Lài cám ơn
Em xin chân thành cám ơn sn giúp đõ cna các thay giáo, cô giáo to
Giái tích và các ban sinh viên khoa Toán - Trưòng Đai hoc Sư pham
Hà N®i 2. Đ¾c bi¾t, em xin bày tó lòng biet ơn sâu sac cna mình tói
TS. Nguyen Văn Hào đã t¾n tình giúp đõ em trong quá trình hoàn
thành khóa lu¾n tot nghi¾p.
Lan đau thnc hi¾n công tác nghiên cúu khoa hoc nên vi¾c trình bày
khóa lu¾n không tránh khói nhung han che và thieu sót. Em xin chân
thành cám ơn nhung ý kien đóng góp cna các thay giáo, cô giáo và
các ban sinh viên.
Hà N®i, tháng 5 năm 2012
Sinh viên
Pham Th% L¾
Lài cam đoan
Tôi xin cam đoan, dưói sn hưóng dan cna TS. Nguyen Văn Hào khóa
lu¾n tot nghi¾p "Nghi¾m chuoi cúa phương trình vi phân tuyen
tính phNc" đưoc hoàn thành theo sn hieu biet, nh¾n thúc và đưoc
trình bày theo quan điem riêng cna cá nhân tôi.
Trong quá trình hoàn thành khóa lu¾n, tôi đã thùa ke nhung thành tnu
cna các nhà khoa hoc vói sn trân trong và biet ơn.
Hà N®i, tháng 5 năm 2012
Sinh viên
Pham Th% L¾
Mnc lnc
Má đau.......................................................................................... 3
Chương 1. Kien thNc chuan b% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..
6
1.1. So phúc và m¾t phang phúc................................................................6
1.1.1. Khái ni¾m và m®t so tính chat cơ bán........................................................................6
1.1.2. Sn h®i tu cna dãy so phúc..................................................................................8
1.1.3. Chuoi so phúc.................................................................................................................8
1.2. Hàm bien phúc........................................................................................9
1.2.1. Hàm liên tuc.......................................................................................................9
1.2.2. Hàm chính hình................................................................................................10
1.2.3. Chuoi lũy thùa..................................................................................................11
1.3. Tích phân phúc.....................................................................................13
1.4. Đai cương ve phương trình vi phân phúc.........................................17
1.5. Van đe điem kỳ d% cna phương trình vi phân tuyen tính phúc . . 19
1.5.1. Khái ni¾m.....................................................................................................................19
1.5.2. Phân loai điem kỳ d%..................................................................................................19
Chương 2. Nghi¾m chuoi cúa phương trình vi phân tuyen tính
21
2.1. Phương trình chí so.............................................................................22
2.2. Phương trình chí so có các nghi¾m phân bi¾t................................23
2.2.1. Phương pháp tìm nghi¾m chuoi......................................................................24
2.2.2. Sn h®i tu cna nghi¾m chuoi.............................................................................25
1
2.3. Phương trình chí so có nghi¾m b®i...................................................28
2.3.1. H¾ nghi¾m tương úng tù nghi¾m b®i cna phương trình chí so..............................28
2.3.2. Sn đ®c l¾p tuyen tính cna h¾ nghi¾m......................................................................32
2.4. Úng dung vào phương trình Bessel....................................................34
2.5. Đieu ki¾n đe tat cá các nghi¾m liên quan tói m®t chí so có the
không chúa logarit..................................................................................36
2.6. Điem kì d% thnc và kì d% be ngoài.....................................................39
Ket lu¾n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...
43
Tài li¾u tham kháo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
1
Má đau
1. Lý do chon đe tài
Như ta đã biet vi¾c tìm nghi¾m tong quát cna m®t phương trình vi
phân tuyen tính đưoc dna trên cơ só xác đ%nh m®t h¾ nghi¾m cơ
bán cna phương trình thuan nhat cùng vói vi¾c tìm m®t nghi¾m riêng
cna phương trình đó. Nghi¾m tong quát cna phương trình này là tong
cna nghi¾m riêng cna phương trình đó vói nghi¾m tong quát cna
phương trình vi phân tuyen tính than nhat tương úng. Nhưng cho đen
nay ngưòi ta cũng chí mói đưa ra đưoc quy trình h¾ thong đe xây
dnng h¾ nghi¾m tong quát cna phương trình vi phân tuyen tính vói
h¾ so hang so. Đoi vói phương trình vi phân tuyen tính mà h¾ so
không phái là hang so, vi¾c tìm nghi¾m ó dang to hop cna các hàm
sơ cap cna m®t so phương trình vi phân không phái de dàng, th¾m
chí ngay cá đoi vói nhieu phương trình có dang khá đơn gián. Chang
han
P (z)wrr(z) + Q(z)wr(z) + R(z)w(z) = 0.
