105
7.2.3. BĂNG HÀ ......................................................................................... 106
7.2.4. THỰC – ĐỘNG VẬT ........................................................................ 107
7.2.4.1. Thực vật ....................................................................................... 107
7.2.4.2. Động vật ...................................................................................... 107
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH .......................................................................... 0

vii


LỜI NÓI ĐẦU
Giáo trình “Địa lý tự nhiên các lục địa” được biên soạn trên cơ sở
những giáo trình đã có trước đây, những giáo trình có liên quan của các
trường bạn và các bài giảng nhiều năm giảng dạy cho sinh viên ngành Địa lý
học, chuyên ngành Địa lý du lịch.
Giáo trình cung cấp những kiến thức cơ bản về địa lý tự nhiên khu vực,

khái quát về các lục địa trên Trái Đất và nội dung chi tiết về các lục địa (các
yếu tố hình thành tự nhiên, đặc điểm tự nhiên và các khu vực địa lý tự nhiên)
của các lục địa: Á – Âu, Phi, Bắc Mỹ, Nam Mỹ, Úc và các đảo thuộc Thái
Bình Dương, Nam Cực) cho sinh viên ngành Địa lý học, chuyên ngành Địa lý
du lịch được đào tạo tại Khoa Khoa học Xã hội, Trường Đại học Quảng Bình.
Qua học phần, sinh viên biết vận dụng các kiến thức về địa lý tự nhiên chung
và đặc trưng riêng của từng khu vực để giải thích được sự phân bố của các đối
tượng tự nhiên ở một khu vực cụ thể thuộc các lục địa Âu - Á, Phi, Bắc Mỹ,
Nam Mỹ, Úc, Nam Cực.
Mặc dù đã cố gắng rất nhiều để nội dung giáo trình đáp ứng được yêu
cầu của chương trình và nâng cao chất lượng đào tạo, song chắc chắn không
tránh khỏi những sai sót. Tác giả kính mong nhận được sự chỉ bảo của các
nhà khoa học, các bạn đồng nghiệp , cùng sự góp ý của các bạn sinh viên khi
sử dụng giáo trình này.
Tác giả bày tỏ lòng biết ơn đến tập thể Bộ môn Địa lý – Việt Nam học –
Công tác xã hội, Trường Đại học Quảng Bình đã đọc và góp nhiều ý kiến bổ
ích.
TÁC GIẢ

viii


CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. VỊ TRÍ CỦA ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC
1.1.1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC
1.1.1.1. Thời Cổ đại (trước thế kỷ V)
Kiến thức được truyền miệng là chính cho tới thế kỷ V Tr. CN. Các lò văn minh
Trung Hoa, India, ven Địa Trung Hải (đến thế kỷ V): các đặc tính riêng lẻ của một vài
yếu tố trong không gian được thu thập sau nhưng chuyến đi dài ven biển hay trên đất liền.
Những nghiên cứu về hình dạng và kích thước Trái Đất đã được thực hiện.

Aristotel (thế kỷ IV Tr. CN) đã đưa ra các bằng chứng về dạng cầu của Trái Đất dựa vào
các hiện tượng: bóng Trái Đất khi nguyệt thực, bầu trời sao thay đổi khi đi theo hướng
bắc – nam, chân trời mở rộng khi người quan sát đứng càng cao, con tàu càng đi xa, ống
khói càng thấp dần. Erastothen (thế kỷ III – IV Tr. CN) đã đo được chu vi Trái Đất là
39.500km (chính xác nhất cho đến TK VIII) và đưa ra được khái niệm Địa lý học cho
môn học nghiên cứu Trái Đất. Ptoleme (thế kỷ II) đã tìm ra hệ thống địa tâm biểu diễn vũ
trụ và Trái Đất và thành lập bản đồ thế giới đầu tiên.
Bên cạnh đó, các nghiên cứu về tự nhiên một khu vực cụ thể cũng đã được hình
thành. Herodote (thế kỷ V Tr. CN) đã mô tả các vùng đất và biển khu vực biển Đen, Tiểu
Á, Lưỡng Hà, Ai Cập, ven Địa Trung Hải. Straborn (thế kỷ I Tr. CN – I) đã xuất bản hai
bộ sách Tự nhiên đại cương và 15 bộ Tự nhiên khu vực. Ngoài ra, còn có nhiều nhà khoa
học khác cũng đã tích luỹ nhiều tài liệu về địa lý tự nhiên khu vực xung quanh các lò văn
minh và nhận thực được mối quan hệ chặt chẽ giữa hai hướng nghiên cứu trên.
Như vậy, ngay từ cổ đại các nghiên cứu địa lý tự nhiên khu vực đã xuất hiện. Nó
được nghiên cứu trong mối tương quan với địa lý tự nhiên đại cương. Tuy nhiên, trong
thời kỳ này, việc nghiên cứu địa lý khu vực chỉ mới ở giai đoạn sơ khai, chủ yếu là các
dạng ghi chép ở những khu vực lân cận chứ chưa được nghiên cứu một cách quy mô, trên
một diện rộng.
1.1.1.2. Thời Trung đại (thế kỷ V – XV)
Sự phát triển của khoa học nói chung và địa lý học nói riêng bị các quan niệm tôn
giáo cổ hủ kìm hãm. Nhiều thành tựu trước đây bị phủ nhận. Trái Đất được cho là phẳng
dạng đĩa, bản đồ định hướng về phương đông, bầu trời thuỷ tinh, thời tiết do các vị thần
điều khiển. Tuy nhiên, tại những khu vực nằm ngoài ảnh hưởng của nhà thờ, địa lý học
vẫn tiếp tục phát triển. Người Ả Rập đo lại chu vi Trái Đất = 40.680km, mô tả nhiều
vùng đất họ đánh chiếm được. Buruni (thế kỷ XI) đo kích thước Trái Đất và đưa ra ý
niệm nhật tâm (trước cả Copecnic). Người Normandi và các cuộc vượt biển táo bạo tới
biển Trắng, biển Đen, Địa Trung Hải, Iceland, bán đảo Labrado dọc theo bờ biển phía
đông Mỹ. Gia đình Marco Polo đến Trung Hoa, Mông Cổ bằng đường bộ sau đó vòng
quanh Nam Á và Tiểu Á bằng đường biển để lại nhiều tài liệu quý giá.
Nhưng về sau, uy tín của nhà thờ bị giảm sút, quan hệ buôn bán được mở rộng, tiền

tệ xuất hiện, các cuộc săn lùng hàng hoá và thị trường ngày một ráo riết. Đế quốc Thổ
xuất hiện ở Tiểu Á cắt đứt con đường thuỷ bộ sang phương đông. Nhu cầu có con đường
buôn bán mới thúc đẩy sự phát triển của địa lý học. Quá trình thăm dò thám hiểm này vô
tình tìm ra nhiều kết luận và quy luật địa lý mới.
Các công cuộc phát kiến chính ra đời mà khởi đầu là cuộc phát kiến của Cristoforo
Colombo và cuộc hành trình sang châu Mỹ năm 1492 – 1502. Sau đó là của người Bồ
Đào Nha sang Ấn Độ bằng cách vòng quanh Phi và từ Ấn Độ đến Indonesia, ngược lên
Trung Hoa và Nhật Bản sang Brasil; của người Tây Ban Nha vượt eo đất Panama sang
Thái Bình Dương, dọc bờ đông Mỹ để đi xuống Nam Mỹ; cuộc thám hiểm vòng quanh
1


