Phân tích thủ tục điều tra đặc biệt của liên hiệp quốc về nhân quyền

Mục lục

Các chữ viết tắt
ĐHĐ:

Đại hội đồng (Liên hợp quốc)

LHQ:

Liên hợp quốc

UNHRC:

Hội đồng nhân quyền Liên hợp quốc

UNCHR:

Uỷ ban nhân quyền Liên hợp quốc

UPR:

Cơ chế đánh giá định kì chung

UNDP:

Chương trình phát triển Liên hợp quốc

ECOSOC: Hội đồng kinh tế - xã hội Liên hợp quốc
1

Danh sách cac tài liệu tham khảo:
1.

Giáo trình LÍ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN CON

NGƯỜI ( NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội )
2.

Nguồn từ internet 123.doc

3.

Báo zing.new

A. Mở đầu
Quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng chống lại
những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự
được phép và tự do cơ bản của con người (theo Văn phòng Cao ủy Liên hợp
quốc về quyền con người). Mặt khác quyền con người là những trị cao quý, kết
tinh từ nền văn hóa của tất cả các dân tộc trên thế giới. Đây là tiếng nói chung,
mục tiêu chung và phương tiện chung của toàn nhân loại để bảo vệ và thúc đẩy
nhân phẩm và hạnh phúc của mọi con người. Chính vì vậy làm thế nào để bảo
vệ quyền con người đã và đang là một trong những vấn đề được cả nhân loại
quan tâm và nghiên cứu. Kể từ khi Liên hợp quốc ra đời (năm 1945) đến nay,
một hệ thống đồ sộ các quyền con người, cả các quyền cá nhân và quyền tập
2


thể, đã được ghi nhận bởi pháp luật quốc gia và quốc tế. Tuy nhiên, ngay cả khi
đã xác định được các quyền, trách nhiệm và nghĩa vụ của các chủ thể thì việc

bảo vệ và thúc đấy các quyền con người có thể vẫn chưa hiệu quả nếu không
thiết lập được các cơ chế cho việc thực thi các quyền, trách nhiệm và nghĩa vụ
đó mà nòng cốt là cơ chế Liên hợp quốc. Trong các hoạt động dựa trên cơ chế
Liên hợp quốc mà cụ thể là cơ chế dựa trên Hiến chương thì hoạt động điều tra
bất thường (non-conventional investigative procedures – còn được gọi là các
thủ tục điều tra đặc biệt hay thủ tục đặc biệt) được xem là một trong những
hoạt động hữu hiệu giúp giải quyết những tình huống vi phạm quyền con người.
Và để hiểu như thế nào là thủ tục điều tra đặc biệt trước tiên chúng ta tìm hiểu
khái quát về cơ chế Liên hợp quốc.

B. Nội dung
1. Cơ chế Liên hợp quốc:
a) Khái niệm:
- “Cơ chế” theo cuốn “Đại từ điển Tiếng Việt” là “…cách thức sắp xếp tổ chức
để làm đường hướng, cơ sở theo đó mà thực hiện”
- Cơ chế Liên hợp quốc được hiểu là bộ máy các cơ quan và các quy tắc, thủ
tục thúc đẩy, bảo vệ quyền con người trong hệ thống Liên hợp quốc (LHQ) còn
được gọi với tên là “cơ chế quốc tế” hoặc “cơ chế LHQ” bảo vệ và thúc đẩy
quyền con người.
3


b) Phân loại:
Mặc dù có mục tiêu chung là để thúc đẩy và bảo vệ quyền con người và
chung một mái nhà là hệ thống Liên hợp quốc, tuy nhiên, dựa trên vị thế pháp lý
và chức năng, nhiệm vụ của chúng, các cơ quan quyền con người Liên hợp quốc
được chia thành hai dạng:
- Các cơ quan được thành lập theo (dựa trên) Hiến chương (charter-based organ
hoặc charter bodies)
- Các cơ quan được thành lập theo (hoặc dựa trên) một số công ước quan trọng

về quyền con người (treaty bodies).
Một số tài liệu gọi hệ thống các cơ quan và thủ tục này là cơ chế dựa trên Hiến
chương (charter-based mechanism) và cơ chế dựa trên công ước (treaty-based
mechanism).
Những điểm khác biệt cơ bản giữa hai cơ chế:
•

Việc áp dụng cơ chế dựa trên Hiến chương là nghĩa vụ phổ quát, có tính
chất bắt buộc giữa các quốc gia trên thế giới. Còn cơ chế dựa trên công
ước thì phụ thuộc vào việc quốc gia đó tham gia vào điều ước như thế

•

nào.
Các cơ quan trong cơ chế dựa trên Hiến chương có những chức năng đa
dạng, bao gồm cả việc nghiên cứu, xây dựng các dự thảo văn kiện, thẩm
định, theo dõi, giám sát và điều hành các chương trình, hoạt động về
quyền con người. Còn hệ thống các ủy ban trong cơ chế dựa trên công
ước có chức năng hẹp hơn. Các ủy ban này được thiết lập chỉ để giám sát,
thúc đẩy việc thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con người, thông
qua việc nhận, xem xét và ra khuyến nghị liên quan đến các báo cáo về
việc thực hiện các công ước này của những quốc gia thành viên (và với
một số ủy ban còn thông qua thẩm quyền nhận, xem xét về và xử lý các
4


khiếu nại về việc vi phạm các quyền con người được ghi nhận trong một
•

số công ước).