Đó là phương trình vi phân cap hai vói h¾ so là hàm cna bien so đ®c
l¾p, nhưng ta không the tìm đưoc nghi¾m riêng dưói dang m®t hàm
so sơ cap. Tuy nhiên, vi¾c giái các phương trình như dang trên đây là
rat quan trong vì nó náy sinh tù các bài toán thnc tien, đ¾c bi¾t nó
xuat hi¾n nhieu trong các bài toán v¾t lý kĩ thu¾t. Vì v¾y, ta can thiet
phái xây dnng các phương pháp nham tìm nghi¾m cho các phương
trình này.
M®t trong các phương pháp thông dung là tìm nghi¾m cna phương
trình dưói dang chuoi lũy thùa. Ý tưóng cna phương pháp này khá đơn
gián: Giá sú các hàmP (z), Q(z), R(z) là giái tích trong m®t lân c¾n
cna điem z0, khi đó chúng có khai trien thành chuoi lũy thùa tâm tai
z0. Giá sú phương trình có nghi¾m dưói dang chuoi lũy thùa
w=
.∞
n
cn(z − z0) .
n=0
Cơ só toán hoc cna phương pháp này là ta thay the bieu thúc này
cùng các đao hàm cna nó vào phương trình vi phân can giái. Tù đó,
xác đ%nh giá tr% cna các hang so c0, c1, c2, ... sao cho nó nghi¾m
đúng phương trình vi phân đã cho. Sau đó đong nhat các h¾ so trong
h¾ thúc thu đưoc, ta nh¾n đưoc nghi¾m cna phương trình vi phân
đó.
Đieu đó dan tói ý tưóng tìm nghi¾m cna phương trình vi phân tuyen
tính dưói dang chuoi lũy thùa. Đưoc sn đ%nh hưóng cna ngưòi hưóng
dan, em chon đe tài "Nghi¾m chuoi cúa phương trình vi phân tuyen
tính phNc" đe hoàn thành khóa lu¾n tot nghi¾p chuyên ngành Toán
giái tích. Khóa lu¾n đưoc bo cuc thành hai chương
Chương 1. Trong chương này, em đưa ra m®t so kien thúc chan b%:
so phúc và m¾t phang phúc; dãy so và chuoi so phúc; hàm phúc và
tính khá vi phúc; hàm giái tích. Cũng ó đây liên quan tói vi¾c tìm hieu
phương trình vi phân tuyen tính phúc nên em trình bày ve khái ni¾m
phương trình vi phân tuyen tính phúc, đ%nh lý ton tai nghi¾m cna
phương trình vi phân phúc, van đe ve điem kì d% cna phương trình vi
phân tuyen tính phúc.
6
Chương 2. Trong chương này em trình bày ve van đe ton tai nghi¾m
7
chuoi đoi vói m®t so lóp phương trình vi phân tuyen tính phúc và
phương pháp tìm nghi¾m chuoi đoi vói các phương trình vi phân tuyen
tính này.
2. Mnc đích nghiên cNu và nhi¾m vn nghiên cNu
Tìm hieu ve nghi¾m chuoi cna phương trình vi phân tuyen tính phúc.
3. Đoi tưang và pham vi nghiên cNu
Nghiên cúu van đe nghi¾m dưói dang chuoi lũy thùa cna phương
trình vi phân tuyen tính phúc.
4. Phương pháp nghiên cNu
Tìm hieu tài li¾u tham kháo, phân tích, so sánh, tong hop và xin ý
kien đ%nh hưóng cna ngưòi hưóng dan.