Trái Đất của Magellan đã phát hiện ra rằng: đại dương nối liền nhau đồng thời tìm ra các
miền đất mới ở phương nam (châu Đại Dương).
Như vậy, trong giai đoạn này đã có những tiến bộ vượt bậc. Việc khảo sát địa lý tự
nhiên khu vực đã thoát ra khỏi những không gian chật hẹp, bắt đầu đã có những nghiên
cứu trên phạm vi toàn cầu. Tuy nhiên, địa lý tự nhiên khu vực giai đoạn này vẫn chưa
được nghiên cứu quy mô với phương pháp hoàn chỉnh.
1.1.1.3. Giai đoạn thế kỷ XV – XVII
Điều kiện hệ thống sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển, cách mạng khoa học kỹ
thuật và nhiều thành tựu trong công nghệ ra đời đã làm cho nhu cầu thị trường, nguồn
nguyên liệu, nhân công ngày càng cao. Các cuộc thám hiểm đòi hỏi quy mô, nguồn tài trợ
lớn. Sự ra đời của các hiệp hội, các cơ quan chức năng ở nhiều nước.
Giáo lý của nhà thờ dần bị phủ định. Thuyết tiến hoá (Darwin), các định luật
Newton và giả thuyết về nguồn gốc của Trái Đất (Kant–Laplace) ra đời.
Địa lý học bước đầu có sự phân dị thành các nhóm địa lý tự nhiên và địa lý kinh tế
– xã hội. Trong đó các ngành địa lý tự nhiên phân hoá thành các ngành khí hậu, địa lý
thủy văn, địa mạo, địa lý thổ nhưỡng, địa sinh vật, địa sinh thái, ... Địa lý khu vực cũng
có nhiều chuyển biến, hình thành nên các hướng nghiên cứu chính:
* Nghiên cứu các đại dương

J. Cook đi vòng quanh Trái Đất ba lần, tìm ra châu Đại Dương, một số đảo Nam
Cực. Belinhauxen, Lazarev tìm ra châu Nam Cực (1820). Hoạ đồ ranh giới biển, đại
dương, đảo, quần đảo chính được xây dựng. Đặc tính đáy biển một số khu vực được
nghiên cứu.
* Nghiên cứu các lục địa
Lục địa Phi, Mỹ được quan tâm đặc biệt do giàu tài nguyên. Trong đó: Alexander
von Humboldt đã thực hiện cuộc thám hiểm đến Nam Mỹ và Trung Mỹ (1799 – 1804).
Ông là người đầu tiên tìm hiểu và mô tả vùng đất “mới” này theo quan điểm khoa học
thực sự. Ông cũng là một trong những người đầu tiên đề ra giả thuyết cho rằng hai bờ Đại
Tây Dương (ở phía Mỹ Latinh và phía Phi) đã từng gắn liền với nhau. Đến 1829,
Humboldt lại tiếp tục thực hiện chuyến thám hiểm tại vùng nội địa nước Nga (Ural,
Altai). Về cuối đời, Von Humboldt đã xuất bản bộ sách 5 tập Kosmos trong nỗ lực thống
nhất các nhánh kiến thức khác nhau của Trái Đất.
David Livingstone đã thực hiện cuộc thám hiểm đến Nam Phi và Trung Phi, tiến
sâu vào nội địa Phi và hành trình nối hai bờ biển của lục địa, khởi hành từ Luanda tại
cửa sông Zambezi và kết thúc ở bờ biển phía đông (1852 – 1856), mở đường cho người
Anh xâm nhập vào Phi. G.Stanley đã thực hiện việc thám hiểm đến khu vực xích đạo Phi.
Nhiều hội địa lý lớn ra đời, tài trợ cho các cuộc thám hiểm trung tâm các lục địa lớn
(Siberia).
* Nghiên cứu các xứ ở cực
Đoàn Nordensen (Nga) đã đi vòng quanh rìa bắc lục địa Á – Âu theo con đường
hàng hải Đông Bắc (1878 – 1879). Đoàn của Amunxen (Anh) quay lại mở đường hàng
hải Tây Bắc từ Đại Tây Dương sang Thái Bình Dương (1906). Trong khi đó, việc thám
hiểm Nam Cực đã được tiến hành nhiều lần nhưng kết quả không được như ý (chỉ đến
được vĩ độ 86o14’Nam) nhưng các tài liệu thu thập được lại có giá trị cao. Việc thám
hiểm Nam Cực chỉ thật sự rầm rộ sau chuyến đi của Bellingshausen.
Như vậy, trong giai đoạn này, địa lý khu vực đã có những bước tiến vượt trội theo
hướng chuyên môn rõ rệt. Vấn đề nghiên cứu về các lục địa đã được tách thành một
mảng riêng và có những đầu tư bài bản hơn so với trước đây.

2


1.1.1.4. Thời hiện đại
Hiện nay, việc nghiên cứu địa lý nói chung và địa lý khu vực nói riêng đã được tiến
hành trên quy mô rộng lớn với mức độ chuyên môn cao. Địa lý hiện đại mang tính liên
ngành bao gồm tất cả những hiểu biết trước đây về Trái Đất và tất cả những mối quan hệ
phức tạp giữa các yếu tố đó.
Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu địa lý khu vực ngày càng có ý nghĩa trong việc
sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên theo từng khu vực, là cơ sở cho việc phát triển bền vững
trước áp lực dân số ngày càng tăng nhanh, nhất là ở các quốc gia nghèo như hiện nay.
1.1.2. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM VỤ CỦA ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC
1.1.2.1. Đối tượng nghiên cứu
Địa lý tự nhiên khu vực được xem là một bộ phận của địa lý tự nhiên, nghiên cứu
về các đặc điểm, phân bố và tổ chức không gian của các vấn đề về tự nhiên tại một khu
vực được giới hạn cụ thể.
Sự khác biệt cơ bản giữa địa lý tự nhiên khu vực và địa lý tự nhiên đại cương ở
chỗ: Địa lý tự nhiên đại cương phân tích và nghiên cứu quy luật phân bố không gian của
các vấn đề tự nhiên ở góc độ tổng thể. Trong khi đó, địa lý tự nhiên khu vực nghiên cứu
về một khu vực cụ thể trên Trái Đất. Do đó, địa lý tự nhiên khu vực chú ý đến đặc điểm
độc đáo về các vấn đề tự nhiên của một vùng cụ thể mà trong địa lý tự nhiên đại cương
không phản ánh được. Các vấn đề về tự nhiên thuộc về nhóm địa lý tự nhiên bao gồm:
Địa mạo học, Khí tượng và khí hậu học, Địa lý thuỷ văn, Địa lý thổ nhưỡng, Địa lý sinh
vật, Địa lý cảnh quan học và Cổ địa lý.
Từ những nhận thức trên, có thể xác định được đối tượng nghiên cứu của địa lý tự
nhiên khu vực chính là hệ thống lãnh thổ tự nhiên trong một khu vực cụ thể. Hệ thống
này bao gồm nhiều bộ phận có quan hệ mật thiết, tương tác lẫn nhau như những cơ quan
chức năng. Các yếu tố tự nhiên trong hệ thống bao gồm: vị trí địa lý, hình dạng lãnh thổ,
địa chất, khoáng sản, địa hình, khí hậu, sinh vật, … Giữa các yếu tố này có sự gắn kết với
nhau theo những quy luật tự nhiên nhất định. Sự thay đổi của một yếu tố này sẽ kéo theo

