Các thương cảng vùng nghệ tĩnh và giao thương khu vuẹc thế kỷ XI XIV (2013) nguyễn văn kim

CÁC THƯƠNG CẢNG VÙNG NGHỆ - TĨNH VÀ
GIAO THƯƠNG KHU v ự c THÉ KỶ XI - XIV
Nguyễn Văn K im "

S a u khi p h ụ c h ư n g đ ư ợ c n ề n đ ộ c lập d â n t ộ c v à o th ế kỷ X , v ớ i s ự x á c lập
q u y ề n lự c c ủ a v ư ơ n g t r i ề u L ý ( 1 0 0 9 - 1 2 2 5 ) v à triề u T r ầ n ( 1 2 2 5 - 1 4 0 0 ) , Đ ạ i V iệ t đ ã
m a u chóne, v ư ơ n lên t h à n h m ộ t q u ố c g ia c ư ờ n g th ịn h ở k h u v ự c Đ ô n g N a m Á . N ằ m
ở vị trí t r ọ n g y ế u trone, h ệ t h ố n a g ia o lưu, t h ư ơ n g m ại Đ ô n g Á , c h ín h q u y ề n T h ă n g
L o n g đ ã c h ủ đ ộ n g d ự n h ậ p v à o n h i ề u h o ạ t đ ộ n g c ủ a h ệ t h ố n g g ia o t h ư ơ n g k h u v ự c .
C ù n g v ớ i n ô n g n g h iệ p , t h ủ c ô n g n g h iệ p v à c á c n g à n h k h a i th á c , t h ư ơ n g n g h i ệ p đ ã
s ớ m đ ư ợ c c o i là n g à n h k i n h tế q u a n trọ n g , h ợ p t h à n h s ứ c m ạ n h q u ố c gia.
T r o n g b u ổ i đ ầ u t h a m g ia v à o h ệ t h ố n g g ia o t h ư ơ n g c h â u Á , vớ i v a i trò đ iề u
phối c ủ a k in h đ ô T h ă n g L o n g , c ù n g vớ i c á c Bạc dịch trường, c h ợ đ ư ờ n g b iê n trả i
d ọ c v ù n g b iê n g iớ i p h í a B ắ c v à t ru n g tâ m k in h tế đối n g o ạ i ở v ù n g b iế n đ ả o Đ ô n g
B ắ c ( m à t r ọ n g tâ m là t h ư ơ n g c ả n g V â n Đ ồ n ) 1, c á c c ả n g v e n b iể n B ắ c T r u n g B ộ
từ n g d ó n g vai trò q u a n t r ọ n g t r o n g v iệc n ố i k ế t c á c h o ạ t đ ộ n g g ia o t h ư ơ n g k h u v ự c
Đ ô n g Á . H o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c t h ư ơ n g c ả n g , t u y ế n g ia o t h ư ơ n g trê n v ù n g đ ấ t n à y đ ã
th ú c đ ẩ y m ố i g ia o lư u k i n h tế, k h a i th á c tiề m n ă n g g i ữ a c á c k h ô n g g i a n k in h tế, g i ữ a
b iể n v à lụ c địa, g i ữ a Đ ạ i V i ệ t v ớ i C h a m p a , A i L a o , C h â n L ạ p c ũ n g n h ư m ộ t s ố q u ố c
g ia k h á c t r o n g k h u v ự c . V ớ i Đ ạ i V iệ t, v ù n g N g h ệ A n - H à T ĩ n h đ ư ợ c c o i là p h ê n
dậu. đ ịa b à n c h iế n lư ợ c t r o n g h ệ t h ố n g b ả o v ệ đ ấ t n ư ớ c v à k i n h đ ô T h ă n g L o n g .
D ự a trê n n h ữ n g n g u ồ n t ư liệ u t r o n g n ư ớ c , q u ố c tế k ế t h ợ p vớ i v iệ c k h a i th á c
c á c kết q u ả n g h i ê n c ứ u k h ả o c ổ h ọ c v à k h ả o sá t th ự c tế, bài v iế t c ố g a n g p h á c d ự n g
lại diện m ạ o , là m r õ v a i trò , t ầ m q u a n t r ọ n g c ủ a c á c t h ư ơ n g c ả n g N g h ệ - T ĩn h t r o n g
hệ t h ố n g g i a o t h ư ơ n g c ủ a q u ố c g ia Đ ạ i V iệ t v ớ i vai trò tổ c h ứ c , đ iề u p h ố i c ủ a k in h
đ ô T h ă n g L o n g . B à i v i ế t c ũ n g s ẽ tậ p tr u n g p h â n tíc h n g u y ê n n h â n , đ ộ n g lực d ẫ n đ ế n

* P G S . T S . , T r ư ờ n g Đ H K .H X H & N V , Đ H Q G H N

1 Có thể xem các chuyên khảo về thương cảng Vân Đồn và quan hệ thương mại Đại Việt thời
Lý - Trần trong: Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, ĐHQG H"N: Việt N a m trong

hệ thống thương mại châu Ả thế kỷ XVI-XVIỊ, Nxb. Thể giới, H., 2007; Ban Quản lý các di
tích t r ọ n g đ i ể m Quảng N i n h : D i tích lịc h s ử - văn hóa thư ơng cả n g Vân Đ ồ n , N x b . K h o a học
xã hội, H., 2010.

489


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỨ T ư

Sự h ư n g th ịn h c ủ a v ù n g N s h ệ - T ĩn h đ ồ n g th ờ i trìn h b à y m ộ t số n h ậ n t h ứ c m ớ i về
c á c t h ư ơ n g c ả n g B ắ c T r u n g B ộ, c ấ u trú c c ũ n g n h ư c á c m ố i b a n g g ia o , g ia o lư u kính
tế g iữ a v ù n g N g h ệ - T ĩn h , m ộ t t ru n g tâ m k in h tế đối n g o ạ i q u a n trọn.2, ở p h ư c n g
N a m c ủ a n ư ớ c ta, v ớ i c á c q u ố c e ia k h u v ự c th ế k ỷ X I - X I V 1.

1. Vị thế và sự hưng khỏi của một vùng kinh tế
S a u k h á n g c h iế n c h ố n g M in h ( 1 4 0 7 - 1 4 2 7 ) t h ắ n g lợi, v ớ i t ầ m n h ìn c ủ a m ộ t r.hà
v ă n h ó a đ ồ n g th ờ i là n h à c h iế n lư ợ c q u â n sự, t ừ k in h đ ô T h ă n g L o n g , N g u y ễ n Trãi
( 1 3 8 0 - 1 4 4 2 ) đ ã n e h ĩ s u y v ề vị thế, vai trò c ủ a T h ă n o L o n s t ứ trấ n v à c á c v ù n g b ê n
viễn. T r o n g tư d u y c h iế n lượ c c ủ a ô ng, v ù n g N g h ệ - T ĩ n h “ là p h ê n d ậ u th ứ ba ở
p h ư ơ n g N a m ” 2. D õ i t h e o n h ữ n g b iế n th iê n c ủ a lịch sử, tá c g iả D ư địa chí v ết:
“ N g h ệ A n x ư a là b ộ H o à i H o a n , sa u đối làm q u ậ n N h ậ t N a m , lại g ọ i là H o a n C h iu ;
th ờ i Đ i n h v à th ờ i L ê là trại, thời Lý đổi g ọ i là N g h ệ A n . Đ ô n g v à B ắ c g iá p Hải
N a m , T h a n h H ó a , T â y v à N a m g iá p T h u ậ n H ó a , A i L a o . C ó 9 lộ p h ủ , 25 thuộc
h u y ệ n , 3 c h â u , 4 7 9 x ã ” 3. T h e o đó, từ H o a n c h â u th ờ i Đ in h , L ê đ ế n c h â u N g h ệ A n
th ờ i LÝ T h á i T ô n g ( 1 0 3 0 ) . lộ D iễ n C h â u , trấ n N g h ệ A n th ờ i T r ầ n , t h ừ a t u y ê n N ghệ
A n thời L ê sơ ( 1 4 2 8 - 1 5 2 7 ) .... V ù n g đ ấ t đ ó đ ã b a o g ồ m đ ịa g iớ i c ơ b ả n c ủ a hai t n h
N g h ệ A n v à H à T ĩn h . Đ ó là m ộ t v ù n g đất cổ, c ó c h iề u sâ u v ă n h ó a , là nơ i hội g a o
g iữ a v ă n h ó a Đ ô n g S ơ n vớ i v ă n h ó a S a H u ỳ n h , C h ă m p a ... v à từ th ế kỷ X trở đi là
g iữ a v ă n h ó a Đ ạ i V i ệ t vớ i các n ề n v ă n h ó a k h á c tr o n g k h u v ự c 4.

1. T r o n g c á c c h u y ế n k h ả o s á t t h ư ơ n g c ả n g v ù n g B ắ c T r u n g B ộ n h ữ n g n ă m 19 9 7 - 2 0 0 3 , c á c i h à

nghiên cứu của Đại học Chiêu Hòa (Nhật Bản), Trung tâm Hợp tác
(nay là Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển) và Khoa
KHXH&NV, ĐHQG HN đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của chính
các vị lãnh đạo, chuyên viên Sở Văn hóa - Thông tin, Ban Quản lý di
Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quàng Bình, Quảng Trị.

Nghiên cứu Việt >am
Lịch sử, Trường ĐH
quyền các địa phưcng;
tích, Bảo tàng các inh

2. Nguyễn Trãi: D ư địa chí; trong: Nguyễn Trãi toàn tập tán biên, tập 2, Nxb, Văn học - Trang
tâm Nghiên cứu Quốc học, H„ 2001, tr.471. Tác giả cho rằng, vùng Hải Dương (Đông Bắc)
là trọng trấn thứ nhất trong bốn kinh trấn, đứng đầu phên dậu phía Đông; Sơn Tây ià trấn thứ
h ai, đ ứ n g đ ầ u p h ê n d ậ u p h ía T à y ; S ơ n N a m !à t r ấ n t h ứ b a, đ ứ n g đ ầ u p h ê n d ậ u p h ía T^arn.

Trong đó, Thanh Hóa là phên dậu thứ hai và Nghệ An là phên dậu thứ ba ở phương Nam;
Kinh Bắc là trấn thứ tư, đứng đầu phên dậu phía Bắc.
3. N g u y ễ n T r ã i: D ư đ ịa ch í, S đ d . t r . 4 7 1. X e m t h ê m p h ầ n h i ệ u đ í n h v à c h ú t h í c h c ù a CiS H à
V an T ấ n , tr.55 3 -5 5 9 .
4. X e m H à V ă n T ấ n ( C b . ) : K h á o c ỗ học Việt N am , 3 T ậ p , N x b . K h o a h ọ c x ã h ộ i, II., 1 ) 9 8 ,
1999 & 2 0 02;

Đ ặ n g D u y B á u ( C b . ) - Đ i n h X u â n L â m - P h a n H u y L ê - H à V ă n T ấ n . .. : L ịch

sử H à Tĩnh, tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia, H., 2000; Nguyễn Mạnh Thắng - Lê Ngọc ỉ"ùng
- Chu Mạnh Quyền: Ket quà khai quật di chi Bãi Cọì lần 2 năm 2009-2010, Bảo tàng J c h
sử Việt Nam - Thông báo Khoa học năm 2011, H.. 2011, tr.47-70.

490


CÁC TH Ư Ơ N G C ẢN G VÙNG NGHÊ - TĨNH.