Chương 1
Kien thNc chuan b%
1.1. So phNc và m¾t phang phNc
1.1.1. Khái ni¾m và m®t so tính chat cơ bán
So phúc là so có dang z = x + iy; x, y ∈ R và i là đơn v% áo
mà
i2 = −1. Ta goi x là phan thnc và y là phan áo, kí hi¾u
x = Rez, y = Imz.
T¾p hop các so phúc đưoc kí hi¾u bói C. T¾p hop các so phúc đưoc
đong nhat vói m¾t phang R2 bói phép tương úng
C → R2
z = x + iy ›→ (x, y).
M®t cách tn nhiên, ngưòi ta goi Ox là trnc thnc, Oy là trnc áo. Phép
c®ng và nhân các so phúc đưoc thnc hi¾n m®t cách thông thưòng
như các phép toán trên t¾p hop so thnc vói lưu ý rang i2 = −1. Ta có
z1 + z2 = (x1 + x2 ) + i(y1 + y2 )
và
z1.z2 = (x1 + iy1)(x2 + iy2) = x1x2 + ix1y2 + iy1x2 + i2y1y2
= (x1x2 − y1y2) + i(x1y2 + y1x2).
M®t so tính chat cna phép c®ng và nhân so phúc
+ Tính chat giao hoán
z1 + z2 = z2 + z1; z1.z2 = z2.z1.
+ Tính chat ket hop
(z1 + z2) + z3 = z1 + (z2 + z3); (z1.z2).z3 = z1.(z2.z3).
+ Tính chat phân phoi cna phép nhân vói phép c®ng
z1.(z2 + z3) = z1.z2 + z1.z3.
Vói moi so phúc z = x + iy, ta xác đ%nh modul cna so phúc z là
,
|z| = x2 + y2.
Modul cna so phúc có các tính chat
(i) |z + w| ≤ |z| + |w| ; ∀z, w ∈ C,
(ii) ||z| − |w|| ≤ |z − w| ; ∀z, w ∈ C,
(iii) |Rez| ≤ |z| ; |Imz| ≤ |z| ; ∀z ∈ C.
So phúc liên hop cna so phúc z = x + iy đưoc kí hi¾u
là Không khó khăn, ta có the kiem tra đưoc
=
và
Rez
z+
; Imz
z¯
=
2
z¯ = x −
iy.
z−
z¯
2i
2
|z| = z.z¯; = z¯ vói z ƒ= 0.
2
1
z
|z|
So phúc khác 0 đưoc bieu dien dưói dang cnc z = r.eiθ vói r > 0, θ ∈ R
đưoc goi là argument cna so phúc z (argument cna so phúc z đưoc xác
đ%nh m®t cách duy nhat vói sn sai khác m®t b®i so cna 2π) và
.
Bói vì e
.
iθ
.
eiθ = cosθ + i sin θ.
= 1, nên r = |z| và θ là góc hop bói chieu dương cna truc Ox
.
và núa đưòng thang xuat phát tù goc toa đ® đi qua điem z. Cuoi cùng,
ta lưu ý rang z = r.eiθ và w = s.eiϕ thì
z.w = r.s.ei(θ+ϕ).
1.1.2. SN h®i tn cúa dãy so phNc
Dãy so phúc {zn} đưoc goi là h®i tu đen so phúc w ∈ C và viet là
w = lim zn
n→∞
⇔
lim |z − w| = 0.
n
n→∞
lim
zn ⇔ n→∞ Rezn =
w = lim
lim Rew, Imzn
De dàng kiem tra rang
n→∞
n→∞
= Imw.
Dãy so phúc {zn} đưoc goi là dãy Cauchy neu
|zn − zm| → 0 khi m, n → ∞
⇔ ∀ε < 0 ∃N > 0 sao cho |zn − zm| < ε vói moi n, m ≥ N.
Như v¾y, dãy so phúc h®i tu neu và chí neu nó là dãy Cauchy.
1.1.3. Chuoi so phNc
Đ%nh nghĩa 1.1. Cho dãy so phúc {un}. Khi đó, tong vô han
∞
u1 + u2 + · · · + un + · · · =
n=1
.
un
(1.1)
đưoc goi là chuoi so phúc. Tong Sn = u1 + u2 + · · · + un đưoc goi là
tong
riêng thú n cna chuoi (1.1).