Cơ chế dựa trên công ước có chức năng là đưa ra các bình luận chung,
khuyến nghị chung để giải thích nội dung và các biện pháp thực hiện
công ước. Trong khi cơ chế dựa trên Hiến chương thì phải báo cáo định
kỳ lên Đại hội đồng. Trên cơ sơ đó, thông qua đối thoại và hợp tác để góp
phần phòng ngừa những vi phạm quyền con người và phản ứng kịp thời
với những tình huống khẩn cấp về quyền con người.

Trong đó các cơ chế dựa trên hiến chương Liên Hợp Quốc bao gồm:
- Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát tại Hội đồng Nhân quyền (UPR)
- Các Thủ tục đặc biệt của Hội đồng Nhân quyền
- Thủ tục khiếu nại lên Hội đồng Nhân quyền
Vậy thủ tục đặc biệt của Hội đồng Nhân quyền là gì? Sau đây chúng ta sẽ tìm
hiểu về nó:

2. Thủ tục đặc biệt:
a) Khái niệm:
- Hoạt động điều tra bất thường (non-conventional investigative procedures)
những tình huống vi phạm con người nghiêm trọng diễn ra ở một quốc gia hoặc
khu vực cụ thể do ĐHĐ, ECOSOC hoặc UNHRC (trước đây là UNCHR) thực
hiện được gọi là thủ tục đặc biệt (special procedures).
- Chủ thể thực hiện: Việc điều tra này được tiến hành thông qua
•
•
•

Các nhóm công tác (working group)
Hoặc các báo cáo viên đặc biệt (special rapporteur)
Hay chuyên gia độc lập (independent expert)
5

•

Trong những trường hợp ngoại lệ, Tổng Thư ký cũng có thẩm quyền chỉ
định các đại diện đặc biệt (special representative) để thực hiện nhiệm vụ
này

- Việc thiết lập, gia hạn hoặc chấm dứt một “Thủ tục đặc biệt” phải được thông
qua bằng một nghị quyết của HĐNQ. Văn phòng Cao ủy có nhiệm vụ trợ giúp
mandate holders ( người được ủy quyền) thực hiện nhiệm vụ (cử người giúp
việc với tư cách trợ lý, hậu cần và nghiên cứu), phối hợp với đại diện UNDP
(Chương trình phát triển Liên hợp quốc) tại nước sở tại trong các chuyến thăm
của mandate holders (country visit) như giúp xây dựng chương trình làm việc,
tiếp xúc, lo hậu cần (xe, phiên dịch) và tổ chức họp báo khi kết thúc chuyến
thăm...

Vị trí của Thủ tục đặc biệt trong Bộ máy nhân quyền Liên hợp quốc:

6


b) Phân loại:
Các thủ tục kể trên được bắt đầu triển khai thực hiện từ năm 1980 theo hai hình
thức:
- Điều tra những vấn đề nghiêm trọng về quyền con người (không hạn chế về
lãnh thổ, gọi là điều tra theo chủ đề - thematic procedures)

7

- Điều tra những vi phạm quyền con người nghiêm trọng xảy ra ở một quốc gia
(gọi là điều tra theo quốc gia – countrybased procedures).
Đơn vị đầu tiên được UNCHR thiết lập là Nhóm công tác về các vụ cưỡng bức
mất tích (1980). Tiếp theo đó, UNCHR đã chỉ định các báo cáo viên đặc biệt về
các hình thức hành quyết độc đoán (1982), báo cáo viên đặc biệt về tra tấn
(1985), báo cáo viên đặc biệt về các hình thức phân biệt đối xử về tôn giáo, tín
ngưỡng (1986), báo cáo viên đặc biệt về vấn đề lính đánh thuê (1988), Nhóm
công tác về các vụ bắt giữ tuỳ tiện (1991)... Các nhóm công tác, báo cáo viên
đặc biệt kể trên có quyền tìm kiếm và tiếp nhận thông tin có liên quan từ tất cả
các nguồn có thể và quyết định các biện pháp điều tra thích hợp để làm rõ vấn
đề, sau đó báo cáo với UNCHR trong phiên họp gần nhất.
Tính đến đầu năm 2009, đã có 36 báo cáo viên đặc biệt, đại diện đặc biệt,
chuyên gia độc lập được bổ nhiệm và ba nhóm công tác được thành lập để thực
hiện hoạt động điều tra bất thường nêu trên:


Một số quốc gia đã từng là địa bàn thực hiện thủ tục này bao gồm: Các lãnh
thổ Palextin (1993, 2008), Haiti (1995), Libêria (2003), Cộng hòa dân chủ
nhân dân Triều Tiên (2005), Burundi (2005), Campuchia (2005), Cộng hòa
dân chủ nhân dân Cônggô (2005), Xuđăng (2005), Xômali (2008), Mianma


•
•
•
•
•
•
•
•

•

(2008)...
Các vấn đề quyền con người đã trở thành chủ đề của những cuộc điều tra
theo thủ tục này bao gồm:
Nơi cư trú (2008)
Các hình thức nô lệ hiện đại (2007)
Quyền giáo dục (2004)
Tác động của các chính sách cải cách kinh tế và nợ nước ngoài đối với quyền
con người (2008)
Thi hành tử hình vô căn cứ hoặc tùy tiện (2004)
Quyền có lương thực (2008)
Tự do ngôn luận và biểu đạt (2002)
Tự do tôn giáo, tín ngưỡng (2004)
Hoàn cảnh của những người bảo vệ quyền con người (2008)
8


•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•

Tính độc lập của thẩm phán và luật sư (2003)
Các vấn đề của người thiểu số (2005)
Sức khỏe thể chất và tinh thần (2005)
Bảo vệ quyền con người trong chống khủng bố (2005)
Phân biệt chủng tộc và sự bất khoan dung (2008)
Buôn bán trẻ em, mại dâm trẻ em và văn hóa phẩm đồi trụy trẻ em (2008)
Tra tấn (2004)
Buôn người (2004)
Sử dụng lính đánh thuê chống lại quyền tự quyết của các dân tộc (2004)
Bạo lực chống lại phụ nữ (2003)
Quyền và sự nghèo đói cùng cực (2004)
Quyền và sự đoàn kết quốc tế (2005)
Quyền con người và việc vận chuyển chất thải bất hợp pháp (2004)
Quyền con người và các công ty xuyên quốc gia và các doanh nghiệp khác
(2005)
Quyền của người bản địa (2008)
Quyền của những người bị buộc rời bỏ nơi ở (2004)
Quyền của người lao động nhập cư (2005)
………….

c) Hoạt động thủ tục đặc biệt:
- Tiến hành hoạt động điều tra bất thường những tình huống vi phạm con người
nghiêm trọng diễn ra ở một quốc gia hoặc khu vực cụ thể bằng việc chính thức
đến một quốc gia hoặc khu vực để tìm hiểu về tình hình nhân quyền (country

visit) để từ đó theo dõi, đưa ra các ý kiến tư vấn và có báo cáo công khai về tình
hình nhân quyền theo từng lĩnh vực hoặc tại một số nước cụ thể, nhằm hỗ trợ
HĐNQ trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền trên thế giới đồng thời làm
nghiên cứu, tham vấn chuyên gia, nâng cao nhận thức về nhân quyền...
- Tiếp nhận các khiếu nại cá nhân về vi phạm nhân quyền. Khác với cơ chế
giám sát theo điều ước, thì bất kỳ ai cũng có thể nộp thông tin về vi phạm nhân
quyền đến những chủ thể có thẩm quyền về thủ tục đặc biệt (cơ chế giám sát
theo Hiến chương). Chính vì vậy, có thể nhận xét rằng, “việc gửi những khiếu
9


nại cá nhân theo các thủ tục đặc biệt là một trong những phương thức hữu hiệu
nhất để có được sự can thiệp trực tiếp vào các vụ việc đơn lẻ”. Tuy nhiên, không
phải mọi vụ việc đều có thể khiếu nại theo thủ tục đặc biệt. Thông thường, chỉ
những vi phạm nhân quyền nghiêm trọng hay mang tính phổ biến, trên diện
rộng mới được chấp nhận giải quyêt theo thủ tục này. Tùy loại quyền bị vi phạm
mà cá nhân có thể nộp khiếu nại đến các nhóm công tác (Nhóm công tác về
giam giữ tùy tiện, Nhóm công tác về mất tích cưỡng bức…) hay báo cáo viên
đặc biệt (như Báo cáo viên đặc biệt về tự do tôn giáo, Báo cáo viên đặc biệt về
tình hình của những người bảo vệ nhân quyền…). Các cơ chế này không đòi hỏi
sự chấp thuận của quốc gia có liên quan. Chẳng hạn, Nhóm công tác về việc
giam giữ tùy tiện (Working Group on Arbitrary Detention, cơ quan được thiết
lập theo nghị quyết 1991/42 của Ủy ban Nhân quyền, được mở rộng thẩm
quyền thêm ba năm theo Nghị quyết 6/4 ngày 28/9/2007 Hội đồng Nhân
quyền), có thể nhận khiếu nại từ các cá nhân là nạn nhân bị giam giữ tùy tiện
hoặc từ người đại diệ n của họ.