V à o th ờ i L ý - T r ầ n ( 1 0 0 9 - 1 4 0 0 ) , m ặ c d ù c ó n h ữ n g b iế n đ ộ n g v ề k h ô n g g ia n
lãn h t h ố n h ư n g D iễ n C h â u - H o a n C h â u ( N g h ệ A n ) lu ô n là m iề n b iê n v iễ n , trọ n g
trấn p h ư ơ n g N a m c ủ a q u ố c g ia Đ ạ i V iệ t . T r o n g th ế đ ố i d iệ n , đối th o ạ i h ằ n g x u y ê n
vớ i cá c q u ố c g ia lá n g g i ề n g k h u v ự c N g hệ - Tĩnh là đại diện, đồng thời là tuyến

đầu, địa bàn chiên lược trong việc bào vệ an ninh; thiết lập, m ở rộng quan hệ với
thế giới bẽn ngoài. V ớ i vị th ế đó , t ro n g n h iề u th ờ i đ i ể m lịc h sử , N g h ệ - T ĩn h đ ã p h ả i
đ ư ơ n g đ ầ u trự c tiếp v ớ i cá c th ế lực p h ư ơ n g B ắ c k h i đ ế c h ế n à y m u ố n liên k ế t v ớ i
C h ă m p a , C h â n L ạ p ... đ ể tạ o n ê n áp lực c h ín h trị, q u â n s ự từ p h ía N a m Đ ạ i V iệ t.
T r o n g k hoảna, 4 th ế k ỷ , N g h ệ - T ĩn h v ừ a là đ ịa b à n tíc h h ợ p n h iề u m â u t h u ẫ n k h u
v ự c v ừ a là n ơ i h ộ i tụ n h ữ n g n h â n tố p h á t triể n m ớ i. V ì th ế , c h ín h q u y ề n T h ă n g L o n g
lu ô n d à n h s ự q u a n tâ m đ ặ c b i ệ t đổi vớ i v ù n g đ ấ t này.
T r o n g th ế đi lên c ủ a m ộ t d â n tộ c t ự c ư ờ n g , Đ ạ i V iệ t c h ủ t r ư ơ n g ứ n g đối k h o a n
h ò a vớ i p h ư ơ n g B ắ c n h ư n g lu ô n t ự k h ẳ n g đ ịn h m ìn h là m ộ t q u ố c g ia c ư ờ n g t h ịn h ở
p h ư ơ n g N a m . T r ả i q u a n h i ề u th ế kỷ, c ù n g v ớ i v i ệ c k h ô n g n g ừ n g h o à n th iệ n b ộ m á y
c h ín h trị, c ủ n g c ố s ứ c m ạ n h c ủ a c h ín h th ế q u â n c h ủ , h u n đ ú c tin h th ầ n d â n tộ c v à ý
t h ứ c v ă n h ó a , tă n g c ư ờ n g s ứ c m ạ n h k in h tế... c h ín h q u y ề n T h ă n g L o n g đ ã k h ô n g
n g ừ n g m ở r ộ n g t ầ m ả n h h ư ở n g đ ố i v ớ i c á c q u ố c g ia l á n g g i ề n g k h u v ự c . C h ủ
tr ư ơ n g đ ó đ ư ợ c đ ặ t ra t r o n g bối c ả n h ở p h ư ơ n g B ắ c c á c t r i ề u đại n h ư T ố n g (9 6 0 1279), M ô n g - N g u y ê n ( 1 2 0 6 - 1 3 6 8 ) đ ề u là c á c đ ế c h ế lớn. V ớ i p h ư ơ n g N a m , các
q u ố c g ia n h ư C h ă m p a , C h â n L ạ p , A i L a o ... c ũ n g đ a n g ở v à o th ờ i k ỳ c ư ờ n g th ịn h .
Đ ể p h á t triể n , c á c q u ố c g ia n à y c ũ n g m u ố n m ở r ộ n g p h ạ m vi ả n h h ư ở n g , th iế t lập
cá c t u y ế n t h ư ơ n g m ạ i, k h a i th á c tài n g u y ê n k h u v ự c . N h u c ầ u v ề lãn h th ổ , tài
n g u y ê n ... c ủ a c á c đ ế c h ế v ù n g (regional empire) c ũ n g n h ư đ ế c h ế tiể u v ù n g ( sub­

regional empire) là rấ t lớ n 2. V ì thể, v iệ c x á c lập p h ạ m v i ả n h h ư ở n g , tiế n tới làm
c hủ, k h a i th á c c á c n g u ồ n lợi k in h tế trê n m ộ t c ư ơ n g v ự c lã n h th ổ n g à y c à n g r ộ n g
lớn là m ộ t t r o n g n h ữ n g m ụ c tiê u c h ủ đ ạ o c ủ a c h ín h q u y ề n T h ă n g L o n g . Đ iề u c ó th ể
th ấ y đ ư ợ c là, x u th ế x u n g đ ộ t v à h ợ p tá c lu ô n d iễ n tiế n x e n cài t r o n g m ố i q u a n hệ
g iữ a c á c q u ố c g ia k h u v ự c . V i ệ c x ử lý t h à n h c ô n g h a y k h ô n g t h à n h c ô n g c á c m ố i
x u n g đ ột, h ợ p tá c đ ó là m ộ t t r o n g n h ữ n g n h â n tố q u a n t r ọ n g , k h ẳ n g đ ịn h vị th ế c ủ a
m ỗ i q u ố c g i a tr o n g b ổ i c ả n h c h ín h trị k h u v ự c th ờ i b ấ y g iờ .

1. N ă m 1 0 6 9 , s a u k h i C h i ê m T h à n h d â n g 3 c h â u Đ ị a L ý , M a L i n h , B ố C h í n h t ư ơ n g ứ n g v ớ i
Q u ả n g B ìn h và B ắc Q u ả n g T rị n g à y n ay c h o n h à Lý v à sau đ ó n ă m 1306, tiếp tụ c d â n g 2
c h â u 0 , L ý c h o n h à T r ầ n . T u y b iê n g iớ i p h í a N a m c ủ a Đ ạ i V i ệ t k h ô n g c ò n ở v ù n g đ ấ t N g h ệ
- T ĩ n h n ữ a n h ư n g đ â y v ẫ n là đ ị a b à n c h i ế n lư ợ c , n ơ i d ự tr ữ , c u n g c ấ p q u â n l ư ơ n g đ ồ n g th ờ i
v ẫ n là m ụ c t i ê u x â m n h ậ p c h ủ y ế u c ủ a c á c t h ế lự c k h u v ự c .
2.

K en n eth

R.

H a ll: M a ritim e

Trad e a nd State D evelop m ent in E a r ly South east A s ia ,

U n i v e r s i t y o f H a w a i i P r e s s , H o n o l u l u , 1 9 85, p p . 1 6 9 - 1 9 3 .

491


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN THỦ Tư

T r ê n p h ư ơ n g d i ệ n k i n h tế đ ố i n g o ạ i , N g h ệ - T ĩ n h là nơ i h ộ i lư u c ủ a các tuvến
g i a o t h ư ơ n g trê n đ ấ t liề n v à trê n b iể n . Thời Lý - Trần, dòng chảy kinh tế của Nghệ

- Tĩnh không chỉ từ Bắc xuống m à cỏn cả từ phía N a m lên, từ trên núi xuống vò. từ
biển về. S a u khi n h à Đ ư ờ n g ( 6 1 8 - 9 0 7 ) c h í n h t h ứ c t h iế t lậ p , c ù n s vớ i “ C ơ n đ ư è n g
t ơ lụ a t r ê n đất l i ề n ” ( Mainland silk road), “ C o n đ ư ờ n e t ơ lụ a t r ê n b i ể n ” ( Maritime

silk road), k h ô n g c h ỉ đ ư ợ c m ở r ộ n g m à c ò n c ó n h i ề u s ự h ư n g k h ở i. V ớ i ' ‘Con
đ ư ờ n e t ơ lụ a t r ê n b i ể n ” , h o ạ t đ ộ n s c ủ a c á c t h ư ơ n g n h â n k h u v ự c n g à y c ả n g m ang
tín h q u ố c tế. N h i ề u t h u y ề n b u ô n t ừ c á c t ỉ n h p h í a N a m T r u n g Q u ố c n h ư Q ua n g
C h â u ( C a n to n ) , P h ú c K i ế n ( F u k i e n ) , H ả i N a m ( H a i n a n ) ... đ ã t r ự c t iế p đ ế n buôn
b á n vớ i c á c t h ư ơ n g c ả n e v ù n g b i ể n Đ ô n e B ắ c , B ắ c T r u n g B ộ c ủ a n ư ớ c ta để rồ từ
đ ó . th e o đ ư ờ n ẹ b iế n , n e u ồ n h à n s lại t iế p t ụ c đ ư ợ c lu â n c h u y ể n đ ế n C h ă m p a , :á c
q u ố c g i a h ả i đ ả o p h ư ơ n g N a m h a y t h e o c á c t u y ế n s ô n g , g i a o lộ lên v ù n g th ư ơ n g
ns;uồn, đ ế n A i L a o , C h â n L ạ p ...
T r o n g khi đó , v ớ i c á c q u ố c g ia k h u v ự c , v i ệ c th iế t lập m ạ n g lưới g i a o th ư rng
trê n đ ấ t liền lại c ó n h i ề u d iễ n tiế n p h ứ c tạp . L à m ộ t t r o n g n h ữ n g lối th o á t ra t i ể n
c ủ a m ạ n g lưới k in h tế T r u n g H o a lụ c địa, sa u khi g i à n h đ ư ợ c đ ộ c lập, c h ín h quyền
T h ă n g L o n e m u ố n m ở r ộ n g t h ê m h ệ t h ố n g g i a o t h ư ơ n g c ủ a m ì n h v à o s â u cá c v i n g
nội đ ịa n h ư m iề n tâ y N g h ệ A n v à tìm đ ư ờ n g s a n g c a o n g u y ê n K o r a t 1. T u y nhiên,
c á c q u ố c g i a ở p h í a tâ y n a m v ù n g Đ ô n s N a m Á b á n đ ả o n h ư C h a m p a , C h â n L ạ p Ai
L a o c ũ n g n u ô i t h a m v ọ n g m ở n h ữ n g c o n đ ư ờ n g tiế n v ề p h ía đ ô n g đ ồ n g thời khai
t h ô n g t u y ế n g ia o t h ư ơ n e trê n b iể n đ ể k ế t n ố i tr ự c tiế p v ớ i thị t r ư ờ n g T r u n g Quốc, Vì
th ế , t r o n g s u ố t 4 th ể k ỷ , g iữ a c á c q u ố c g ia k h u v ự c đ ã d iễ n ra n h i ề u c u ộ c x u n g đột,
c h iế n t r a n h q u y m ô lớ n. T u y c h ị u n h i ề u t ổ n t h ấ t n h ư n g đ ế n k h o ả n g th ế k ỷ XII" <111
“N g ư ờ i K h m e r đ ã t ạ o d ự n g đ ư ợ c m ộ t m ạ n g lư ớ i nội đ ịa b a o g ồ m c a o n g u y ê n Korat,
n h ữ n g c a o n g u y ê n t r ê n đ ấ t C a m p u c h i a , v ù n g n ủ i ở h ạ v à T r u n a L à o , v ù n g p h í a B ắc
b á n đ ả o M a la c c a . Đ â y là n h ữ n g t r u n g tâ m s ả n x u ấ t lâ m th ố s ả n . S au đ ó h à n g h ó a
đ ư ợ c tậ p tr u n g v ề A n g k o r . T o n l e s a p t r ở t h à n h m ộ t c ả n g q u a n trọ n g . M ạ n g lưới n à y
đ ư ợ c h ì n h t h à n h v à o n ử a đ ầ u th ế k ỷ X III v à n ề n t ả n g c ủ a n ó là n h ữ n g c ư dân nói

t iế n g K h m e r v ớ i tô n e iá o h ỗ n h ợ p g iữ a Ấ n Đ ộ e i á o v à P h ậ t g i á o Đ ạ i t h ừ a ” 2.
P h â n tíc h m ố i liê n h ệ g i ữ a c á c tr u n g t â m k i n h tế k h u v ự c Đ ô n g N a m Á b á n
đ ả o , n h à n g h iê n c ứ u n g ư ờ i M ỹ K .R . H a ll đ à r ấ t c ó lý k h i c h o r ằ n g , Đ ạ i V iệ t đã c h ủ

1. S a k u r a i Y u m i o : “ T h ử p h á c d ự n g c ấ u t r ú c lịc h s ử c ù a k h u v ự c Đ ô n g N a m Á ( T h ô n g q u í m ố i
liê n h ệ g i ữ a b iể n v à lụ c đ ị a ) ” , T ạ p c h í N g h iên cím Đônọ, Nam Ả , s ố 4 , 1 9 9 6 , tr .4 4 .
2. S a k u r a i Y u m i o : “ T h ử p h á c d ự n g c ấ u t r ú c lịc h s ử c ủ a k h u v ự c Đ ô n g N a m Á . . . ” , T C đã d ẫ n ,
tr .4 7 .

492


C ÁC T H Ư Ơ N G C ẢN G VÙN G NGHỆ - TĨNH...