Neu ton tai lim
n→∞
Sn = S ƒ= 0 thì chuoi (1.1) đưoc goi là h®i tn và
S
đưoc goi là tong cna chuoi, kí hi¾u
s=
.
∞
un .
n=1
Chuoi không h®i tu goi là chuoi phân kì.
Đ%nh lý 1.1. (Tiêu chuan Cauchy) Chuoi
.∞
n=
1
un h®i tu khi và chí khi
vói moi ε > 0 ton tai so nguyên dương N = N (ε) sao cho vói moi n ≥
N
và moi p = 1, 2, ... ta có
|un+1 + un+2 + · · · + un+p| < ε.
Đ%nh nghĩa 1.2. Chuoi
.∞
n=
1
.∞
n=
1
un đưoc goi là h®i tn tuy¾t đoi neu chuoi
|un| h®i tu.
Đ%nh lý 1.2. Neu
chuoi
.∞
n=
1
1.2. Hàm bien phNc
1.2.1. Hàm liên tnc
un h®i tn tuy¾t đoi thì nó cũng h®i tn.
Cho hàm f (z) xác đ%nh trên t¾p Ω ⊂ C. Ta nói rang f (z) liên tuc
tai điem z0 ∈ Ω neu thóa mãn m®t trong hai đieu ki¾n tương đương
sau
(i) Vói moi ε > 0 ton tai δ > 0 sao cho vói moi z ∈ Ω và |z − z0| < δ
thì
|f (z) − f (z0)| < ε.
(ii) Vói moi dãy {zn} ⊂ Ω mà
lim
n →∞
zn = z0 thì f (zn) = f (z0).
lim
Hàm f (z) đưoc
n→∞
goi là liên tuc trên
Ω neu nó liên tuc
tai moi điem cna
Ω. Tong và tích
cna các hàm liên
tuc cũng là hàm
liên tuc.
1.2.2. Hàm
chính
hình
Cho hàm phúc
f (z) xác đ%nh
trên t¾p mó Ω.
Hàm f (z)
đưoc goi là
chsnh hình tai
điem z0 ∈ Ω neu
ton tai giói han
cna bieu thúc
f (z0 +
→
ó đó 0 ƒ= h ∈ C
vói z0 + h ∈ Ω.
h)
−
f
(z
0)
;
kh
i
h
0,
h
Giói han trên đưoc ký hi¾u bói f
g
r
(z0) và goi là đao hàm cna hàm f
(z)
tai điem z0. Như v¾y, ta có
r
f (z0) = lim f
h→0
goi là chính
hình trên Ω
neu
chính
nó
hình
tai
moi
điem cna Ω.
(
z
0
Hàm
chính
f
hình
nguyên.
Đ%nh
lý
1.3. Neu các
hàm f, g
)
chính hình
trên Ω, thì
(i) f + g
−
chính
hình trên
Ω và (f
f
r
+ g) =
f r + gr,
(
(ii) f.g chính
hình trên
z
Ω
và
r
0
(f.g) = f
r
g + f.gr ,
)
0, f
(iii) N
.h
eu thì
g(
Hàm f (z) có đao hàm phúc tai
z0
)
điem z cũng đưoc goi là khá vi
ƒ=
phúc hay C - khá vi tai z. Hàm f
h
h
ì
n
h
trên C đưoc
goi là hàm
+
c.
hf
í.
r
n=
g
h
t
a
i
z
0
∈
Ω
v
à
f r.g − f.gr
.
g2
Thêm nua, neu f : Ω → U và g :
U → C là các hàm chính hình, thì
hàm
hop gof : Ω → C cũng là hàm
chính hình.
Khái ni¾m khá vi phúc khác
han vói khái ni¾m khá vi thông
thưòng cna hàm hai bien thnc.