sự thay đổi của các yếu tố khác trong hệ thống.
1.1.2.2. Nhiệm vụ của địa lý khu vực
Nhiệm vụ của địa lý tự nhiên khu vực được xác định bao gồm:
– Nghiên cứu các hệ thống sinh thái khu vực và kiểm soát quá trình phát triển của
chúng.
– Phân bố tài nguyên và vấn đề sử dụng tài nguyên tại một khu vực cụ thể
– Phát triển bền vững khu vực trong mối liên hệ với toàn cầu.
– Xây dựng các mô hình tối ưu cho các hoạt động sản xuất kinh tế – xã hội tại một
khu vực.
1.1.3. PHƯƠNG PHÁP LUẬN
Phương pháp luận là học thuyết về phương pháp nhận thức khoa học và cải tạo thế
giới. Phương pháp luận bao gồm nhiều mức độ khác nhau: phương pháp luận phổ biến,
phương pháp luận cụ thể, quan điểm, hệ phương pháp.
Vì địa lý tự nhiên khu vực là một bộ phận của địa lý tự nhiên nên địa lý tự nhiên
khu vực cũng sử dụng các phương pháp luận chung của địa lý tự nhiên.
1.1.3.1. Phương pháp luận phổ biến
Cũng như các ngành khoa học khác, phương pháp luận phổ biến là chủ nghĩa duy
vật biện chứng. Phương pháp luận phổ biến trong Địa lý học nói chung và Địa lý tự nhiên
khu vực nói riêng được thể hiện như sau:
– Các sự vật hiện tượng không riêng rẽ mà có quan hệ chặt chẽ với nhau.
– Thiên nhiên và lớp vỏ địa lý luôn vận động.
3


– Quá trình phát triển của vật chất là sự phát triển tiến lên từ đơn giản đến phức tạp,
không đơn thuần là sự chồng chất về số lượng. Sự biến đổi về lượng sau khi vượt qua
những ngưỡng nhất định sẽ chuyển thành biến đổi về chất.
– Mọi quá trình phát triển mang tính thời gian và không gian.
1.1.3.2. Phương pháp luận cụ thể
Gắn liền với các giai đoạn, các điều kiện lịch sử nhất định và có các ngưỡng cần

vượt qua dẫn đến cơ hội thay đổi phương pháp luận chủ đạo:
– Thời cổ đại: Yếu tố – không gian, sự khác biệt (ngưỡng: tính bất biến của thế giới
theo thời gian, sự cô lập của các hiện tượng).
– Thế kỷ XV – XVI: Xác lập được các thành phần của tự nhiên và xã hội (ngưỡng:
Thế giới được coi là tổng hỗn độn của các hiện tượng).
– Thế kỷ XIX – XX: Nhận thức ở mức độ tổng hợp – động lực (ngưỡng: tách rời
các hiện tượng tự nhiên và xã hội, giữa thế giới vĩ mô và vi mô).
– Hiện nay: phát hiện, cắt nghĩa các quy luật của Trái Đất cũng như hệ Mặt Trời và
vũ trụ xa hơn.
1.1.4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN KHU VỰC
1.1.4.1. Phương pháp khảo sát thực địa
Khảo sát thực địa là phương pháp cổ điển, không thể thiếu trong nghiên cứu địa lý
tự nhiên khu vực. Phương pháp khảo sát thực địa thường được kết hợp với phương pháp
mô tả, so sánh. Vì đối tượng nghiên cứu của địa lý tự nhiên khu vực là hệ thống lãnh thổ
tự nhiên trong một khu vực cụ thể, muốn nắm rõ đặc tính phân bố của các thành phần, xác
định chính xác mối quan hệ giữa các thành phần với nhau cần phải khảo sát thực địa.
Trong các giai đoạn lịch sử phát kiến địa lý, các nhà thám hiểm đã thực hiện rất nhiều
chuyến khảo sát thực địa khác nhau. Phương pháp khảo sát thực địa giúp bổ sung các dữ
liệu trống về địa bàn khu vực cụ thể mà các phương pháp nội nghiệp không thể giải quyết
được. Khảo sát thực địa còn có ý nghĩa kiểm chứng, loại bỏ các lập luận chưa chuẩn xác
về khu vực nghiên cứu.
1.1.4.2. Phương pháp địa vật lý
Địa vật lý là một nhóm các phương pháp được sử dụng để nghiên cứu về cấu trúc,
tính chất và môi trường địa chất của Trái Đất, giúp xây dựng công trình và tìm kiếm thăm
dò khoáng sản, nghiên cứu môi trường tự nhiên. Các phương pháp địa vật lý rất phong
phú, đa dạng: địa chấn, trọng trường, từ trường, điện trường, phóng xạ, địa nhiệt, địa vật
lý giếng khoan, …
1.1.4.3. Phương pháp địa hóa học
Các phương pháp địa hóa học được sử dụng để nghiên cứu địa chất như tính hoạt
động của đứt gãy kiến tạo hiện đại, tốc độ xói mòn, bồi lắng, tìm kiếm khoáng sản;

nghiên cứu đặc điểm môi trường, …
– Địa hoá các quá trình địa chất: bao gồm địa hoá các quá trình nội sinh (magma,
biến chất, các quá trình quặng hoá nội sinh); địa hoá các quá trình ngoại sinh và các quá
trình quặng hóa ngoại sinh.
– Địa hoá đồng vị: sử dụng đồng vị phóng xạ trong xác đinh tuổi tuyệt đối của các
đối tượng địa chất, sử dụng đồng vị để nghiên cứu nguồn gốc và bản chất các quá trình
thành tạo các đối tượng địa chất.
1.1.4.4. Phương pháp toán học
Phương pháp toán học được sử dụng để nghiên cứu các hệ thống động lực phức tạp
– sự thay đổi trạng thái của các sự vật theo thời gian và không gian trên cơ sở các quan hệ
thuận và các quan hệ nghịch.

4


1.1.4.5. Phương pháp cổ địa lý
Nhằm giải quyết vấn đề về tuổi, xác định các giai đoạn trong lịch sử phát triển của
yếu tố địa lý. Trên cơ sở đó để dựng lại địa lý cổ và xác định các điều kiện tồn tại, phát
triển của các yếu tố địa lý của khu vực nghiên cứu trong quá khứ.
1.1.4.6. Phương pháp bản đồ
Phương pháp này được sử dụng để ghi nhận, mô tả, phân tích, tổng hợp và nhận
thức các hiện tượng thực tại)cũng như dự báo sự phát triển của chúng thông qua việc
thành lập và sử dụng bản đồ. Đây là một phương pháp nhận thức, thể hiện ở ba hình thái:
– Thành lập bản đồ cơ sở như những mô hình không gian của thế giới vật chất;
– Thành lập bản đồ dẫn xuất từ các bản đồ cơ sở với quá trình biến đổi hình biểu thị
của bản đồ và tổng quát hoá bản đồ;
– Sử dụng bản đồ để mô tả, phân tích tổng hợp và nhận thức thực tại.
Dựa theo phương pháp sử dụng, nguồn tài liệu và mục đích sử dụng, hình thành các
hướng sử dụng bản đồ sau: nghiên cứu bản đồ ở dạng nguyên bản; biến đổi hình biểu thị
bản đồ; tách hình biểu thị trên bản đồ thành các hình biểu thị thành phần; đối sánh bản đồ