đ ộ n g th iế t lập t u y ế n b u ô n b á n “ x u y ê n lục đ ị a ” t h ô n g q u a c á c c ả n e v ù n g N g h ệ - T ĩ n h
lên N a m L à o v à v ù n g đ ấ t tr u y ề n t h ố n g c ủ a L ụ c C h â n L ạ p . D ự a v à o n g u ồ n t ư liệu
k h a i th á c đ ư ợ c ở P h u m M ie n , K .R .H a l l c h o r ằ n g , v à o c u ố i th ể k ỷ X , t ừ N g h ệ A n ,
t h ư ơ n g n h â n Đ ạ i V iệ t đ ã q u a ải H à T r ạ i ở d ã y K h a i T r ư ớ n g ( m à A n N a m chí nguyên
gọi là núi K h a i M ô n - c ó th ế là c ử a k h ẩ u c ầ u T r e o h iệ n n a y ) th e o đ ư ờ n g s ô n g
M e k o n g x u ố n g B ă n T h ă t đ ế đi v à o k in h đ ô A n g k o r c ủ a C h â n L ạ p . C á c h o ạ t đ ộ n g
g ia o t h ư ơ n g đó đ ã b ả o đ ả m n g u ồ n c u n g c ấ p h à n e h ó a c h o C h â n L ạ p v à v ù n g h ạ
c h â u th ổ M e k o n g . Đ i ề u đ ó c ũ n g c ó n g h ĩ a r ằ n g , v ị t h ể k in h tế, c h ín h trị c ủ a C h a m p a
bị đ e d ọ a n g h i ê m t r ọ n g 1. T r o n g b ố i c ả n h đ ó , C h ă m p a v ừ a th ể h iệ n m ìn h n h ư m ộ t
c ư ờ n g q u ố c k h u v ự c , v ừ a m u ố n d ự a v à o u y lự c c ủ a T r u n g H o a đ ể k h ẳ n g đ ịn h vị
thế, tìm k i ế m cá c lợi ích c h ín h trị, k i n h tế v ừ a t h e o đ u ổ i m ộ t c h ủ t r ư ơ n e đối n g o ạ i
n h iề u m ặ t vớ i c á c n ư ớ c lá n g g i ề n g Đ ô n g N a m Á 2.
H iể u rõ t ầ m q u a n t r ọ n g c ủ a N g h ệ - T ĩ n h , s u ố t th ế k ỷ X I - X I I, n h à L ý đ ã tổ
c h ứ c n h iề u c u ộ c h à n h b in h v à o D iễ n C h â u , H o a n C h â u đ ể trấ n á p c á c c u ộ c n ổ i dậy,
x á c lập q u y ề n lự c c ủ a c h ín h q u y ề n trune; ư ơ n g 3. T h á n g 4 n ă m 1036, v u a L ý T h á i
T ô n g (cq: 1 0 2 8 - 1 0 5 4 ) đ ã c h o d ự n g h à n h c u n g ở H o a n C h â u n h â n đ ó đ ổ i tê n là c h â u

N g h ệ A n 5. T h á n g c h ạ p n ă m 1 101, v u a L ý N h â n T ô n g (cq: 1 0 7 2 - 1 1 2 8 ) lại tiế p tục
n â n g H o a n C h â u ỉê n t h à n h p h ủ N g h ệ A n 5... T h ự c tế, h i ế m c ó v ù n g đ ấ t n à o m à
n h ữ n g n g ư ờ i đ ứ n g đ ầ u c h ín h q u y ề n t r u n g ư ơ n g lại d à n h n h i ề u s ự q u a n t â m đ ế n n h ư
v ậ y . T r o n g s u ố t t h ờ i L ý v à t h ờ i T r ầ n , t r i ề u đ ìn h T h ă n g L o n g đ ã c ử n h iề u q u ý tộc

1. K e n n e t h R. H a ll: M a ritim e T ra d e a n d State D evelo p m en t in E a r ly South east A s ia , 1 9 8 5 ,
p p . 184; N g u y ễ n V ă n K i m : “ V ă n m i n h v à đ ế c h ế - N h ì n lại c o n đ ư ờ n g p h á t tr iể n c ủ a c á c
q u ố c g ia Đ ô n g Á ” , T ạ p c h í N ghiên cứ u L ịc h sử , s ố 2 ( 4 0 6 ) , t r . 3 - 1 9 .

2. Có thể xem các nguồn tư liệu Trung Quốc như: Tong sử, Nguyên sử, Minh sử lược, hay
Mình thực lục - Quan hệ Trung Quốc - Việt N a m thế kỷ XỈV-XVU, 3 tập, Nxb. Hà Nội, H.,
2010; và các bộ sử Việt N am như Việt sử lược, Đại Việt sử ký toàn thư...
3. Việt s ử lư ợ c c h o b iế t, c h ỉ 2 n ă m s a u đ ị n h đ ô ở T h ă n g L o n g , đ í c h t h â n L ý T h á i T ổ đ ã p h ả i
t h â n c h i n h đi đ á n h D i ễ n C h â u , n ă m 1 0 2 6 sai T h á i t ử K h a i T h i ê n V ư ơ n g ( t ứ c v u a L ý T h á i
T ô n g ) v à o g i ữ y ê n c h â u D i ễ n . N ă m 1 0 3 1 , v u a L ý T h á i T ô n g lại t h â n đi b ả o v ệ a n n i n h v ù n g
H oan Châu. X em

Việt s ử lư ợ c ( b ả n d ị c h c ủ a G S . T r ầ n Q u ố c V ư ợ n g ) , N x b . T h u ậ n H ó a -

T r u n g t â m V ă n h ó a N g ô n n g ữ Đ ô n g T â y , H ., 2 0 0 5 , t r . 7 6 - 7 7 & 80.
4. N g ô S ỹ L iê n v à s ử t h ầ n n h à L ê: Đ ạ i Việt s ử ký toàn thư , N x b . K h o a h ọ c x ã h ộ i, T ậ p 1, H.,
1 9 9 3 , t r .2 5 8 .

H à n h d i n h d o t r ấ n t h ủ N g h ệ A n là U y M i n h h ầ u N h ậ t Q u a n g t h i ế t lập, t r ô n g

g iữ . Đ â y c h í n h là c ă n c ứ h ế t s ứ c q u a n t r ọ n g c ủ a n h à L ý t r o n g c á c c u ộ c h à n h b in h v à b ả o v ệ
b iê n g iớ i p h í a N a m . D o c ó c ô n g la o t r o n g c u ộ c b ì n h C h i ê m n ă m 1 04 4, m ở m a n g đ ấ t đ ai,
th iế t lập c á c đ ơ n vị h à n h c h í n h , N h ậ t Q u a n g đ ư ợ c p h o n g t ư ớ c v ư ơ n g v à đ ư ợ c v u a L ý T h á i
T ô n g h ế t s ứ c s ủ n g á i , tin d ù n g . X e m Đ ạ i Việt s ử kỷ toàn thư , t ậ p 1, S đ d , t r .2 6 6 .

5. Việt sử lược, Sđd, tr. 109.

493


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÂN THỬ T ư

c a o c ấ p , v õ t ư ớ n g tài d a n h đ ế n trự c tiế p cai q u ả n , b ả o đ ả m a n n in h v ù n g Ilcan,
D i ễ n 1. N h ữ n e n g ư ờ i c ó c ô n g t ro n g v iệ c x â y d ự n g , p h á t triể n v ù n ẹ b iê n v iễ n phương
N a m , lập đ ư ợ c c ô n g tíc h t r o n g v iệ c n g ă n c h ặ n s ự x â m lẩn c ủ a C h ă m p a . C h â n L ạ p . .
đ ề u đ ư ợ c ba n t h ư ở n e l ớ n 2. C á c v u a L ý , T r ầ n c ũ n g n h i ề u lần th â n v ề k in h d in h vung
đ ấ t này .
T r ê n p h ư ơ n e d iệ n k in h tế, sa u khi đổi H o a n C h â u th à n h c h â u N g h ệ A n . ră m
1037, tứ c 28 n ă m s a u khi triề u L ý đ ư ợ c th iế t lập. v u a Lý T h á i T ô n e đ ã k‘X uòng
c h iế u c h o c h â u N g h ệ A n d ự n e c á c k h o ở t r o n e c h â u n h ư T ư T h à n h , Lợi N h â n , Vĩnh
P h o n g , tấ t cả 50 s ở ’ . K h ả o c ứ u

V

i ệ t

sử lược,A n N a m chí lược, Đại V iệ t sử kỷ toàn

thư,... c h ú n g ta th ấ y , k h ô n g c ó đ ịa p h ư ơ n g n à o m à c h ín h q u y ề n t r u n g ư ơ n g lại :ho
d ự n g n h i ề u k h o c h ứ a h à n g h ó a v à th u ế đ ế n n h ư v ậ y . Đ iề u đ á n g c h ú ý là, p h ả i iến
n ă m sa u , tứ c n ă m 1038 n h à v u a m ớ i c h o d ự n g K h o n g ự ở k in h d ô T h ă n g L o n g . Mặc
dù

V

i ệ t

sử lược v à Toàn thư lu ô n ghi lại n h ữ n g t h ô n g tin v ề v iệc p h á t hiện đ ư ợ c đ m

loại q u ý , 1Ĩ1Ỏ v à n g , m ỏ b ạ c , n g ọ c trâ n c h â u ở m ộ t số v ù n g đ ấ t n ư ớ c n h ư n g h ầ u ih ư
ít th ấ y c ó v iệ c c h o lập k h o ở c á c đ ịa p h ư ơ n g .
C ó th ế c h o r à n g , v à o th ờ i L ý - T r ầ n n g u ồ n c ủ a c ả i, tiề m n ă n g k in h tế c ù a v i n g
N g h ệ - T ĩ n h là rất lớ n. “ R õ r à n a là, n ế u Đ ạ i V iệ t k h ô n g th ế q u ả n lý v ù n g phía Nam
tu y ế n n à y thì vai trò b u ô n b á n t r u n g g ia n vớ i n h i ề u lợi ích g i ũ a T r u n g Q u ố c vớ i các
n ư ớ c p h ư ơ n g N a m k h ó c ó th ể đ ư ợ c d u y trì n ế u n h ư k h ô n g phải là m ấ t tất cả... Mơn

1. Tháng 4-1069, thời Lý Thánh Tông nhà vua sai Nguyên soái Lý Thường Kiệt đi chinh ?hạt
phương Nam, bắt được Đệ Cù (Rudravarman III) ở biên giói Chân Lạp. Tháng 8 - ỉ 131 khi
C h â n L ạ p , C h i ê m T h à n h đ ế n c ư ớ p c h â u N g h ệ À n , v u a Lý T h ầ n T ô n g đ ã sai T h á i úy D i ơ n g
A n h N h ĩ đi đ á n h . N ă m 1 1 3 6 , k h i q u â n C h â n L ạ p lại đ ế n c ư ớ p c h â u N g h ệ A n n h à v u a đ ĩ sai
T h á i p h ó N g u y ễ n C ô n g B ì n h đi c h i n h p h ạ t . M ù a đ ô n g , t h á n g 11-104 1 v u a L ý T h á i T ô n g c ử
M i n h U y h ầ u N h ậ t Q u a n g đ i c o i c h â u N g h ệ A n . N ă m 1 0 7 3 , n h à L ý lại c ử T h á i sir IÁ' Đ ạ o
T h à n h v à o là m tri c h â u N g h ệ A n . N ă m 1131 v u a L ý T h ầ n T ô n g c ử G i á n n g h ị đ ạ i p h u Vlậũ
D u Đ ô đ ế n t r ấ n n h ậ m c h â u N g h ệ A n . Đ ầ u t h ế k ỷ X U I c ử n g ư ờ i h ọ LÝ là L ý B ấ t M hiễrr g i ữ
c h ứ c C h â u b á N g i i ệ A n . T h á n g 1 1 -1 1 6 1 k h i sai T ô H i ế n T h à n h v à Đ ỗ A n D i đ e m 2 v ạ n
q u â n đi t u ầ n c á c n ơ i v e n b i ể n T â y N a m , v u a L ý A n h T ô n g t h â n đi t i ễ n đ ế n c ử a T h ầ n P h ù
m ớ i q u a y về. N ă m 1 2 0 3 , t h ờ i v u a L ý C a o T ô n g , Đ i ệ n tiề n c h ỉ h u y s ứ Đ ỗ T h a n h đ ã d ư c c c ử
đi c o i c h â u N g h ệ A n . T h ờ i T r ầ n , c á c q u ý t ộ c th â n v ư ơ n g n h ư T r ầ n Q u a n g K h ả i, T r ầ n Q uốc

Khang đều được cử đến coi châu Nghệ An. Xem Việt sử lư ợ c và Toàn thư , Sđd, ở các triều
v u a v à n i ê n đ ạ i nói tr ê n .
2. T i ê u b i ể u là t r ư ờ n g h ọ p L ý T h ư ờ n g K iệ t, ô n g k h ô n g c h ỉ c ó c ô n g k h á n g T ố n g m à c ò n b in h
C h i ê m . D o c ó n h i ề u c ô n g lao, ô n g đ ư ợ c p h o n g đ ế n P h ụ q u ố c th á i p h ó , T h ư ợ n g tr ụ cu ố c ,
T h i ê n t ử n g h ĩ a đ ệ , T h á i ú y . T h ờ i L ý H u ệ T ô n g , s a u h ai lần đ á n h t a n q u â n C h i ê m H à n h ,
C h â n L ạ p đ ế n c ư ớ p c h â u N g h ệ A n . C h â u b á là Lý B ấ t N h i ễ m đ á n h t a n đ ư ợ c , t ặ n g t ư ớ c h ầ u ,

b a n t h ự c ấ p 7 . 5 0 0 h ộ , t h ự c p h o n g 1 .500 hộ. Toàn

3. Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, Sđd, tr.258.