Thnc v¾y, hàm f (z) = z¯ tương
úng như ánh xa
cna m®t hàm hai bien thnc F : (x, y) ›→ (x, −y). Hàm này khá vi theo
nghĩa hàm hai bien thnc, đao hàm cna nó tai m®t điem là ánh xa tuyen
tính đưoc cho bói đ%nh thúc Jacobian cna nó, ma tr¾n vuông cap hai
các đao hàm riêng cna các toa đ®. Tuy nhiên, ta thay đieu ki¾n ton tai
các đao hàm thnc không đám báo tính khá vi phúc. Đe hàm f khá vi
phúc, ngoài đieu ki¾n khá vi cna hàm hai bien thnc, chúng ta can đen
đieu ki¾n Cauchy - Riemann đưoc cho bói đ%nh lý dưói đây. Đe lý giái
đưoc đieu này, trưóc het ta nhac lai hàm f (z) = u(x, y) + iυ(x, y),
trong
đó hàm u(x, y) và v(x, y) xác đ%nh trong mien Ω, đưoc goi là R2 - khá
vi tai z = x + iy neu các hàm cna hai bien thnc u(x, y) và v(x, y)
khá vi tai điem (x, y).
Đ%nh lý 1.4. (Đieu ki¾n Cauchy - Riemann) Đe hàm f (z) là C khá vi tai điem z ∈ D, đieu ki¾n can và đú là tai điem đó hàm f (z)
là R2 - khá vi và thóa mãn đieu ki¾n Cauchy - Riemann.
∂u
∂u
(x, y).
(x, y) = ∂v (x,
∂x
∂v
y);
∂y
(x, y) =
∂y
−
∂x
1.2.3. Chuoi lũy thNa
Chuoi lũy thùa là chuoi có dang
∞
.
an(z − z0)
n
n=0
ho¾c bang phép đoi bien đơn gián ta chí can nghiên cúu chuoi
dang
∞
(1.2)
.
anz n,
(1.3)
n=0
trong đó an ∈ C. Tù Đ%nh lý Abel ta thay rang neu chuoi (1.3) h®i tu
điem z0 nào đó, thì nó cũng h®i tu tai moi z trong đĩa |z| ≤ |z0|. Bây
giò
ta se chúng minh luôn ton tai m®t đĩa mó mà trên đó chuoi (1.2) h®i tu
tuy¾t đoi.
Đ%nh lý 1.5. (H’adamard) Cho chuoi lũy thùa .∞
anzn. Khi đó ton tai
so 0 ≤ R ≤ +∞ sao cho
n=
0
(i) Neu |z| < R thì chuoi h®i tn tuy¾t đoi.
(ii) Neu |z| > R thì chuoi phân kỳ.
Hơn nua, neu ta sú dnng quy ưóc 1/0 = ∞ và 1/∞ = 0, thì so R
đưoc tính bói công thúc
1
1
= lim sup |a | n .
n
R n→∞
So R đưoc goi là bán kính h®i tn cúa chuoi và mien |z| < R đưoc goi là
đĩa h®i tn.
Chú ý. Trên biên cna đĩa h®i tu |z| = R, thì chuoi có the h®i tu cũng
có the phân kỳ.
Các ví du thêm nua ve chuoi lũy thùa h®i tu trong toàn m¾t phang
phúc là các hàm lưong giác
.
2n
.
∞
∞
z
2n) và sin z =
cos z =
n
n
(−1)
(−1)
2n+1
.
z
n=0
(
n=0
(2n + 1)!
Bang tính toán đơn gián, ta nh¾n đưoc các công thúc Euler dưói dang
mũ phúc
cos z =
eiz +
e−iz
2
iz
−iz
và sin z e − e .
2
=
.∞
Đ%nh lý 1.6. Chuoi lũy thùa f (z) n= anzn xác đ%nh m®t hàm chính
=
0
hình trong đĩa h®i tn cúa nó. Đao hàm cúa f cũng là m®t chuoi lũy
thùa
thu đưoc bang cách lay đao hàm tùng so hang cúa chuoi vói hàm f, túc
là
r
f (z) =
∞
.
nanzn−1.
n=0
r
Hơn nua, f có cùng bán kính h®i tn vói f.
H¾ quá 1.1. Chuoi lũy thùa khá vi vô han lan trong đĩa h®i tn cúa nó.
Đao hàm cúa chuoi lũy thùa thu đưoc bang cách lay đao hàm cúa tùng
so hang cúa nó.
M®t hàm f xác đ%nh m®t t¾p con mó Ω đưoc goi là giái tích (ho¾c có
khai
.∞
n
trien lũy thùa) tai điem z0 ∈ Ω neu ton tai chuoi lũy
n= an(z − z0)
0
thùa
tâm tai z0 vói bán kính h®i tu dương sao cho
f (z) =
.∞
n
an(z − z0) ;
n=0
vói moi z trong lân c¾n cna điem z0. Neu f có khai trien lũy thùa tai
moi z ∈ Ω, thì ta nói rang f giái tích trên Ω. Tù Đ%nh lý 1.5 ta thay
rang m®t hàm giái tích trên Ω thì cũng chính hình trên đó.