phản ánh đối tượng ở các thời điểm khác nhau; nghiên cứu kết hợp các bản đồ có các chủ
đề hoặc đối tượng khác nhau; nghiên cứu, đối sánh các bản đồ – tương đương (cùng chủ
đề), được thành lập cho các vùng khác nhau; phân tích kết hợp bản đồ cùng chủ đề, cùng
lãnh thổ nhưng ở tỷ lệ khác nhau.
1.1.4.7. Phương pháp ảnh viễn thám
Viễn thám cho phép nghiên cứu việc đo đạc, thu thập thông tin về một đối tượng, sự
vật bằng cách sử dụng thiết bị đo qua tác động một cách gián tiếp (ví dụ như qua các
bước sóng ánh sáng) với đối tượng nghiên cứu. Viễn thám không chỉ tìm hiểu bề mặt của
Trái Đất hay các hành tinh mà nó còn có thể thăm dò được cả trong các lớp sâu bên trong
các hành tinh. Trên Trái Đất, người ta có thể sử dụng máy bay dân dụng, chuyên dụng
hay các vệ tinh nhân tạo để thu phát các ảnh viễn thám. Trong nghiên cứu địa lý tự nhiên
khu vực, việc sử dụng viễn thám giúp tiết kiệm thời gian, chi phí thực địa cũng như công
sức đi lại, đặc biệt tại các khu vực địa hình hiểm trở. Đặc biệt có ý nghĩa trong trường
hợp cần quan sát tổng quát một khu vực mà việc khảo sát thực địa tỏ ra kém hiệu quả.
1.1.4.8. Phương pháp phân tích hệ thống
Phân tích hệ thống là việc tách rời các thành phần trong hệ thống ra thành những bộ
phận riêng biệt. Trong nghiên cứu địa lý khu vực, phương pháp này có ý nghĩa trong việc
loại trừ bớt các yếu tố tác động gây nhiễu. Từ đó, ta có thể dễ dàng xem xét được sự thay
đổi theo không gian của đối tượng mà ta cần khảo sát. Coi vỏ Trái Đất bao gồm những
tổng thể địa lý tự nhiên, hoạt động như nhưng cơ quan chức năng, duy trì những quá trình
trao đổi vật chất năng lượng (Ví dụ: chu trình đá, chu trình nước).
1.2. KHÁI QUÁT VỀ CÁC LỤC ĐỊA TRÊN TRÁI ĐẤT
1.2.1. SỰ HÌNH THÀNH CÁC LỤC ĐỊA
1.2.1.1. Các thuật ngữ liên quan
Các thuật ngữ châu lục, lục địa, đảo có mối quan hệ với nhau, tuy nhiên giữa chúng
vẫn có những sự khác biệt nhất định. Hiện nay, các thuật ngữ này còn chưa được hiểu và
sử dụng một cách thống nhất.
Lục địa, đại lục và đảo là các khái niệm của địa lý tự nhiên. Tùy theo các quan niệm
khác nhau mà ngoại diên của các khái niệm này cũng không giống nhau.
- Quan niệm thứ nhất dựa vào yếu tố diện tích để phân biệt lục địa và đảo. Lục địa

và đảo nói chung là những mảng đất nổi tự nhiên nằm trên bề mặt lớp vỏ của Trái Đất, bị
nước bao quanh. Như vậy, đường bờ biển được xem là giới hạn của các lục địa và đảo.
Lục địa (đôi khi thường được thay thế bởi thuật ngữ đại lục) thường được xem là các
5


vùng đất nổi có diện tích lớn hơn so với các đảo. Tuy nhiên, nếu theo diện tích thì lục địa
và đảo lại không có chuẩn phân biệt rõ ràng.
- Quan niệm thứ hai dựa vào vị trí so với thềm lục địa để phân biệt lục địa vào đảo.
Lục địa gắn với một mảng nền riêng biệt nhưng đảo chỉ là một bộ phận nổi nằm trên cùng
một mảng với lục địa. Theo đó, lục địa không dừng lại ở đường bờ biển, nó có thể kéo dài
liên tục ra bên ngoài đường bờ biển đến khu vực nước nông gần kề (gọi là thềm lục địa).
Như vậy, rìa của thềm lục địa mới là rìa thực sự của lục địa. Và các bộ phận đất nổi trên
thềm lục địa sẽ được gọi là các đảo thuộc về lục địa chính đó. Ví dụ: Greenland với diện
tích 2.166.086km² hay Madagascar với diện tích 587.040km² chỉ được gọi là các đảo (dù
có diện tích rất lớn) vì Greenland chỉ là một bộ phận của lục địa Bắc Mỹ còn Madagascar
là bộ phận của lục địa Phi.
Trong khi đó, châu lục là khái niệm được sử dụng chủ yếu trong địa chính trị, dựa
vào quá trình phát kiến đất đai. Châu lục là tổ hợp lớn về đất đai, trên đó có nhiều quốc
gia với các phần diện tích thuộc cả đại lục lẫn các đảo xung quanh.
1.2.1.2. Sự thay đổi các phần đất nổi trên bề mặt Trái Đất
Hình dạng và sự phân bố các châu lục đã trải qua lịch sử hình thành lâu dài. Từ khi
vỏ Trái Đất mới hình thành vào cách đây 3,5 tỷ năm trên bề mặt Trái Đất, nước bao phủ
phần lớn diện tích. Các vật liệu phân hủy của đất đá lắng đọng dần dưới những lớp nước
sâu, qua hàng triệu năm tạo nên những tầng đá trầm tích dày hàng nghìn mét. Do nội lực
(sức ép của các lực bên trong Trái Đất) các lớp đá trầm đó uốn nếp rồi nổi dần lên trên
mặt nước, tạo thành vùng núi uốn nếp. Nhưng rồi do tác động của ngoại lực (nhiệt độ,
mưa, gió, sông ngòi, băng hà, …) những vùng núi cao đó bị phá hủy, bào mòn dần qua
hàng triệu năm và cuối cùng biến thành những mặt bằng. Các quá trình tạo núi sau này
không thể làm cho các mặt bằng rắn chắc đó tiếp tục uốn nếp nữa mà chỉ có thể nâng

chúng lên hoặc hạ xuống, đứt gãy, đổ vỡ. Đó là những vùng tương đối ổn định nhất của
vỏ Trái Đất mà được gọi là nền lục địa. Trên các biển ở rìa các nền lục địa đó lại tiếp tục
hình thành những hệ thống núi trẻ và những lục địa mới lại xuất hiện.
Bên cạnh những vùng nền lục địa vững chắc, tương đối ổn định lại có những vùng
bất ổn, vận động tạo núi còn đang tiếp diễn, với những trận động đất và núi lửa phun trào
đang xảy ra. Nhiều vùng trước kia là đất liền thì nay là biển (vùng biển Manchess ở châu
Âu, vùng biển Đông Nam Á). Ngược lại có những vùng biển trước kia giờ lại là đất liền
(đồng bằng Tây Siberia, đồng bằng Đông Âu).
Ngay cả khí hậu cũng có những biến đổi lớn. Ngày nay, người ta tìm thấy những
mẫu thực vật nhiệt đới đã hóa thạch và những san hô ở đồng bằng châu Âu, ở Anh, ở bán
đảo Scandinavia. Điều đó chứng tỏ trước kia ở đây là những vùng có khí hậu nóng.
Những lòng sông cạn ở hoang mạc Sahara chứng tỏ trước đây là vùng khí hậu ẩm.
Ngày nay, trên các lục địa vẫn có những vùng đang được nâng lên và có những
vùng đang tiếp tục hạ xuống, có những đồng bằng hàng năm lấn ra biển hàng trăm mét,
và có những vùng đang bị biển nhấn chìm dần. Có những dòng sông vẫn tiếp tục đào sâu
thêm và mở rộng các thung lũng, trong khi đó có nhiều dòng sông đang bị bồi lấp mà cạn
dòng. Nói tóm lại, mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên vẫn đang thay đổi, và đó cũng là
quy luật của tự nhiên.
Theo thuyết kiến tạo mảng do các nhà địa vật lý: J. Morgan, Z. Le. Pichon, B.
Issack, J. Oliver, … đưa ra (1968) thì bề mặt Trái Đất được chia thành các mảng kiến tạo,
chúng di chuyển từ từ trên bề mặt Trái Đất trong hàng triệu năm qua. Khoảng 71% bề
mặt Trái Đất được bao phủ bởi các đại dương nước mặn, phần còn lại là các phần đất nổi
bao gồm các lục địa và các đảo.
Dựa vào vị trí hiện tại của các mảng, vị trí cực quay, phương hướng và tốc độ dịch
chuyển của các mảng trong quá khứ cũng như trong tương lai. Từ đó đưa ra sự thay đổi
6