494

thư.,

tậ p 1, S đ d , t r .3 3 7 .


CÁC TH Ư Ơ N G CẢNG VÙNG NGHỆ - TĨNH.

thế nừ a, n ế u n h ư N e h ệ - T ĩ n h là đ iể m hội n h ậ p th iế t y ế u c ủ a C h â n L ạ p ra k h u v ự c
B iể n Đ ô n g ( đ ặ c biệt là m iề n B ắ c L à o v à T h á i L a n n g à y n a y ), thì t h ư ơ n a n h â n T r u n a
Q u ố c đế n N e h ệ - T ĩn h b u ô n b á n k h ô n g chỉ vớ i Đ ạ i V iệ t m à c ò n v ớ i cả C h ă m p a v à
C h â n L ạ p . G i ả đ ịn h n à y n ế u là c h ín h x á c sẽ g ó p p h ầ n giải th íc h vì sa o c á c v u a
K h in e r đ ã c ử p h á i b ộ s a n g Đ ạ i V iệ t t h ư ờ n g x u y ê n h ơ n (1 9 lầ n ) t r o n g khi đ ó chỉ đ ế n
n h à l ổ n g 5 lầ n ” 1.
L à v ù n g đ ấ t e ià u tài n e u y ê n , c h ư a c ó n h iề u s ự k h a i p h á , v iệ c tậ p tr u n g các
t h u y ề n b u ô n T r u n g H o a đ ế n N g h ệ - T ĩ n h c ũ n a là n h â n tố c u ố n h ú t cá c đ o à n t h ư ơ n e
th u y ề n , t h ư ơ n g n h â n Đ ô n ẹ N a m Á , T â y N a m Á d ồ n tụ v ề cá c t h ư ơ n g c ả n g D iễ n
C h â u , H o a n C h â u . C ũ n g c ầ n p h ả i nói t h ê m rằ n g , vì n h i ề u n g u y ê n n h â n , sự d ịc h
c h u y ế n t ru n g t â m c h ín h trị từ c ổ đô H o a L ư ( 9 6 8 - 1 0 0 9 ) , m ộ t v ù n g k in h tế th ịn h đạt
của buổi đ ầ u t ự c h ủ , v ề T h a n ? L o n g đã d ẫ n đ ế n v i ệ c tậ p tr u n g c á c n g u ồ n lự c c ủ a đất
n ư ớ c v ề t r u n g tâ m c h â u t h ổ s ô n g H ồ n g . Đ ó k h ô n g p h ả i là s ự c h u y ể n d ịc h g iả n đơ n,
đ ơ n tu y ê n m à là s ự th a y đối c ă n b ả n v ề q u y m ô v à tính c h ấ t. Trong một tâm thế mới,

Thăng Long không chỉ làm chủ một trung tâm nông nghiệp lởn nhất m à nguồn lực
kinh tế, tài chính của đất nước còn do nhiều hoạt động kinh tế khác, trong đó có

ngoại thương đ e m lại2. N ó i c á c h k h á c , “ T ừ th ế kỷ X đ ế n th ế kỷ X I V , v ớ i k in h đô
T h ă n g L o n g ( m à g iờ đ â y là H à N ộ i) , Đ ạ i V i ệ t đ ã th ự c h iệ n n h ữ n g c á c h th ứ c g iố n g
n h ư A n g k o r v à P a g a n đ ã làm . Đ ại V iệ t đ ã c h ịu ả n h h ư ở n g c ủ a n ề n th ư ơ n g m ạ i
T r u n g H o a s ớ m h ơ n v à m ạ n h m ẽ h ơ n c á c q u ố c g ia lá n g g i ề n g p h í a T â y ” . D o v ậ y ,
c ù n g vớ i c h ủ t r ư ơ n g m ở thône, c á c c ử a n g õ b iê n giới đ ể th ú c đ ấ y h o ạ t đ ộ n g k in h tế
đối n g o ạ i vớ i v ù n g I l o a N a m , n h à L ý c ũ n g s ớ m c h ú ý đ ế n v ù n g b iể n đ ả o Đ ô n g B ắ c
để rồi n ă m 1 1 4 9 , đ ứ c L ý A n h T ô n g (cq: 1 1 3 8 - 1 1 7 5 ) đ ã c h ín h t h ứ c k h a i m ở tra n g
V â n Đ ồ n . Q u y ế t đ ịn h đ ó th ể h i ệ n tầ m n h ìn k h u v ự c , b ả n lĩn h v ư ơ n ra b iể n v à ch ủ
tr ư ơ n g đ ố i n g o ạ i tíc h c ự c c ủ a Đ ạ i V i ệ t 4.

1. Momoki Shiro: “Đại Việt và thương mại Biển Đông từ thế kỷ X đến thế kỷ X V ” . Tham luận
t r ìn h b à y tạ i H ộ i t h ả o lầ n t h ứ X III c ủ a H i ệ p h ộ i Q u ố c tế c á c n h à s ử h ọ c c h â u Á , Đ ạ i h ọ c
S o p h i a , T o k y o , 1 9 9 4 . In tr o n g : C ro s sro a d s: A n In te rd isc ip lin a ry Jo u r n a l o f Southeast A sia n

Studies, I ll i n o s University, 19 9 8 . X e m : Trường ĐH K H X H & NV, Đ H Q G HN: Đ ô n g Á Đ ô n g Nam A : N hững van đề lịc h s ử và hiện tại, N x b . T h ế g iớ i, H ., 2 0 0 4 , t r . 3 18.
2. C ó t h ể t h a m k h ả o n h i ề u c ô n g t r ì n h k h ả o c ứ u c ó g iá trị t r o n g : ủ y b a n n h â n d â n T p . H à N ộ i:
K ỷ y ế u H ộ i t h ả o k h o a h ọ c “ 1000 năm vư ơng triều L ý và kinh đô Thăng L o n g ” , N x b . T h ế
g iớ i, H ., 2 0 0 9 .

3. John K. Whitmore: The Rise of the Coast: Trade, State and Culture in Early Đại Việt,
Journal o f Southeast Asian Studies, 37 (I), February 2006, pp. 103.
4. N g u y ễ n V ă n K i m : “ T h ư ơ n g c ả n g V â n Đ ồ n v à q u a n h ệ n g o ạ i t h ư ơ n g th ờ i L ý ” , t r o n g N g u y ễ n
Q u a n g N g ọ c ( C b . ) : Vương triề u L ý (1009-1225), N x b . H à N ộ i , H ., 2 0 1 0 , t r . 9 1 8 - 9 5 8 ; “ T í n h
hệ t h ố n g v à q u y m ô c ủ a t h ư ơ n g c ả n g V â n Đ ồ n - N h ậ n t h ứ c v ề vai tr ò v à vị th ế c ủ a m ộ t
t h ư ơ n g c ả n g ” , T ạ p c h í N g hiên c ứ ii L ịc h sử, s ố 9 ( 4 0 1 ) , 2 0 0 9 , t r . 3 - 1 9.

495


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỨ T ư

L à m ch ủ m ộ t k h ô n g g ia n lã n h th ổ v à v ù n g lã n h hải r ộ n g lớn, m ộ t c á c h tự
n h iê n , vị th ế đ ịa - c h iế n lư ợ c c ủ a Đ ạ i V iệ t đ ã s ớ m tạ o n ê n n h ữ n ẹ đ iề u k iệ n t h u ậ n lọi
ch o s ự h ìn h t h à n h n h ữ n g t r u n g tâ m lu ân c h u y ể n h à n g h ó a g iữ a hai k h u v ự c Đ ỏ n í
B ắ c Á v à Đ ô n g N a m Á . V ớ i c á c n ư ớ c Đ ô n g N a m Á , v i ệ c th iế t lập m ố i q u a n hệ
m ậ t th iế t v ớ i Đ ạ i V i ệ t là n h â n tố th iế t y ế u t r o n g v i ệ c d u y trì, m ở r ộ n ẹ c á c m ố i giao
lư u v ớ i thị t r ư ờ n g Đ ô n g B ắ c Á g i à u tiề m n ă n e . T h ờ i b ấ y g iờ , n e o ạ i t r ừ m ộ t số
t u y ế n g ia o t h ư ơ n g đ ư ờ n g b ộ , p h ầ n lớ n c á c s ứ đ o à n , t h ư ơ n g đ o à n Đ ô n g N a m Á khi
đ ế n T r u n g Q u ố c đ ề u đi t h e o đ ư ờ n e b iể n v à đ ề u p h ả i t u â n th ủ t h e o m ộ t t r o n g hai
t u y ế n c h ín h c ủ a h ệ t h ố n g t h ư ơ n g m ạ i B iể n Đ ô n e . S ự đ a n x e n g i ữ a c á c n h ó m lợi
ích t r o n g h o ạ t đ ộ n g đ ố i n g o ạ i q u a n p h ư ơ n g , p h i q u a n p h ư ơ n g c ũ n g n h ư tìn h trang
k h ó m in h đ ịn h g i ữ a v iệ c b ả o đ ả m lợi ích c h u n ? ( c ủ a triề u đ ìn h ) v ớ i t ì m k i ế m :ác
n g u ô n lợi r iê n g ( c ủ a s ứ đ o à n v à c á n h â n n h ữ n g n g ư ờ i t h a m g ia )... đ ã tạ o n ê n sự
p h ồ n v in h c h o c á c h o ạ t đ ộ n g b a n g g ia o , g ia o lư u t h ư ơ n g m ạ i k h u v ự c Đ ô n g Á
t r o n g s u ố t n h iề u th ế kỷ .
C ũ n g c ầ n p h ả i n ó i t h ê m rà n g , t r o n g q u a n h ệ b a n g g ia o k h u v ự c , c ù n g v ớ i việc
cô g ắ n g d u y trì, c ủ n g c ố m ố i q u a n h ệ vớ i c á c tr iề u đ ìn h p h o n g k iế n p h ư ơ n g Bắc,
đặ c biệt là n h à T ố n g ( 9 6 0 - 1 2 7 9 ) , t h e o ghi c h é p c ủ a Đại Việt sử ký toàn thư v à Dại