1.3. Tích phân phNc
M®t đưòng cong tham so là m®t hàm
z : [a, b] → C
t ›→ z(t) = x(t) + iy(t).
Đưòng cong đưoc goi là trơn neu ton tai đao hàm zr(t) liên tuc trên
đoan
[a, b] và zr(t) ƒ= 0, vói moi t ∈ [a, b]. Tai các điem t = a và t = b các
đai
lưong zr(a) và zr(b) đưoc hieu như giói han m®t phía
zr(a) = lim
h→0+
z ( a + h) −
z (a )
h
và zr(b) =
lim
h→0−
z ( b + h) −
z(b )
h .
Đưòng cong đưoc goi là trơn tùng khúc neu z(t) liên tuc trên đoan [a,
b] và ton tai các điem a0 = a < a1 < ... < an = b, ó đó z(t) là trơn
trên moi đoan [ak, bk+1]. Đ¾c bi¾t đao hàm trái và phái tai các điem
ak có the
khác nhau vói k = 1, 2, ..., n − 1.
Hai đưòng cong tham so z : [a, b] → C và z¯ : [c, d] → C đưoc goi là
tương đương neu ton tai song ánh khá vi liên tuc s → t(s) tù [c, d] đen
[a, b] sao cho tr(s) > 0 z¯(s) = z (t(s)). Đieu ki¾n tr (s) > 0 đám
và
báo
hưóng cna đưòng cong, khi s chay tù c đen d thì t(s) chay tù a đen b.
Ho cna tat cá các đưòng cong tham so tương đương vói z(t) xác đ
%nh m®t
đưòng cong trơn γ ⊂ C. Đưòng cong γ− là đưòng cong thu đưoc tù γ
bang cách đoi hưóng. M®t dang tham so hóa cna γ− đưoc xác đ%nh
như sau
z− : [a, b] → R2
z−(t) = z(b + a − t).
Các điem z(a) và z(b) đưoc goi là điem đau và điem cuoi cna đưòng
cong. Đưòng cong trơn ho¾c trơn tùng khúc đưoc goi là kín neu z(a)
= z(b); đưoc goi là đưòng cong đóng neu nó không có điem tn cat,
nghĩa là neu t ƒ= s thì z(t) ƒ= z(s). Trưòng hop đưòng cong đóng thì
trù ra s = a và t = b. Đe ngan gon ta se goi đưòng cong trơn tùng
khúc là m®t đưòng cong.
Ví dn 1.1. Xét đưòng tròn Cr (z0) tâm tai z0, bán kính r
Cr (z0) = {z ∈ C : |z − z0| = r} .
Hưóng dương là hưóng đưoc cho bói phương trình tham so
z(t) = z0 + reit, t ∈ [0, 2π]
và hưóng âm đưoc cho bói phương trình
z(t) = z0 + re−it, t ∈ [0, 2π] .
Ta kí hi¾u C là đưòng tròn đ%nh hưóng dương.
Đ%nh nghĩa 1.3. Cho đưòng cong trơn γ đưoc tham so hóa bói
phương trình z : [a, b] → C và f là hàm liên tuc trên γ. Tích phân
cna hàm f doc theo γ đưoc xác đ%nh bói
b
¸
¸ f (z(t)).zr(t)dt.
f (z)dz =
γ
a
Chúng ta thay tích phân ve phái không phu thu®c vào cách chon
phương trình tham so đoi vói γ. Giá sú z¯ là m®t tham so hóa tương
đương xác đ%nh như trên thì
¸b
¸d
f (z(t)).zr(t)dt
=
f (z(t(s))).zr(t(s)).tr(s)ds
c
a
d
¸
=
f (z¯(s)).z¯r (s)ds.
c
Neu γ là đưòng cong trơn tùng khúc như trên, thì
ak+1
¸
n−1
¸
. f (z(t)).zr(t)dt.
f (z)dz =
k=0
γ
ak