về các phần đất nổi trên Trái Đất qua các niên đại địa chất khác nhau. Từ khi Trái Đất
hình thành đến nay, các phần đất nổi trên bề mặt Trái Đất đã liên tục thay đổi hình dạng

của chính nó dưới dạng các lục địa hình thành và phân rã. Các lục địa di chuyển trên bề
mặt, đôi khi kết hợp với nhau để tạo thành một siêu lục địa.
Khoảng 1,1 tỷ năm trước, siêu lục địa Rodinia đã ra đời. Hiện nay, siêu lục địa
Rodinia được coi là siêu lục địa xuất hiện đầu tiên trên Trái Đất. Tuy nhiên, đây cũng chỉ
là giả thuyết và hiện nay vẫn còn được tiếp tục nghiên cứu bổ sung. Khoảng 750 triệu
năm trước, siêu lục địa Rodinia đã bắt đầu chia tách thành các lục địa: Đông
Gondwanaland (EG), Laurentia (LA), Tây Gondwanaland (WG), Khối Niger (NI),
Baltica (BA), Craton Siberian (SB), Khối Baikal (BK), Cordilleran (CO), Tây Ả Rập
(WA), Craton Rio De La Plata (RP).

Hình 1: Các lục địa được tách ra từ Rodinia (750 triệu năm trước)
Ar – Ả Rập
Au – Úc
Bk – Khối Baikal
Br – Dải Brooks
Co – Cordilleran
Ea – Đông Nam Cực
Eg – Đông
Gondwanaland
Fl – Florida
Gon – Gondwanaland
Gr – Greenland

In – Ấn Độ
Ir – Iran
It – Italy (các mảng
nhỏ tạo nên Balkans)
Ko – Khối Kolyma
(đông bắc Siberia)
La – Laurentia

Mz – Mozambique
Nc – Bắc Trung Hoa
Ni – Niger (đông
Brazil, bắc-trung Phi)

Rp – Craton Rio De
La Plata (bắc
Argentina)
Sa – Nam Mỹ (Craton
Guyana, bắc và tây
Brazil phụ cận)
Sb – Craton Siberian
Sb – Spitzbergen (một
phần của Laurentia)
Sc – Scotland (một
phần của Laurentia)

Sc – Nam Trung Hoa
Se – Đông Nam Á
Sp – Tây Ban Nha
Tu – Thổ Nhĩ Kỳ
Wa – Tây Ả Rập (Ai
Cập, tiếp giáp Biển Đỏ)
Waf – Craton Tây Phi
Wg – Tây
Gondwanaland

Khoảng 10 lục địa bị chia tách từ Rodinia sau đó đã liên kết lại thành một siêu lục
địa gọi là Pannotia vào cách đây 600 triệu năm.

Hình 2: Siêu lục địa Pannotia (600 triệu năm trước)
7


Đến cách đây 540 triệu năm thì siêu lục địa Pannotia lại bắt đầu chia tách thành các
lục địa: Gondwanaland (GON), Laurentia (LA), Baltica (BA), Craton Siberian (SB),
Cordilleran (CO), Khối Baikal (BK).

Hình 3: Các lục địa được tách ra từ Pannotia (500 triệu năm trước)
Af – Phi
Ar – Ả Rập
Au – Úc
Av – Avalonia, gồm:
Đảo Anh (en),
Newfoundland (nf),
Nova Scotia (ns) và
Maine (me)
Ba – Baltica
Bk – Khối Baikal
Br – Dải Brooks
Co – Cordilleran

Ea – Đông Nam Cực
Eg – Đông
Gondwana
En – Anh
En – Á – Âu
Fl – Florida
Fr – Pháp
Gon – Gondwana

Gr – Greenland
In – Ấn Độ
Ir – Iran

It – Italy (các mảng
nhỏ tạo nên
Balkans)
Ko – Khối Kolyma
(đông bắc Siberia)
Lau – Laurasia
La – Laurentia
Ma – Madagascar
Nc – Bắc Trung Hoa
Nt – Bắc Terranes
Nz – New Zealand

Sa – Nam Mỹ
Sb – Craton Siberian
Sb – Spitzbergen
Sc – Scotland
Sc – Nam Trung Hoa
Se – Đông Nam Á
Sp – Tây Ban Nha
St – Bắc Terranes
Tu – Thổ Nhĩ Kỳ
Wa – Tây Nam Cực
Wg – Tây Gondwana

Và sau đó các lục địa bị chia tách từ Pannotia lại liên kết thành một siêu lục địa
là Pangaea (cách đây 300 triệu năm). Bên cạnh siêu lục địa là các tiểu lục địa như: Iran,

Bắc Trung Hoa, Nam Trung Hoa, Đông Nam Á, Bắc Terranes, Khối Baikal phân bố
thành cách dải nằm dọc theo bờ biển Tethys.

Hình 4: Siêu lục địa Pangaea (cách đây 250 triệu năm)
8


Af – Phi
Ar – Ả Rập
Au – Úc
Bk – Khối Baikal
Br – dải Brooks
Co – Cordilleran
Ea – Đông Nam Cực
Eu – Á – Âu

Gr – Greenland
In – Ấn Độ
Ir – Iran
It – Italy (các mảng
nhỏ tạo nên Balkans
hiện nay)
Ko – Khối Kolyma
(đông bắc Siberia)

Ma – Madagascar
Na – Bắc Mỹ
Nc – Bắc Trung Hoa
Nt – Bắc Terranes
Nz – New Zealand

Sa – Nam Mỹ
Sb – Spitzbergen
Sc – Scotland

Sc – Nam Trung
Hoa
Se – Đông Nam Á
Sp – Tây Ban Nha
St – Nam Terranes
Tu – Thổ Nhĩ Kỳ
Wa – Tây Nam Cực
Xi – Xinjiang

Siêu lục địa Pangaea lại tách thành hai siêu lục địa là Laurasia (LAU) và Gondwana
(GON) vào 200 triệu năm trước. Laurasia nằm ở phía bắc, bao gồm lục địa Laurentia
(phần lớn lục địa Bắc Mỹ hiện nay), Eurasia (phần lớn lục địa Á – Âu hiện nay).
Gondwana nằm ở phía nam bao gồm phần lớn các lục địa ngày nay của bán cầu Nam:
Nam Cực, Nam Mỹ, Phi, Madagasca, Ấn Độ, Ả Rập, Úc – New Guinea và New Zealand.