Việt sử lược, v à o th ờ i L ý - T r ầ n , triề u đ ìn h n h i ề u q u ố c g ia ỉá n g g i ề n g k h u v ự c đã cử
sứ th ầ n s a n g Đ ạ i V iệ t đ ể th iế t lập q u a n h ệ b a n g giao. T h e o đó, C h ă m p a là 45 iần,
C h â n L ạp: 24 lần, c á c n ư ớ c N g ư u H ố n g , A i L a o , X íc h M ã T íc h đ ề u c ử s ứ t h ầ n đến
c ố n g . C á c bộ c h ín h s ử t h ư ờ n g h a y n h ấ n m ạ n h đ ế n tâ m th ế “ th ầ n p h ụ c ” c ủ a các
q u ố c g ia lá n g g i ề n g k h i đ ế n th iế t lập q u a n h ệ b a n g g ia o vớ i n ư ớ c ta. T r o n g nhãn
q u a n k h u v ự c , ở n h i ề u th ờ i đ iể m , Đ ạ i V iệ t đ ã t ự x á c lập vị thế c ủ a m ì n h n h ư ĩiộ t
“ Đ ê c h ế tiể u v ù n g ” {Sub-region empire f vớ i rất n h iề u u v lực. T i ê n t h ự c tể, thờ: L ý
- T r ầ n , Đ ạ i V iệ t d ã t r ở t h à n h m ộ t t h ự c th ể k in h tế - c h ín h trị có n h i ề u ả n h h ư ở i g ở
Đ ô n g N a m Á, V ì th ế , k h i đ ế n Đ ạ i V iệ t, c á c q u ố c gia k h u v ự c không; c h i m u ố n thiết
lập q u a n h ệ b a n g g ia o , t h ư ơ n g m ạ i vớ i n ư ớ c ta m à q u a đó c ò n m u ố n d u y trì nối
b a n g g ia o m ậ t th iế t v ớ i T r u n g Q u ổ c đ ồ n g thời th e o đuổi n h iề u m ụ c tiê u c h ín h t r , x ã

1. Theo Việt sử lược, cỏ tất cà 45 lần Chămpa sang triều cống Đại Việt hoặc đi sứ sang Đại
Việt, trong khi đó Đại Việt không một lần nào sang Chămpa. Nhưng theo Toàn thư, có tỉt cả
41 lần d iễ n ra q u a n h ệ g i ữ a Đ ạ i V iệ t v à C h ă m p a . T r o n g đ ó , c ó 6 lần Đ ại V iệ t s a n g C h ă n p a .
K h ô n g c h ì c á c s ứ t h ầ n m à c ả T h ư ợ n g h o à n g c ủ a n h à T r ầ n c ũ n g s a n g n ư ớ c n à y . N h ư v ậ /, số
lần Đ ạ i Việt s a n g C h ă m p a c h i ế m 1 4 ,6 % . T r o n g khi đ ó C h ă m p a s a n g triề u c ố n g Đ ạ i V i ệ t tri 35
lần , c h i ế m 8 5 ,4 % . T h ờ i L ý , Đ ại V iệ t s a n g C h ă m p a 2 lần, C h ă m p a s a n g Đ ạ i V i ệ t 18 lần, c i i ế m

tỷ lệ là 90%. Thời Trần, Chămpa sang Đại Việt 17 lần (chiếm 8 0 ,9 % ) , số lần Đại Việt sang
Chămpa nhiều hơn hẳn thời Lý, chiếm 19,1% và chiếm tới 66,7% trong su ố t thời Lý - T r ầ i .
2. Nguyễn Văn Kim: “ Văn minh và đế chế - Nhìn lại con đường phát triển của các quố: gia
Đông Á” , Tạp chí Nghiên cừu Lịch sử, số 2 (406), tr.3 -19.

496


CÁC TH Ư Ơ N G CẢNG VÙ N G NGHỆ - TĨNH.

hội, v ă n h ó a k h á c . T r o n g q u a n h ệ vớ i c á c q u ố c g i a Đ ô n g N a m Á , v ớ i Đ ạ i V iệ t đó
k h ô n g p h ả i là m ố i q u a n h ệ m ộ t c h iề u . V iệ c th iế t lập q u a n h ệ t h ư ơ n g m ạ i, b a n g g ia o
đa d ạ n g v ớ i p h ư ơ n g N a m c ò n x u ấ t p h á t từ n h u c ầ u p h á t tr iể n nội tại c ủ a đ ấ t n ư ớ c 1.
K h ả o c ứ u Tổng sử v à c á c n g u ồ n tư liệ u H á n n g ữ k h á c , h ọ c g iả N h ậ t B ả n M o m o k i
S h iro c h o r ằ n g , tr o n g s u ố t th ờ i T ố n g , sổ lư ợ n g v à g iá trị c ố n g p h ẩ m m à Đ ạ i V iệ t
đ e m đ ế n tr iề u đ ìn h T r u n g H o a là rất lớn. T r o n g số đó , c ù n g vớ i c á c k i m loại quý
c ò n có n h i ề u sả n v ậ t đ ặ c th ù c ủ a p h ư ơ n g N a m n h ư tr ầ m h ư ơ n g , n g à v oi, s ừ n g tê,
n g ọ c trai c ù n g n h i ề u lo ại v ả i lụa, h ư ơ n g liệ u ...2 H ẳ n là, n h i ề u s ả n v ậ t ấy là k ế t q u ả
c ủ a q u á tr ìn h kh a i t h á c , g ia o lư u t h ư ơ n g m ạ i v ớ i c á c q u ố c g ia lá n g g i ề n g k h u v ự c 3.
C ù n g v ớ i n h ữ n g n h â n tố c h ín h trị, k in h tế n ê u trê n , s ự h ư n g k h ở i c ủ a các
t h ư ơ n g c ả n g N g h ệ - T ĩ n h c ò n là d o tiề m n ă n g k i n h tế p h o n g p h ú c ủ a v ù n g đ ấ t này.
D ầ n sách Giao châu ký c ủ a L ư u H â n K ỳ , tá c g iả A n N a m chí lược c h o rằ n g , N h ậ t

N a m v ố n s ả n x u ấ t n h i ề u t ằ m tơ: “ M ộ t n ă m tá m lứ a tằ m , t ằ m sả n x u ấ t ở N h ậ t N a m ,
d â u thì có lớ n n h ỏ hai g iố n g , g i ố n g d â u n h ỏ t r ồ n g v ề t h á n g g iê n g , c à n h lá s u m sê.
T ừ t h á n g b a đ ế n t h á n g t á m đ ề u n u ô i tằ m lấy tơ d ệ t lụ a ” 4. N g o à i ra, “N h ậ t N a m có
n g h ìn m ẫ u r ừ n g s in h 2 ỗ t h ơ m rất q uý. S á c h N a m Việt chí c h é p : G i a o C h â u c ó cây
h ư ơ n g m ộ c , m u ố n lấy th ì đ ố n x u ố n g , c h ờ lâ u n ă m c h o v ỏ m ụ c rồi lấy r u ộ t v à m ắ t
c â y , th ứ n à o c ứ n g , đ e n , b ỏ x u ố n g n ư ớ c c h ìm , g ọ i “ t r ầ m h ư ơ n g ” , nổi thì gọi là “ k ê
c ố t h a y b á n t h ủ y ” , t h ứ t h ô gọi “ s ạ n h ư ơ n g ” 5. T r o n g lịc h sử, tơ lụa, t r ầ m h ư ơ n g là
n h ữ n g s ả n p h ẩ m k h ô n g chỉ đ ư ợ c ư a c h u ộ n g t r o n g n ư ớ c m à c ò n là n g u ồ n th ư ơ n g
p h ẩ m x u ấ t k h ẩ u c ó g iá trị c a o trê n thị tr ư ờ n g th ế giới.

v ề tà i n g u y ê n c ủ a v ù n g N g h ệ - T ĩn h , t r o n g D ư địa chí, N g u y ễ n T rã i c ũ n g cỏ
n h ữ n g ghi c h ú rấ t đ á n g c h ú ý : “ ở v ù n g ấ y đ ấ t thì m ề m , h ợ p vớ i c a u ; r u ộ n g thì v à o
h ạ n g t h ư ợ n g tru n g . H ồ tiê u , m u ố i b iể n rất tốt. N a m N h u n g c ó v ả i th ư a . T h ạ c h H à có

1. Nguyễn Thị Phương Chi - Nguyễn Tiến Dũng: “v ề các mối giao thương của quốc gia Đại
Việt thời Lý, Trần (thể kỷ XI-XIV)” trong: Việt Nam trong hệ thong thương mại châu Á thế
kỷXVI-XVII, Nxb. Thế giới, H., 2007, tr.433-452.
2. Momoki Shiro: “Đại Việt và thương mại Biển Đông từ thế kỷ X đến thể kỷ XV”, Sđd, tr.314-321.
3. T r o n g c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứ u c ù a m ì n h , h ọ c g i ả W a n g G u n g w u c h o r ằ n g : “ V à o t h ế k ỷ II s a u
C ô n g n g u y ê n , t r o n g n ỗ l ự c đ ầ u tiê n c ủ a n g ư ờ i L a M ã n h ằ m t h i ế t lậ p c á c m ố i q u a n h ệ h à n g
hải với T r u n g Q u ố c , H o à n g đ ế M a rc u s A u re liu s A n to n iu s đ ã c ử m ộ t p hái đ o à n sa n g T ru n g
H o a . C ố n g v ậ t d â n lên v u a t r i ề u H á n g ồ m c ó n g à v o i , s ừ n g tê , đ ồ i m ồ i . T ấ t c ả n h ữ n g v ậ t

phẩm ấy đều là sản vật điển hình của miền Trung Việt Nam thời kỳ đó” , Xem G.Wang: The
Ncinhaì T ra d e - The E a r ly H is to ry o f C hinese T rad e in the South C h in a S e a , S i n g a p o r e T i m e s A c a d e m i c P r e s s , 1 9 9 8 , p p . 2.
4. Lê T ắc : A n

N a m chi lư ợ c , N x b . T h u ậ n H ó a - T r u n g t â m V ă n h ó a N g ô n n g ữ Đ ô n g T â y , H .,

2 0 0 2 , tr.2 7 8 .

5. Lê Tắc:

An Nam chí lược, Sđd, tr.280.
497


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỦ TƯ

th e m ỏ n g . N g ọ c M a c ó r ă n g v oi, d a thú. Q u ỳ C h â u c ó l ô n g c h im , lô n g thú. Trấr.
N in h c ó s â m , q u ế . K ỳ H o a c ó c á t h ố c tử. A i L a o c ó c h ă n s ặ c sỡ. Đ ồ c ố n g c ó voi.
sáp, c h iê n g đ ồ n g ” 1. S á c h

Nghệ A n ký

c ủ a B ù i D ư ơ n g L ị c h c ũ n g c h o b iế t th ê m : ở

núi Đ ạ i H à m , h u y ệ n H ư ơ n g S ơ n “N ú i n à y c ó S ô n g P h ố v à S ô n g L a v ò n g quanh
g ia o lại. T r o n g r ừ n g c ó rất n h i ề u c h im c ô n g . S á c h Thủy

kinh chú

c h é p r ằ n g : ’‘Đ ất

H à m H o a n trở v à o p h í a N a m , h ư ơ u nai đ ầ y n úi, c h ú n g k ê u la, k é o đ à n k é o lũ ầ m ĩ
đ ồ n g nội. N h ữ n g đ à n c ô n g b a y lư ợ n r ợ p trờ i, k h ẳ p n ú i ” 2. T r o n g tá c p h ẩ m Vân đài

loại ngữ, n h à b á c h ọ c L ê Q u ý Đ ô n c ũ n g c h o biết: “ D â n ở b ờ b iể n , đ ầ y đ ủ g ạ o , cá,
m u ố i b iể n n g o n n g ọ t, lại c ó lợi t r ồ n g cói, lác; trai s ò n g o n tư ơ i. Ấ y c h ư a k ể đ ể n thuê
hồ, ao, sô n g , đ ầ m . P h í a Đ ô n g p h ủ K in h M ô n v à lộ Y ê n Q u ả n g , lại c ó n h i ề u cá.

m u ố i, g ỗ lạt, c h â u n g ọ c , đồi m ồ i; th u y ề n b è tụ c ả ở đ ấ y , h à n g h o á n g o ạ i d ư ư n g buôn
bá n g ia o t h ô n g t iệ n lợi, đ ủ th a y c h o tô th u ế (th u ế ru ộ n g ). P h í a B ẳ c là p h ù L ạng
G ia n g v à x ứ L ạ n g S ơ n , n h i ề u lò n u n g đất, r u ộ n g đ ấ t c ũ n g lầy tố t. P h í a T â y N a m là
hai trấ n T h a n h H o á v à N g h ệ A n , s ả n x u ấ t g ỗ lim , g ỗ sế n , g ỗ tá u , q u ế , trầ m , đàn
h ư ơ n g , tứ c h ư ơ n g , c a u , d a tê, n g à v o i, v à n g , bạc, đ ồ n g , sắt. P h í a T â y trấ n N g h ệ A n
t h ô n g s a n g c á c n ư ớ c B ồ n M a n , L ã o Q u a , C a o M iê n . D â n c á c n ư ớ c ấy đ e m trâ u , bò
s a n g b á n c h o ta ” 3.
C ù n g vớ i n h ữ n g s ả n v ậ t n ê u trên, Nghệ A n kỷ c ũ n g c ó n h ữ n g m ô tả s in h đ ộ n g
v ề m ộ t n g u ồ n tài n g u y ê n q u ý ở m ộ t số đ ả o v e n b i ể n N g h ệ - T ĩ n h . T h e o tá c giả, ó'
đ ả o Q u ỳ n h N h a i , h u y ệ n N g h i X u â n “ T r ê n n ú i c ó g i ế n g đ á n ư ớ c n g o n n g ọ t; lưng
c h ừ n g núi lại c ó c o n s u ố t v ọ t c h ả y x u ố n g b iể n v ề p h í a T â y n úi. N h ữ n g n g ư ờ i đi
b iể n t h ư ờ n g lấy n ư ớ c s u ố i ấ y đ ể u ố n g ” 4. T h ê m v à o đó , ở p h í a N a m n ú i N a m G iới
“ c ó su ố i H a u H a u n ư ớ c rất n g ọ t. T r o n g n h ữ n g t h á n g hè, d â n q u a n h v ù n g g h é th u y ền

1. Nguyễn Trãi: D ư địa chi, Sđd, tr.472.
2 . B ù i D ư ơ n g L ịc h :

Nghệ A n ký , N x b . K h o a h ọ c x ã h ộ i, H ., 1 9 9 3 , tr .6 6 .