Vậy đã có các chủ thể theo thủ tục điều tra đặc biệt nào đến Việt Nam?
Gần đây, đặc biệt là sau khi Việt Nam thực hiện việc báo cáo theo cơ chế UPR
tại HRC vào năm 2009, có một số báo cáo viên và chuyên gia độc lập đã đến

ViệtNam theo lời mời, cụ thể là: Báo cáo viên đặc biệt về tự do tôn giáo (trong
năm1998), Chuyên gia độc lập về các vấn đề người thiểu số, Chuyên gia độc lập
về nhân quyền và đói nghèo (trong năm 2010), Chuyên gia độc lập về tác động
của nợ nước ngoài với việc thụ hưởng quyền con người, Báo cáo viên đặc biệt
về quyền sức khỏe (trong năm 2011)..., Báo cáo viên đặc biệt về quyền văn hóa
(trong năm 2013)…
Cụ thể, thực hiện chủ trương tăng cường hợp tác quốc tế về quyền con người, từ
ngày 21 đến ngày 31/7/2014, Việt Nam đã đón Báo cáo viên đặc biệt của Liên
10


hợp quốc về tự do tôn giáo, tín ngưỡng Heiner Bielefeldt vào làm việc tại Việt
Nam.
Đây là một hoạt động trong khuôn khổ hợp tác giữa Việt Nam và các cơ chế của
Liên hợp quốc về quyền con người. Từ năm 2010-2014, Việt Nam đã đón 6
“Thủ tục đặc biệt” của Liên hợp quốc, thể hiện thái độ nghiêm túc của Việt Nam
trong việc thực hiện các cam kết quốc tế khi ứng cử Hội đồng Nhân quyền và
các khuyến nghị mà Việt Nam đã chấp thuận theo Cơ chế rà soát định kỳ phổ
quát (UPR).
Ông Heiner Bielefeldt đã làm việc với đại diện các Bộ, ngành, cơ quan liên
quan tại trung ương và một số địa phương; thăm các cơ sở tôn giáo và gặp một
số tổ chức, cá nhân để tìm hiểu thực tiễn đời sống sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo
tại Việt Nam. Tại các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc nêu trên, Báo cáo viên đặc biệt đã
tập trung trao đổi về chính sách, luật pháp và thực tiễn bảo đảm quyền tự do tín
ngưỡng, tôn giáo tại Việt Nam. Các Bộ, ngành, cơ quan trung ương và địa
phương của Việt Nam đã nêu bật chính sách, nỗ lực, thành tựu cũng như chia sẻ
các khó khăn, thách thức của Việt Nam trong việc bảo đảm và thúc đẩy quyền
tự do tín ngưỡng, tôn giáo cho nhân dân, đồng thời trao đổi các định hướng của
Việt Nam nhằm đáp ứng ngày càng tốt hơn các quyền và tự do của người dân
trong lĩnh vực này. Các cơ quan của Việt Nam cũng giải đáp những thắc mắc,

quan tâm mà Báo cáo viên đặc biệt nêu tại các cuộc tiếp xúc.
Kết thúc chuyến thăm, ông Heiner Bielefeldt ghi nhận những tiến triển tích cực
của Việt Nam trong bảo đảm quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo cho mọi người
dân; cảm ơn Chính phủ Việt Nam đã đón tiếp chu đáo; đánh giá cao các cuộc
trao đổi cởi mở, thẳng thắn cũng như sự hợp tác tích cực của các cơ quan hữu
quan của Việt Nam trong chuyến thăm.
C. Kết luận

11




Tính đến cuối năm 2013, đã có 51 chủ thể có thẩm quyền đặc biệt đang hoạt
động (gồm thủ 37 thủ tục theo chủ đề và 14 thủ tục theo quốc gia)



Tính đến ngày 01 tháng 8 năm 2017 con số đó lên tới 56 (gồm 44 thủ tục
theo chủ đề và 12 thủ tục theo quốc gia)
Qua số liệu trên cho thấy phạm vi hoạt động của thủ tục đặc biệt ngày càng
mở rộng trên cả lĩnh vực lẫn quốc gia,chứng tỏ hiệu quả của nó ngày càng
cao góp một phần không nhỏ để Liên hợp quốc có thể hoàn thành tốt nhiệm
vụ của mình trong việc thúc đẩy và bảo vệ quyền con người trên phạm vi
toàn thế giới.

12