Hình 5: Các lục địa trên Trái Đất (cách đây 150 triệu năm)
Siêu lục địa Gondwana bắt đầu tách thành hai phần từ kỷ Jura sớm (khoảng 184
triệu năm trước): Đông Gondwana (gồm Nam Cực, Úc, New Guinea, New Zealand,
Madagascar, Ấn Độ ngày nay); Tây Gondwana (gồm Phi và Nam Mỹ ngày nay). Trong
khoảng thời gian này, tiểu lục địa Baikal, Bắc Trung Hoa, Nam Trung Hoa đang dần tiếp
xúc với nhau. Các tiểu lục địa Đông Nam Á, Bắc Terranes, Iran chuyển động dần dần về
phía tây bắc.
Siêu lục địa Laurasia bắt đầu tách thành hai phần vào đầu kỷ Creta (khoảng 140
triệu năm trước): Laurentia (phần lớn lục địa Bắc Mỹ ngày nay) và Eurasia (phần lớn lục
địa Á – Âu ngày nay).
Tây Gondwana cũng bắt đầu chia tách ra thành lục địa Phi và lục địa Nam Mỹ vào

đầu kỷ Creta (khoảng 130 triệu năm trước). Lục địa Nam Mỹ dần tách ra xa và bắt đầu
trôi chậm về phía tây, còn lục địa Phi trôi chậm về phía bắc và xoay góc ngược chiều kim
đồng hồ. Tuy nhiên, sau đó phần cực nam của Nam Mỹ lại kết nối trở lại với phần phía
tây Nam Cực ngày nay.
Sau đó, Đông Gondwana cũng bắt đầu chia tách vào giai đoạn đầu của kỷ Creta
(khoảng 120 triệu năm trước) với sự kiện tiểu lục địa Madagascar – Ấn Độ tách ra khỏi
Đông Gondwana và di chuyển dần về phía bắc. Sau đó, tiểu lục địa Madagascar – Ấn Độ
phân rã ra thành hai phần riêng biệt. Trong thời gian này, tiểu lục địa Trung Hoa (Bắc
Trung Hoa và Nam Trung Hoa) tiếp xúc với lục địa Á – Âu. Các tiểu lục địa Đông Nam
Á, Bắc Terranes, Iran tiếp tục chuyển động dần dần về phía tây bắc hướng về phía lục địa
Á – Âu.
9


Hình 6: Các lục địa trên Trái Đất (cách đây 80 triệu năm)
Vào thế Eocen thuộc kỷ Paleogen (55 triệu năm trước), lục địa Úc – New Guinea
cũng bắt đầu từ từ tách ra khỏi Đông Gondwana và chuyển động về phía bắc. Trong thời
gian này, tiểu lục địa Ấn Độ tiếp tục di chuyển về phía bắc và gần tiếp xúc với lục địa Á
– Âu.
Sau đó, vào thế Eocen thuộc kỷ Paleogen (45 triệu năm trước), New Zealand và
Tasmania (phần cực nam của Úc ngày nay) cũng đã tách ra khỏi Đông Gondwana. Các
tiểu lục địa Đông Nam Á, Bắc Terranes, Iran và Ấn Độ từ phía nam trôi lên đã tiếp xúc
với lục địa Á – Âu. Sự tiếp xúc của tiểu lục địa Ấn Độ đã làm cho lớp vỏ Trái Đất lồi lên,
tạo ra dãy núi Hymalaya.
Vào thế Miocen (khoảng 15 triệu năm trước), New Guinea bắt đầu va chạm với
phần phía nam của lục địa Á – Âu, một lần nữa làm cao lên các ngọn núi, và Nam Mỹ bắt
đầu kết nối với Bắc Mỹ qua khu vực bây giờ là eo đất Panama. Diện mạo các lục địa và
các đảo tại thời điểm về cơ bản đã gần giống với hiện nay. Tuy nhiên, các vận động của
các lục địa vẫn tiếp tục diễn ra.

Hình 7: Các lục địa trên Trái Đất (hiện nay)
1.2.1.3. Các chu kỳ tạo núi chính
Chu kỳ tạo núi đã được nhà địa chất học người Pháp là M. Bertrand (1887, 1894)
đưa ra lần đầu tiên. M. Bertrand cho rằng sự tiến hóa của vỏ Trái Đất trải qua 4 chu kỳ
kiến tạo quan trọng: Huroni, Caledonia, Hercynia, Alpide. Trong đó, ngày nay 3 chu kỳ
10


Caledonia, Hercynia, Alpide được sử dụng phổ biến hơn cả trong khi chu kỳ Huroni ngày
nay hầu như không được sử dụng nhiều. Các nhà nghiên cứu sau này bổ sung nhiều chu
kỳ kiến tạo mang tính chất địa phương: Belomori, Careli, Baicali, Indosini, Kimmeri, ...
Các chu kỳ kiến tạo (theo Bertrand) biểu thị sự mở và đóng các bể đại dương nhỏ, các
quá trình sụt lún – nâng hoặc địa máng – uốn nếp. Sau này, học giả người Đức WH Shi
Dile đã xác định thời gian cụ thể xảy ra của mỗi chu kỳ kiến tạo: Huroni (Tân Nguyên
sinh), Caledonia (đầu Paleozoi), Hercynia (cuối Paleozoi), Alpide (cuối Mesozoi, đầu
Kainozoi).
– Chu kỳ tạo núi Caledonia
Đây là một thời kỳ tạo núi đã xảy ra ở phần phía bắc đảo Anh, tây Scandinavia,
Svalbard, đông Greenland, các phần thuộc phía bắc khu vực trung tâm châu Âu, bắc và
đông châu Á, phía đông lục địa Úc. Vận động tạo núi Caledonia bao gồm các sự kiện xảy
ra từ kỷ Ordovic đến kỷ Devon (cách đây khoảng 390 – 490 triệu năm). Nó là nguyên
nhân làm khép lại đại dương Iapetus khi các lục địa và địa thể thuộc Laurentia, Baltica và
Avalonia va chạm vào nhau.
– Chu kỳ tạo núi Hercynia (Variscan)
Đây là một thời kỳ tạo núi đã xảy ra ở Nam Ireland, Anh khu vực phía nam của Tây
và Trung Âu, bắc và đông Á, phía đông Bắc Mỹ, cực nam Nam Mỹ, phía đông lục địa
Úc, … xảy ra ở giữa và cuối Paleozoi (khoảng kỷ Carbon đến kỷ Pecmi).
– Chu kỳ tạo núi Alpide
Đây là một thời kỳ tạo núi đã xảy ra ở Nam Âu, Tây và Trung Âu, Bắc Phi, Tây Á,
Nam Á, hình thành nên các dãi núi: Atlas, Pyrenees, Alp, Dinaric Alps, Hellenides,

Carpathians, Balkan, Taurus, Caucasus, Alborz, Zagros, Hindu Kush, Pamir, Karakoram
và Hymalaya. Vận động tạo núi Alpide bao gồm các sự kiện xảy ra từ kỷ Creta đến kỷ
Paleogen, cách đây khoảng 25 – 146 triệu năm, tuy nhiên các chính tạo núi bắt đầu từ thế
Paleocen đến thế Eocen. Hiện tại, quá trình này vẫn đang tiếp diễn ở một vài nơi trong
dãi núi Alps.
1.2.2. SỰ PHÂN CHIA VÀ PHÂN BỐ CÁC LỤC ĐỊA
1.2.2.1. Sự phân chia các lục địa
Trải qua lịch sử hình thành phức tạp, nhiều biến động nên có nhiều quan điểm khác
nhau về phân loại lục địa. Mô hình 7 lục địa (Phi, Âu, Á, Bắc Mỹ, Nam Mỹ, Nam Cực,
Úc) thường được giảng dạy ở Trung Hoa, Ấn Độ, một vài phần ở Tây Âu và hầu hết các
nước nói tiếng Anh, bao gồm cả Úc và Anh. Mô hình 6 lục địa (Phi, Á – Âu, Bắc Mỹ,
Nam Mỹ, Nam Cực, Úc) được các cộng đồng địa lý học, Nga, Đông Âu, và Nhật Bản đề
cập. Do ảnh hưởng từ Nga và Đông Âu, hiện nay Việt Nam cũng áp dung mô hình 6 lục
địa này. Trong khi đó, một kiểu mô hình 6 lục địa khác (Phi, Âu, Á, Mỹ, Nam Cực, Úc)
được dùng ở các quốc gia nói tiếng Tây Ban Nha và một vài phần của châu Âu bao gồm
Hy Lạp.
Ngoài ra còn có mô hình 5 (Phi, Á – Âu, Mỹ, Nam Cực, Úc) và 4 lục địa (Phi -Á –
Âu, Mỹ, Nam Cực, Úc) được sử dụng tại một số quốc gia khác. Tuy nhiên, các mô hình
này ít phổ biến.
Tổng diện tích toàn bộ đất nổi trên Trái Đất là 149.420.000km², chiếm khoảng
29,1% diện tích bề mặt Trái Đất. Với quan điểm phân chia thành 6 lục địa thì: lớn nhất là
Á - Âu (54.363.000km2), thứ hai là Phi (30.370.000 km2), kế tiếp là Bắc Mỹ
(24.130.000km2), Nam Mỹ (18.200.000km2), Nam Cực (13.720.000km2) và nhỏ nhất là
Úc (7.010.000km2). Ngoài ra, còn có các đảo trong Thái Bình Dương với diện tích
khoảng 2.000.000km2.