3. Lê Quý Đôn: Vân đài lo ạ i ngữ, Tập I, Nxb. Văn hóa, H., 1962, tr. 156. Toàn thư cho biết,
n ăm 1048 vua Lý T h ái T ô n g

sai t ư ớ n g q u â n ià P h ù n g T r í N ă n g đ i đ ả n h A i L a o , b ắ t đ ư ợ c

n g ư ờ i v à g ia s ú c r ấ t n h i ề u đ e m về. T i ế p đ ó , n ă m 1 1 5 9 “ N g ư u H ố n g v à A i L a o l à m p h ả n , (L ý
A n h T ô n g ) sai T ô H i ế n T h à n h đi đ á n h , b ắ t đ ư ợ c n g ư ờ i v à t r â u , n g ự a , v o i c ù n g v à n g b ạ c

châu báu rất nhiều” . Xem Đ ại Việt sử ký toàn thư, tập 1, Sđd, t r . 2 6 8 & 323. Theo GS.
N g u y ễ n Đ ứ c N g h i n h , g i ũ a Đ ạ i V i ệ t v ớ i A i L a o c ó t r u y ề n t h ố n g b u ô n b á n g ia s ú c q u y m ô
Ịớn. “ H ầ u h ế t c á c t r u n g t â m b u ô n b á n g ia s ú c lớ n đ ề u t ậ p t r u n g ở N g h ệ A n v à th ị t r ư ờ n g lớ n

n h ấ t k h u v ự c n à y là h u y ệ n N g h i L ộ c . G i a s ú c c ó t h ể đ ã đ ư ợ c v ậ n c h u y ể n b ằ n g c á c loại b è t ừ
L à o , d ọ c t h e o s ô n g C ả đ ể tớ i c á c th ị t r ư ờ n g n ằ m tr ê n v ù n g d u y ê n h ả i t r ư ớ c k h i đ ư a đ ế n c h â u
t h ổ s ô n g H ồ n g . S a u đ ó , b è lại đ ư a v ề n h ữ n g b ì n h g ố m c ỡ lớ n - s ả n p h ẩ m đ ặ c t r ư n g d ư ợ c sả n

xuất ở châu thổ” . Xem Nguyễn Đức Nghinh: “ Markets and Villages”, in The Traditional
villa g e in Vietnam , P ro f . P h a n H u y L e ( E d . ) W o r l d P u b l i s h e r , H ., 1 9 9 3 , p p . 3 2 4 - 3 2 5 .

4. Bùi Dương Lịch:

498

Nghệ An ký, Sđd, tr. 158.


CÁC TH Ư Ơ N G C ẢN G VÙ N G NGHỆ - TĨNH.

v à o c h â n núi b ắ c m á n g tre, d ẫ n n ư ớ c v à o th u y ề n c h ở đi b á n ” 1. Đ i ề u c h ắ c c h ắ n là,
c ù n g v ớ i tơ lụa, g ố m sứ, h ư ơ n g liệu... n h ữ n g n g u ồ n n ư ớ c đ ặ c b iệ t đ ó là “th ư ơ n g
p h ẩ m ” dồi d à o , c ó g i á trị đ ồ n g th ờ i c ũ n g h ế t s ứ c c ầ n th iế t v ớ i c á c ith ư ơ n g n h â n ,
n g ư ờ i đi biển t r o n g n ư ớ c , q u ố c tế khi đi q u a v ù n g b iể n N g h ệ - T ĩn h .
N h ư vậy, c ù n g v ớ i n h ữ n g m ố i tiế p g ia o tr u y ề n t h ố n g v ớ i p h ư ơ n g B ắ c , Đ ạ i
V i ệ t c ò n c h ủ đ ộ n g t h iế t lập q u a n h ệ g ia o t h ư ơ n g v ớ i m ộ t s ố q u ố c g ia lá n g g iề n g
p h ư ơ n g N a m . D o n h ữ n g đ iề u k iệ n t h u ậ n lợi v ề vị trí đ ịa lý, n g u ồ n tài n g u y ê n , N g h ệ
- T ĩ n h đ ã nổi lê n n h ư m ộ t tr u n g tâ m k in h tế đ ố i n g o ạ i tr ọ n g y ế u . Đ e m ở r ộ n g g ia o
th ư ơ n g , các c ả n g c ử a s ô n g , t u y ế n b u ô n b á n đ ã đ ư ợ c th iế t lập n ố i k ế t Đ ạ i V iệ t v ớ i
c á c q u ố c g ia lá n g g i ề n g v à m ộ t số t ru n g tâ m k in h tế lớn c ủ a k h u v ự c . K h ả o c ứ u các
b ộ cổ sử, tài liệ u đ ị a c h í k ế t h ợ p v ớ i k h ả o sát t h ự c tế, n g h i ê n c ứ u k h ả o c ổ học,
n g h iê n c ứ u đ ịa d a n h c ù n g n h ữ n g d ấ u tíc h c ò n lư u lại ở v ù n g N g h ệ A n - H à T ĩn h ...
c h o p h é p c h ú n g ta b ư ớ c đ ầ u p h á c d ự n g lại h o ạ t đ ộ n g v à v a i trò c ủ a m ộ t tr u n g tâ m
k in h tế đổi n g o ạ i q u a n t r ọ n g c ủ a đ ấ t n ư ớ c ta th ế k ỷ X I - X I V .

2. Các tuyến giao thương vùng, liên vùng
T r o n g lịc h sử, q u a n h ệ g ia o t h ư ơ n g c h ủ y ế u c ủ a Đ ạ i V i ệ t c ũ n g n h ư c ủ a v ù n g
N g h ệ - T ĩn h là g i a o t h ư ơ n g b iể n . Đ ặ c đ i ể m c h u n g c ủ a c á c t h ư ơ n g c ả n g ở đ â y đ ề u là
c á c c ả n g c ử a b i ể n h a y h ì n h t h à n h ở v ù n g c ử a s ô n g . D o k h ô n g c ó n h ữ n g c h â u th ổ
lớn, lã n h th ổ h ẹ p d ầ n v ề p h í a N a m n ê n m ạ c h liê n k ế t g i ữ a b i ể n với n ú i r ừ n g là h ế t
s ứ c m ậ t thiết. K h u v ự c đ ệ m , tứ c v ù n g t r u n g du , c ó k h ô n g g ia n t ư ơ n g đ ố i h ẹ p . V ớ i
địa thế dốc và tương đối hẹp ấy, các dòng sông đều ch ảy xiết v à có thể đổ ra đại

d ư ơ n g b ằ n g n h iề u c ử a k h á c n h a u . D o n h ữ n g đ ặ c tín h k i ế n tạ o v à tá c đ ộ n g th ư ờ n g
x u y ê n c ủ a điều k iệ n t ự n h i ê n , d iệ n m ạ o c ủ a c á c d ò n g s ô n g , c á c c ả n g c ử a s ô n g lu ô n
c ó n h ữ n g b iế n đổi. c ấ u trú c c ủ a đ ư ờ n g b ờ b i ể n N g h ệ - T ĩ n h th ể k ỷ X I - X I V c ó
n h i ề u k h á c b iệ t so v ớ i h i ệ n n a y 2. B ê n c ạ n h đó , n h ờ c ó n h ữ n g d ã y n ú i v ư ơ n ra đại
d ư ơ n g m à ở N g h ệ - T ĩ n h c ó m ộ t s ố c ả n g b iể n n ư ớ c s â u , k ín g ió r ấ t t h u ậ n tiệ n c h o
v i ệ c trá n h bão, n e o đ ậ u t h u y ề n , tra o đ ổ i h à n g h ó a . D o v ậ y , s ự t h ịn h s u y c ủ a n h iề u
t h ư ơ n g c ả n g k h ô n g c h ỉ d o c á c y ể u tổ x ã h ội, k in h tế m à c ò n d o n h ữ n g đ iề u k iệ n tự
n h i ê n q u y định.
T h e o Nghệ A n ký c ủ a B ù i D ư ơ n g L ị c h ( 1 7 5 7 - 1 8 2 8 ) , v ù n g N g h ệ - T ĩ n h c ó 12
c ử a biển: 1. C ử a C ờ n ( c ò n g ọ i là c ầ n H ả i, C à n H ả i, C ử a T r ạ p ) ở p h í a b ắ c giớ i p h ậ n
h u y ệ n Q u ỳ n h L ư u , p h ủ D i ễ n C h â u d o s ô n g H o à n g M a i đ ổ ra ; 2. C ử a Qu èn ( Q u y ề n

1. B ùi D ư ơ n g L ịc h : N ghệ A n ký, S đ d , tr. 156.
2 . H ồ T r u n g D ù n g : Vị t r í củ a N ghệ - Tình tro n g hệ thống thư ơng m ại khu vự c th ờ i L ý - T rần ,
K h ó a lu ậ n tố t n g h i ệ p n g à n h L ị c h s ử , K h o a L ị c h s ử , T r ư ờ n g Đ H K H X H & N V , Đ H Q G H N ,
H., 2 0 0 8 , tr. 14.

499


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TẾ LẦN THỦ TƯ

H ả i), h u y ệ n Q u ỳ n h L ư u , c ó s ô n g H o à n g M a i v à s ô n g N g ọ c Đ ể c h ả y ra; 3. C ử a Thơi
(T h a i H ả i), g iá p g iớ i h a i h u y ệ n Đ ô n g T h à n h v à Q u ỳ n h L ư u , c ó s ô n g G i á t c h ả y ra; 4.

C ử a Vạn Phần ( C ử a V ạ n , B í c h H ả i), h u y ệ n Đ ô n g T h à n h , là c ử a c ủ a s ô n g B ù n g ; 5.
C ử a Hiền ( C ử a L ấ p ) , g iá p hai h u y ệ n H ư n g N g u y ê n v à Đ ô n g T h à n h , c ó s ô n g L a
H o à n g v à K h e N ễ c h ả y ra; 6. C ử a X á ( C ử a X á ), g iá p hai h u y ệ n H ư n g N g u y ê n và
C h â n P h ú c , là c ử a s ô n g c ấ m ; 7. C ử a Hội ( H ộ i H ả i), g iá p hai h u y ệ n N g h i X u â n v à
C h â n P h ú c , do n ư ớ c s ô n g L a m tạ o th à n h ; 8. C ử a C ư ơ n g Giản ( C ư ơ n g G iá n , Đ ộ n g
K è n ), g iá p hai h u y ệ n N g h i X u â n v à T h iê n L ộ c , d o c á c c o n s u ố i từ K h e V ự c , núi
H ồ n g L ĩn h c h ả y ra; 9. C ử a Sót ( N a m G iớ i), g iá p hai h u y ệ n T h i ê n L ộ c v à T h ạ c h H à,
n ư ớ c s ô n g H o à n g H à đ ổ v ề ; 10. C ử a N h ư ợ n g Bạ n ( K ỳ L a ), h u y ệ n K ỳ H o a , c ó n ư ớ c
s ô n g H ọ (H ộ ) v à s ô n g R á c ( L ạ c H ạ ) c h ả y ra; 11. C ử a K h ấ u ( H ả i K h ẩ u ) , ở h u y ệ n K ỳ
H o a , do n ư ớ c s ô n g T rí v à s ô n g Đ ì n h tạ o th à n h ; 12. C ử a Xích Lu ( X í c h L ỗ Hai), ở
p h ía n a m h u y ệ n K ỳ H o a , d o n ư ớ c c ủ a b a k h e H o à n h S ơ n , H ạ B ồ v à D u D i đổ v à o 1.
T h ờ i L ý - T r ầ n , ở n h ữ n g m ứ c đ ộ k h á c n h a u , c á c c ả n g b iể n - c ử a s ô n g đó đ ề u
tiế n h à n h c á c h o ạ t đ ộ n g g ia o lưu, t h ư ơ n g m ạ i. T r o n g số đ ó , n ổ i lên 7 c ủ a biển lớn
đ ồ n g th ờ i c ũ n g là n h ữ n g t h ư ơ n g c ả n g c h ín h , g ồ m 3 c ả n g t h u ộ c N g h ệ A n là: C ử a

C ờ n ( K ẻ T rà o , H . Q u ỳ n h L ư u ) , cửa X ả ( K ẻ G ố m , H. N g h i L ộ c ) v à cửa Hội (H ộ i
T h ố n g , H. N g h i X u â n ) ; 4 c ả n g th u ộ c H à T ì n h là: C ử a Sót ( N a m G i ớ i, H . T h ạ c h
H à ), cửa N h ư ợ n g Bạ n ( K ỳ L a , H . K ỳ H o a ) , cửa K h a u (H ả i K h ẩ u , L o a n N ư ơ n g , H .
K ỳ H o a ) v à cửa Xích Lo ( X í c h L ỗ H ải, H . K ỳ H o a ) . S ự k h á c b iệ t g i ữ a c á c v ù n g
th ư ơ n g c ả n g là ở c h ỗ , ở N g h ệ A n p h ầ n lớn là c á c c ả n g c ử a s ô n g t r o n g k h i đó ở H à
T ĩn h lại c h ủ y ế u là c á c c ả n g b iể n . Toàn thư t ừ n g g h i n h ậ n ( n ă m 1 3 4 9 ) n h ữ n g h o ạ t
đ ộ n g n h ộ n n h ịp c ủ a c á c t h ư ơ n s c ả n g v ù n g D iễ n C h â u : "‘T r ư ớ c đ â y , th ờ i n h à L ý ,
th u v ề n b u ô n tớ i thì v à o t ừ c á c c ử a b iể n T h a , V iê n ở c h â u D i ễ n ” . C ử a Tha chỉnh là

cửa Thơi c ò n cửa Viên h a y H o a Viên c h ín h là cửa C ò n ( C à n H ả i). V ớ i H à T ĩn h ,
th e o Bùi D ư ơ n g L ị c h thì cửa Sót c ó “ c ử a b iể n s â u r ộ n g . N g à y trư ớ c , c á c th u y ề n

b u ô n c ủ a n g ư ờ i T à u s a n g ta đ ề u v à o c ử a ấ y ” . K h ả o tả kỹ h ơ n v ề c ả n g n à y , cá c tá c
g iả Đại N a m nhất thong chí x á c đ ịn h : “ c ử a b iể n r ộ n g 37 t r ư ợ n g , th ủ y triề u lên sâu 8
th ư ớ c , th ủ y triề u x u ố n g s â u 5 th ư ớ c ... trư ớ c kia, th u y ề n p h ư ơ n g B ắ c s a n g n ư ớ c ta
t h ư ờ n g đ ỗ ở đ â y ” 4. M ặ c d ù đ ã c ó n h i ề u b iế n đổi n h ư n g đ ế n n a y c ử a S ó t vẫn m a n g
n h iề u d á n g v ẻ c ủ a m ộ t tr u n g tâ m a ia o t h ư ơ n g lớn c ủ a N g h ệ - T ĩ n h .

1. B ù i D ư ơ n g L ịc h : N ghệ A n kỷ, S đ d , tr. 1 9 6 - 2 0 7 .

2. Đ ạ i Việt s ừ ký’ toàn thư, T ậ p 2 , N x b . K h o a h ọ c x ã h ộ i, H ., 1 9 9 3 , t r . 1 3 1 .
3. B ù i D ư ơ n g L ịc h : N ghệ A n ký, S đ d , tr. 199.
4. Q u ố c s ử q u á n tr iề u N g u y ễ n :

tr.l 81.

500

Đại Nom nhất thống ch í, tậ p 2 , N x b . T h u ậ n H ó a - H u ế, 1 9 9 7 ,


CÁC TH Ư Ơ N G C ẢN G VÙN G NGHỆ - TĨNH.

V ớ i n h ữ n g đ iề u k i ệ n x ã h ội, tự n h iê n th u ậ n lợi đó , t ừ th ế k ỷ X I, c á c th ư ơ n g
c ả n g v ù n g N g h ệ - T ĩ n h đ ã c ó n h ữ n g p h á t triể n trội v ư ợ t. D o q u y m ô v à s ự x u ấ t lộ
c ủ a các loại h ì n h h i ệ n v ậ t m à c h ủ y ế u là g ố m s ứ c ó th ể k h ẳ n g đ ịn h rằ n g , c ả n g H ộ i
T h ố n g ở v ù n g c ử a s ô n g L a m là c ả n g thị lớ n n h ấ t ở v ù n g N g h ệ - T ĩn h . T r ê n th ự c tế,
ở v ù n g c ử a s ô n g n à y c ó b a đ ịa đ i ể m c ò n x u ấ t lộ k h á n h i ề u d ấ u v ế t c ủ a m ộ t thời
h ư n g th ịn h . C ó th ế x á c đ ịn h v ị trí c ủ a c á c k h u v ự c n à y là: Đ e n H u y ệ n , X u â n P h ố ,
H ộ i T h ố n g . C ả 3 đ ịa đ i ế m đ ề u p h â n b ố d ọ c th e o b ờ N a m . Đ i ề u đ á n g c h ú ý ỉà, các
c u ộ c khai q u ậ t tại b a đ ịa đ iể m n à y đ ề u p h á t h iệ n đ ư ợ c n h i ề u h iệ n v ậ t g ố m s ứ thời
L ý , T rầ n , L ê s ơ ( T K X I I I - X V ) c ũ n g n h ư g ố m s ứ T r u n g Q u ố c c ó n iê n đ ạ i tư ơ n g

đ ồ n g . N h ư n g c ó lẽ v ị trí q u a n tr ọ n g n h ấ t đối v ớ i t h ư ơ n g m ạ i k h u v ự c th ờ i L ý - T r ầ n
c h ín h là đ ịa đ i ể m Đ e n H u y ệ n . Q u a 5 lần k h a i q u ậ t ( tr o n g cá c n ă m 1976, 1990,
1991, 1994 v à 1 9 97) c á c n h à k h ả o c ổ đ ã x á c đ ịn h đ ư ợ c di c h ỉ Đ ề n H u y ệ n g ồ m có trị
sở, nưi c ư tr ú v à m ộ t b ế n c ả n g lớn đ ư ợ c t h à n h lập t ừ th ờ i L ý , “ c ả n g s ô n g n à y p h á t
triể n liên tụ c t ừ th ế k ỷ I X - X đ ế n th ế k ỷ X I X . G ố m s ứ ở đ â y c h ủ y ế u là V iệ t N a m v à
s a u đó là T r u n g Q u ố c . C ũ n g q u a tài liệ u g ố m sứ, ta c ó th ể th ấ y n h ịp đ ộ tra o đổi
b u ô n b á n c ủ a c ả n g Đ ề n H u y ệ n t ư ơ n g t ự n h ư to à n b ộ tiế n trìn h g ia o t h ư ơ n g c ủ a V iệ t
N a m v ố n đ ư ợ c đ ẩ y m ạ n h từ c u ố i th ờ i B ắ c th u ộ c , p h á t triể n d ư ớ i th ờ i L ý v à đ ặ c b iệt
p h á t triể n t ừ t h ế kỷ X I V t r ở đ i” 1.
V ớ i tỷ lệ c á c h i ệ n v ậ t c ó c ù n g n iê n đại th u đ ư ợ c g i ữ a c á c đ ịa đ iể m , c ó th ể c h o
rằ n g v ù n g Đ ề n H u y ệ n là c ả n g b ế n c h ín h c ủ a H ộ i T h ố n g th ờ i T r ầ n . Đ ế n c á c thế k ỷ
sau, vai trò c ủ a X u â n P h ổ v à H ộ i T h ố n g d ư ờ n g n h ư c ó p h ầ n nổi trội h ơ n v ớ i trị sở
c ủ a h u y ệ n N g h i X u â n đ ó n g tại X u â n P h ố v à s ự c ó m ặ t c ủ a đ ìn h H ộ i T h ố n g v à o th ế
k ỷ X V I. T u y d iệ n m ạ o c ủ a Đ e n H u y ệ n x ư a đ ã c ó n h i ề u b i ế n đổi n h ư n g v ớ i n h ữ n g

hiện vật gốm sứ có niên đại thế kỷ X V I-X V III chúng ta thấy, sau thời Lý - Trần và
L ê s ơ c á c h o ạ t đ ộ n g g i a o t h ư ơ n g v ẫ n tiế p tụ c d iễ n ra ở v ù n g t h ư ơ n g c ả n g n à y 2. N h ư

vậy, có thể coi H ội Thống là một phức hệ các cảng bến. Giữa 3 địa điểm vừa có
hoạt động đồng thời vừa có sự chuyển dịch vị trí trung tâm theo thời gian.
K ế t q u ả k h ả o s á t c h ứ n g tỏ d ấ u ấ n L ý - T r ầ n ở c á c t h ư ơ n g c ả n g v ù n g N g h ệ T ĩ n h là rấ t s â u đ ậ m . S ự p h â n b ố c ủ a c á c s ả n p h ẩ m g ố m s ứ t ừ n h ữ n g là n g n g h ề th ủ
c ô n g v ù n g c h â u th ổ s ô n g H ồ n g đ ế n c á c c ả n g thị th u ộ c v ù n g b iê n v i ễ n p h ư ơ n g N a m
g ợ i m ở n h i ề u s u y t ư ở n g v ề tầ m ả n h h ư ở n g c h ín h trị, v ă n h ó a c ủ a c h ín h q u y ề n
T h ă n g L o n g , s ứ c p h á t tr iể n k in h tế c ũ n g n h ư đ ặ c t r ư n g c ủ a c á c s ả n p h ẩ m th ủ c ô n g
Đ ạ i V iệ t th ờ i k ỳ n à y . B ê n c ạ n h đó, s ự h iệ n d iệ n c ủ a g ố m T r u n g Q u ố c th ờ i T ố n g ,
N g u y ê n v à g ố m Đ ạ i V i ệ t th ờ i T r ầ n trê n c ù n g m ộ t k h u v ự c là n h ữ n g chỉ b á o q u a n
1. Hà Văn Tấn (Cb.): Khảo cổ học lịch sử Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, H., 2002, tr.l 16.
2. Trịnh Cao Tường: Nghiên cứu kháo cổ học một sổ thương càng cổ vùng biển miền Bắc Việt
N a m từ thế kỷ IX-XVII, Đề tài khoa học cấp Uỷ ban, Viện Khảo cổ học, 2002.