11


Hình 8: Các quan điểm phân chia lục địa

1.2.2.2. Sự phân bố các lục địa
Nếu lấy xích đạo để phân chia bề mặt Trái Đất thành hai nửa cầu thì ta có: bán cầu
Bắc và bán cầu Nam. Mặt khác, nếu lấy kinh tuyến 0o (Greenwich – đi ngang qua Đài
thiên văn Hoàng gia Anh) và kinh tuyến 180o chia bề mặt Trái Đất thành hai nửa cầu thì
ta có bán cầu Tây và bán cầu Đông. Có thể hình dung sự phân bố của các lục địa trên Trái
Đất như sau:
Á - Âu nằm phần lớn ở bán cầu Bắc (chỉ có một phần nhỏ các đảo ở Đông Nam Á
nằm ở bán cầu Nam) và chủ yếu thuộc về bán cầu Đông (chỉ có 1 phần bán đảo Iberich
thuộc về bán cầu Tây).
Phi nằm ở phía tây nam Á – Âu, trải đều trên hai nửa cầu: bán cầu Bắc và bán cầu
Nam (đường xích đạo đi qua khoảng giữa của Phi) và phần lớn Phi nằm ở bán cầu Đông,
một bộ phận nhỏ hơn nằm ở bán cầu Tây.
Úc nằm ở bán cầu Nam và bán cầu Đông, phía đông lục địa Úc là các đảo thuộc
Thái Bình Dương.
Bắc Mỹ nằm hoàn toàn ở bán cầu Tây bán cầu Bắc, trong khi đó Nam Mỹ nằm ở
chủ yếu ở bán cầu Nam (có đường xích đạo đi qua ở phía bắc của lục địa Nam Mỹ).
Nam Cực nằm ở vùng cực của bán cầu Nam, trải toàn bộ trên cả bán cầu Đông và
bán cầu Tây. Điểm cực Nam của Trái Đất nằm trên Nam Cực.
Bao quanh các lục địa là năm đại dương: Ấn Độ Dương, Bắc Băng Dương, Đại Tây
Dương, Nam Đại Dương và Thái Bình Dương. Trong đó Thái Bình Dương là đại dương
lớn nhất Trái Đất.
1.2.3. MỐI LIÊN HỆ GIỮA CÁC THÀNH PHẦN TỰ NHIÊN
Các lục địa có những đặc điểm riêng về vị trí địa lý, địa chất, khoáng sản, địa hình,
khí hậu, sông ngòi – hồ, thực và động vật. Những yếu tố này kết hợp lại với nhau, tác
động và quyết định lẫn nhau, tạo nên bộ mặt độc đáo cho mỗi châu lục.

12


Hình 9: Hệ thống dòng biển trên Trái Đất

Ví dụ trường hợp phần phía tây của lục địa Á - Âu là một lãnh thổ nhỏ, nằm gần
như hoàn toàn ở các vĩ độ ôn đới, lại có bờ biển cắt xẻ mạnh, biển ăn sâu vào đất liền.
Những đặc điểm đó làm cho khu vực này có khí hậu ôn hòa, không lạnh lắm và cũng
không nóng lắm. Các dãy núi phần lớn lại chạy theo hướng tây – đông nên gió Tây ôn
đới dễ dàng vào sâu nội địa, mang theo khí ấm và hơi ẩm từ Đại Tây Dương làm cho mùa
đông đỡ lạnh, mùa hạ bớt nóng, phân bố mưa đều hơn. Chế độ nước của sông ngòi ít thay
đổi. Cũng nhờ điều kiện khí hậu như vậy mà khu vực này có nhiều rừng, trong khi đó lại
ít hoang mạc, đài nguyên. Trong khi đó lục địa Nam Cực nằm hoàn toàn ở vùng cực Nam
của Trái Đất, bao xung quanh là hệ thống dòng biển lạnh, bờ biển lại ít chia cắt. Những
đặc điểm đó làm cho Nam Cực có khí hậu cực, bề mặt luôn luôn bị bao phủ bởi lớp băng
dày. Với đặc điểm đó, thực – động vật của Nam Cực rất nghèo nàn.

Hình 10: Các khu áp cao, áp thấp vào tháng 1

13


Hình 11: Các khu áp cao, áp thấp vào tháng 7
Rõ ràng là vị trí địa lý, địa hình, khí hậu, … của một lục địa không hề tách rời nhau
mà phải được xem xét trong mối quan hệ với nhau và chính các mối quan hệ đó đã tạo
nên tổng thể tự nhiên lục địa.

14


CHƯƠNG 2. ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA Á – ÂU
2.1. CÁC YẾU TỐ HÌNH THÀNH TỰ NHIÊN LỤC ĐỊA Á - ÂU
2.1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, GIỚI HẠN VÀ TIẾP GIÁP
2.1.1.1. Vị trí địa lý và giới hạn
Lục địa Á - Âu nằm hoàn toàn ở bán cầu Bắc. Điểm cực bắc: mũi Sêliuxkin (trên

bán đảo Taimưa): 77o44’B. Điểm cực nam: mũi Piai (trên bán đảo Malacca): 1o16’B. Nếu
tính cả đảo thì điểm cực bắc nằm trên quần đảo Phranxa Iosip: 82oB và điểm cực nam là
mũi Pamana trên đảo Rôti (Nam Indonesia): 11oN. Như vậy, từ cực bắc đến nam dài hơn
76o vĩ tuyến, tương đương 8.500km.
Theo phương đông – tây, điểm cực đông: mũi Diegionep (trên bán đảo Chucot):
o
169 40’T; điểm cực tây: mũi Roca (trên bán đảo Pirênê): 9o34’T. Như vậy, từ cực đông
đến cực tây: 180o kinh tuyến. Bộ phận lục địa mở rộng nhất nằm trên các vĩ độ cận nhiệt
và ôn đới (từ 35oB đến 50oB): hơn 12.000km.
2.1.1.2. Tiếp giáp
* Tiếp giáp với 3 lục địa
- Phía tây nam, Á - Âu tiếp giáp với lục địa Phi, phân cách với nhau bởi Địa Trung
Hải và biển Đỏ.
- Phía đông bắc, Á - Âu phân cách với Bắc Mỹ bởi một eo biển hẹp - eo Bering:
rộng 34km, sâu 42m, mới được hình thành vào cuối Kainozoi.
- Phía đông nam, Á - Âu tuy cách xa lục địa Úc nhưng lại có mối liên hệ chuyển tiếp
nhờ quần đảo Mã Lai với các biển hẹp.
* Tiếp giáp với 4 đại dương
- Phía bắc, Á - Âu tiếp giáp với các biển của Bắc Băng Dương: Nauy, Baren, Cara,
Laptep, Đông Siberia và Chucot. Trừ biển Nauy là biển sâu (>3.000m), các biển khác đều
nằm trên thềm lục địa, sâu dưới 300m. Các biển được phân cách bởi các quần đảo:
Spitberghen, Đất Phransa Iosip, Novaia Demlia, Severonaia Demlia và Novosiberia. Phía
bắc các biển là các vực biển sâu.
- Phía đông, Á - Âu tiếp giáp Thái Bình Dương. Dọc theo bờ lục địa, đáy đại dương
có cấu tạo phức tạp, tạo nên nhiều bán đảo, nhiều đảo và chuỗi đảo vòng cung, nhiều biển
nhỏ (Bering, Okhot, Nhật Bản, Hoàng Hải, Hoa Đông, …) và nhiều vực biển sâu.
- Phía đông nam, nơi tiếp giáp giữa Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương có các bán
đảo, đảo, quần đảo, biển và vịnh biển phức tạp, đó là khu vực Đông Nam Á, gồm bán
đảo Trung Ấn và các quần đảo (Philippines, Sunda Lớn, Sunda Nhỏ và Molucca, gọi
chung là quần đảo Mã Lai). Nằm giữa các bán đảo và quần đảo có nhiều biển lớn như:

Đông, Java, Sulu, Sulavedi, Banda. Biển Đông là biển lớn nhất trong các biển này, có tên
quốc tế là Nam Trung Hoa.
- Phía nam, Á - Âu tiếp giáp với Ấn Độ Dương. Bờ lục địa bị chia cắt, tạo thành ba
bán đảo lớn là Trung Ấn, Ấn Độ và Ả Rập. Nằm giữa các bán đảo này là các biển và vịnh
biển mở rộng ra đại dương (Anđaman, Ả Rập, Pecxích, ...).
- Phía tây, Á - Âu tiếp giáp với Đại Tây Dương, có các biển Baltica, biển Bắc và Địa
Trung Hải. Trong đó, Địa Trung Hải là một biển kín (chỉ nối liền với Đại Tây Dương qua
eo Gibranta ở phía tây) nhưng lớn, đáy biển sâu, cấu tạo phức tạp, đường bờ biển bị chia
cắt mạnh tạo thành nhiều biển nhỏ như Tirênê, Adriatic, Ioni, Egie, biển Đen và biển
Azop; các bán đảo Apennin, Bankan, Tiểu Á; các đảo Cooc, Sacdenher, Xixilia, Creat, ...
Như vậy, các biển và đại dương bao quanh lục địa Á - Âu không những làm giới hạn
tự nhiên của lục địa, mà còn có ảnh hưởng lớn tới điều kiện tự nhiên. Đặc biệt, khối lục
địa rộng nằm bên cạnh các đại dương lớn tạo nên sự tương phản giữa biển và lục địa, là
15


nhân tố hình thành hoàn lưu không khí giữa biển và lục địa theo mùa, làm cho hoàn lưu
gió mùa ở lục địa Á - Âu phân bố rộng hơn các lục địa khác.
2.1.2. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC
2.1.2.1. Về hình dạng
Á - Âu là lục địa có bề mặt dạng khối vĩ đại nhất, có dạng khối khổng lồ. So với các
lục địa khác thì Á - Âu bị cắt xẻ mạnh, tạo thành nhiều bán đảo (Tây Âu, Ấn Độ, Ả Rập,
…), vũng vịnh và biển ăn sâu vào đất liền (Địa Trung Hải, vịnh Bengan, vịnh Pexich, ...).
Trong đó, Tây Á - Âu là một bán đảo khổng lồ của lục địa Á – Âu với đường bờ biển dài
khoảng 117.000km.
Tuy bờ biển bị chia cắt khá mạnh, nhưng do diện tích lục địa rộng, vịnh và biển
không ăn quá sâu vào đất liền nên sự chia cắt bề mặt theo chiều ngang vẫn không đáng
kể. Các vùng trung tâm lục địa vẫn nằm cách bờ biển rất xa, có nơi tới 2.500 km.
2.1.2.2. Kích thước
Á - Âu là lục địa rộng nhất Trái Đất, có diện tích lục địa chính là 50,7 triệu km2.

Xung quanh lục địa chính có nhiều đảo và quần đảo lớn. Diện tích các đảo và quần đảo
với diện tích gần 2,8 triệu km2. Tổng diện tích lục địa gần 53,5 triệu km2.
Lục địa Á - Âu được chia thành hai phần: Á và Âu. Ranh giới bắt đầu từ dãy Ural
(Nga), đến đông nam thì không thống nhất, có thể coi là sông Ural hoặc sông Emba. Từ
đó ranh giới này kéo đến hồ Caspian (thường gọi là biển Caspian), sông Kuma và
Manych hoặc dãy Caucasus rồi kéo đến biển Đen, biển Marmara và Địa Trung Hải. Theo
ranh giới này, Á rộng 43,5 triệu km2, Âu rộng trên 10 triệu km2.
Tóm lại, Á - Âu là lục địa có vị trí kéo dài từ vùng cực cho tới xích đạo, có kích
thước lớn, có bề mặt dạng khối. Đó là những điều kiện cơ bản đầu tiên quyết sự hình
thành khí hậu của lục địa. Do vậy, lục địa Á - Âu có đủ tất cả các đới, các kiểu khí hậu
nên thiên nhiên lục địa Á - Âu rất phong phú, đa dạng.
2.1.3. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TỰ NHIÊN
2.1.3.1. Thời kỳ Tiền Cambri
Cơ sở cấu thành nên lục địa Á – Âu hiện nay bao gồm khoảng 6 nền cổ chính:
- Nền Siberia: nằm trên khu vực giữa 2 sông Lena và Enitxay. Hiện nay, lộ ra hai
khiên tuổi Archean: Anabar và Aldan (thứ tự bắc xuống nam).
- Nền Baltica: còn gọi là nền Đông Âu hay nền Nga, chiếm toàn bộ đồng bằng Đông
Âu, vùng biển Baltica và phần lớn bán đảo Scandinavia hiện nay. Trên nền Âu, thấy được
4 khiên lớn tuổi Archean: Kola, Karelia,Volga – Uralia và Ukraina.
- Nền Bắc Trung Hoa: nằm trên vị trí của bắc Trung Hoa và Triều Tiên hiện nay, là
vùng nền kém ổn định nhất.
- Nền Nam Trung Hoa: nằm trên vị trí của nam Trung Hoa hiện nay, cũng là vùng
nền kém ổn định.
- Nền Tây Ả Rập: Bộ phận của nền Phi, tách ra khỏi nền Phi vào cuối Mesozoi và
thành một bộ phận của lục địa Á - Âu.
- Nền Ấn Độ: Có quá trình phát triển tương tự như nền Tây Ả Rập.
Trong thời kỳ Tiền Cambri, do vận động kiến tạo, các nền trên đã trải qua nhiều lần
hợp nhất thành siêu lục địa (Rodinia – 1,1 tỷ, Pannotia – 600 triệu năm trước) và chia
tách (750 triệu, 540 triệu năm trước). Vào lần chia tách cuối Proterozoi, nền Baltica và
Siberia tách ra nhau, trong khi đó, các nền Bắc Trung Hoa, Ấn Độ, Tây Ả Rập vẫn còn

dính vào một khối trong lục địa Gondwana.
2.1.3.2. Đại Paleozoi - Pz
Sau sự phân rã của lục địa Pannotia, trong đại Paleozoi, các nền cổ tiếp tục di
chuyển, xô húc và tách giãn, làm xảy ra 2 vận động tạo núi lớn: Caledonia (cuối kỷ Silua,
đầu Devon) và Hercynia (kỷ Carbon). Các vận động này bao gồm uốn nếp, vận động
16