501


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUỐC TẾ LẦN TH Ứ T ư

trọ n g v ề s ự t h a m g ia tíc h c ự c c ủ a g ố m m e n th ờ i T r ầ n v à o c á c t u y ế n b u ô n b ă n gòm
sứ q u ố c tế q u a h ệ t h ố n g t h ư ơ n g c ả n g N g h ệ - T ĩn h .
H ắ n là, v à o th ờ i L ý - T r ầ n m ố i liê n h ệ B ắ c - N a m g i ữ a c á c c ả n g b iể n - cửa
s ô n g đ ư ợ c d u y trì t h ư ờ n g x u y ê n v ớ i n h iề u h o ạ t đ ộ n g đ a d ạ n g . S ự tươns. đ ồ n g g.ữa
c á c h iệ n v ậ t g ố m s ứ là c ơ s ở c h o v iệ c đ ư a ra n h ữ n g n h ậ n x é t đó. S á c h Ng h ệ Án ký>
c ũ n g t ừ n g v iế t v ề c á c t h ư ơ n g n h â n v ù n g N g h ệ - T ĩn h t h ư ờ n g ra m u a g ạ o v ù n g Sơn
N a m tro n g n h ữ n g n ă m m ấ t m ù a , lụt lội. Đ ồ n g th ờ i, t ừ các c ả n g b ế n n à y , c ó thể đ ã
h ìn h th à n h n ê n t u y ế n b u ô n b á n n ô lệ c ủ a C h ă m p a . T h e o đó , t u y ế n b u ô n b á n này đã
c h ia làm h a i n h á n h : N h á n h t h ứ n h ấ t v ư ợ t q u a c o n đ ư ờ n g p h í a T â y sane, A i L ìo ,
C h â n L ạ p t ro n g k h i đ ó n h á n h t h ứ hai, có q u y m ô lớn v à ổn đ ịn h h ơ n đ ã c h ạ y n g i ợ c
lên p h í a B ắ c , q u a v ù n g v ị n h B ắ c B ộ đ ế n c á c t h ư ơ n g c ả n g v ù n g H o a N a m 1. M iư
vậy, q u a cá c th ờ i kỳ lịch sử, cá c c ả n g biển - c ử a s ô n g Đ ạ i V i ệ t ( tr o n g đ ỏ c ó N g t ệ IT nh), đ ã n h ậ n đ ư ợ c c á c n g u ồ n h à n g h ó a th e o cả b ố n p h ư ơ n g t h ứ c : Thu lễ cổng mp,

độc quyền thu m u a hàng hóa , đặt m u a theo yêu cầu v à thương mại tự do2.
N h ư v ậ y , ở N g h ệ - T ĩn h , h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c c ả n g b ế n v ù n g c ử a s ô n g đ ã tạo nên
m ộ t h ệ t h ố n g c á c c ả n g v ù n g d u y ê n hải. C á c c ả n g n à y c ó c ấ u trú c th e o c h iề u dọc,
trải dài từ b ắ c đ e n n a m t r o n g đ ó n ổ i lên vị th ế c ủ a m ộ t số c à n g lớ n , t r u n g tâ m r h ư
H ộ i T h ố n g , c ử a Sót, c ử a N h ư ợ n g . C á c c ả n g n à y đ ã tạ o n ê n t u y ế n t h ứ n h ấ t c ủ a vung
k in h tế N g h ệ - T ĩn h : Tuyến các cảng biển - cửa sông. T u y ế n b u ô n bá n n à y c ó V trí
đặc b iệ t q u a n tr ọ n g , g i ữ v a i trò k é p , tứ c v ừ a g iữ n h ịp c á c q u a n h ệ k in h tế tro n g nước
v ừ a là đ ầ u m ố i m ở r ộ n g g ia o t h ư ơ n g q u ố c tế.
S o n g s o n g v ớ i c á c h o ạ t đ ộ n g đó, cá c c ả n g b i ể n N g h ệ - T ì n h c ò n đ ư ợ c sụ h ỗ
trợ tíc h c ự c c ủ a m ạ n g lư ớ i g ia o t h ô n g th u ỷ thiết lập t ừ th ế k ỷ I X v à dầ n h o à n ứ iện
tro n g s u ố t thời L ý - T r ầ n . K h ả o c ứ u c á c n g u ồ n t ư liệu, h ọ c g i ả Đ à o D u y A n h \iết:
“ L ê H o à n đi đ á n h C h i ê m T h à n h n ă m 8 92. th ấ y đi đ ư ờ n g n ú i t ừ núi Đ ồ n g c ổ (’r ê n

sô n g M ã , th u ộ c là n g Đ a n N ê h u y ệ n Y ê n Đ ịn h , tỉn h T h a n h H ó a ) t r ở v à o n ú i g h ỉn h

vất vả mà đường biển thì sóng gió hiểm nghèo, bèn s a i đào đường kênh đến s')ng
Bà Hòa để có thể đi đường sông cho tiện. Xã Bà H òa nay ỉà xã Đ ồ n g H òa ờ Ịhía

1. Li Tana: A View from the sea: Perspectives on the Northern and Central Vietnamese Ccast,
in ‘Journal o f Southeast Asian Studies’, 37 (1), pp.86-87.
2. Xem Sakurai Yumio: “Thừ phác dựng cấu trúc lịch sử của khu vực Đông Nam Á (TIông
q u a mối ỉiê n h ệ g i ữ a b i ể n v à lục địa)", T C đ ã d ẫ n , t r . 4 1 .
3. Việt điện u linh viết: “ Khi đó, Thái Tông muốn đánh Chiêm Thành sai Vương (Lý Hoing,
con thứ tám của Lý Thánh Tông - TG) làm một hành doanh gọi là trại Bà Hòa, cốt saccho
được hiểm trở, kiên cố, bốn mặt đào hầm sâu đắp lũy cao, ở trong trại đất rộng có thể chứa
được ba bốn vạn quân, kho tàng tiền lương đủ dùng ba năm.Đến khi vua đi đánh pht/ơng
Nam quả nhiên thắng to” . Lý Te Xuyên: Việt điện u lin h , N x b . Văn học, H„ 2001, tr.60.

502


C ÁC TH Ư Ơ N G C ẢN G VÙNG NGHỆ - TĨNH.

N a m h u y ệ n T ĩ n h G ia , t ỉn h T h a n h H ó a . Đ ư ờ n g k ê n h đ â y c h ắ c là đ ư ờ n g k ê n h từ s ô n g
M ã v à o p h í a N a m tỉn h T h a n h H ó a đ ể tiế p v ớ i k ê n h X ư ớ c ( p h ía N a m h u y ệ n T ĩn h
G ia ) v à k ê n h s ắ t ( th u ộ c h u y ệ n D i ễ n C h â u , tỉn h N g h ệ A n ) m à v à o đ ấ t N g h ệ A n .
N ă m 9 2 2 , ô n g lại sai p h ụ q u ố c N g ô T ử A n h đ e m 3 .0 0 0 n g ư ờ i đ ắ p đ o ạ n đ ư ờ n g b ộ từ
N a m G iớ i đ ế n H o à n h S ơ n . N ă m 1003, L ê H o à n lại sai đ à o k ê n h Đ a C á i (n a y là x ã
H ư ư n g C á i, h u y ệ n H ư n g N g u y ê n , tỉn h N g h ệ A n ) đ ể nối đ ư ờ n g k ê n h từ T h a n h H ó a
v à o v ớ i s ô n g L a m , H ư n g N g u y ê n , tỉn h N g h ệ A n ” 1. N ă m 1231, n h à T r ầ n tiế p tụ c
c h o đ à o v é t k ê n h T r ầ m v à k ê n h H à o t ừ p h ủ T h a n h H ó a đ ế n p h í a N a m D iễ n C h â u 2.
N ă m 1374, T r ầ n D u ệ T ô n g đ ã h u y đ ộ n g c ư d â n T h a n h H ó a , N g h ệ A n đ à o k ê n h nối
vớ i k c n h L ạ c ở KỲ A n h , c ẩ m X u y ê n , c h ả y q u a n h i ề u đ ịa p h ư ơ n g đ ế n c ử a N h ư ợ n g

v à c ử a K h ẩ u ( H à H o a ). N ă m s a u , v u a T r ầ n lại c h o đ à o đ o ạ n n ố i k ê n h N a (từ c ẩ m
X u y ê n ) v ớ i k ê n h L ạ c (ở K ỳ A n h ) .
N h ư v ậ y , đ ế n c u ố i th ế k ỷ X I V , trê n v ù n g đ ấ t N g h ệ - T ĩ n h “ đ ã h ì n h t h à n h m ộ t
c o n đ ư ờ n g th ủ y n ố i liền c á c h u y ệ n từ H ư ơ n g S ơ n ( s ô n g P h ố ) q u a Đ ứ c T h ọ ( s ô n g
L a ) đế n C a n L ộ c ( s ô n g M i n h L ư ơ n g ) q u a b ế n N g h è n v à o s ô n g H à H o à n g (T h ạ c h
H à ) rồi th e o s ô n g P h ủ v à o c ấ m X u y ê n ; q u a k ê n h N a v à o k ê n h L ạ c v à r a C ử a K h ẩ u
t h u ộ c K ỳ A n h ” 3. Q u a h ệ t h ố n g k ê n h đ à o , v i ệ c g ia o t h ư ơ n g g iữ a v ù n g p h í a N a m
c h â u t h ổ s ô n g H ồ n g vớ i c á c đ ị a p h ư ơ n g T h a n h H ó a , v ù n g D i ễ n C h â u , H o a n C h â u
đ ư ợ c t h ô n g suốt. C á c k ê n h đ à o n à y c ò n c ó v a i trò n ố i k ế t g i ữ a c á c tr u n g tâ m h à n h
c h ín h , k in h tế nội đ ịa vớ i c á c t h ư ơ n g c ả n g v à h ệ t h ố n g g ia o t h ư ơ n g d iễ n ra trê n đại
d ư ơ n g . T r o n g đ iề u k iệ n th ờ i tiế t v à tìn h h ìn h an n in h đ ư ờ n g b iể n k h ô n g t h u ậ n lợi thì
h o ạ t đ ộ n g c ủ a t u y ế n g ia o t h ô n g nội th ủ y v ẫ n d iễ n ra. Đ â y c h ín h là th ế m ạ n h , đ iể m
đ ặ c th ù t r o n g c á c h o ạ t đ ộ n g g ia o t h ư ơ n g c ủ a v ù n g N g h ệ - T ĩn h . D o c ó n h ữ n g ư u th ế
trộ i v ư ợ t, t u y ế n g i a o t h ư ơ n g n à y đ ã tiế p tụ c đ ư ợ c m ở r ộ n g , d u y trì t r o n g n h iề u th ế
k ỷ sau đó.
D ự a v à o n h ữ n g đ ặ c t h ù v à y ế u tố t h u ậ n lợi c ủ a đ iề u k iệ n t ự n h iê n , s ự h ìn h
t h à n h v à h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c k ê n h đ à o từ T h a n h H ó a đ ế n D i ễ n C h â u , H o a n C h â u
( N g h ệ A n - H à T ĩ n h ) đ ã tạ o n ê n t u y ế n g ia o t h ư ơ n g t h ứ h a i c h o v ù n g N g h ệ - T ĩn h :

Tuyến giao thương nội thủy. T u y ế n

g ia o t h ư ơ n g n à y c ó ý n g h ĩ a h ỗ trợ , b ả o đ ả m an

to à n c h o t u y ế n t h ứ n h ấ t đ ư ợ c h o ạ t đ ộ n g h i ệ u q u ả , t h ư ờ n g x u y ê n . C ũ n g n h ư t u y ế n
t h ứ n h ấ t,

Tuyến giao thương nội thủy

c ó c ấ u trú c th e o c h iề u d ọ c . N h ư n g , c h ú n g

lu ô n c ó m ố i liên k ế t n g a n g v ớ i c á c c ả n g b iể n v ù n g c ử a s ô n g v ầ c á c d ò n g s ô n g c h ả y

1. Đào Duy A n h : Đ ấ t nư ớ c Việt Nam qua cá c đời, Nxb. T h u ậ n H ó a - H u ế , 1997, tr.l 14. X e m
thêm Hà Mạnh Khoa: Sông đào ở Thanh Hóa (thế kỳ X - thế kỷ XIX), Nxb. Khoa học xã hội,
H., 2 0 0 2 .

2. Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, Sđd, tr. 13.
3. Đặng Duy Báu (Cb.)...: Lịch sử H à Tĩnh, Sđd, tr. 135.

503


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN THÚ T ư

t h e o h ư ớ n g T â y B ắ c - Đ ô n g N a m . Đ i ề u k i ệ n t ự n h i ê n t h u ậ n lợi v à n h ữ n g nồ lự c của
c á c triề u đại L ý , T r ầ n t r o n g v iệ c k h a i m ở h ệ t h ố n g k ê n h đ à o , đ ư ờ n g g i a o t h ô n g đã
g ó p p h ầ n tạ o n ê n m ố i liê n k ế t này.
C ù n g v ớ i s ự h iệ n d iệ n c ủ a h a i t u y ế n g i a o t h ư ơ n g v ù n g d u y ê n h ả i v à n ộ i thiy,
c á c h o ạ t đ ộ n g g i a o t h ư ơ n g c ủ a v ù n g N g h ệ - T ĩ n h c ò n t h ư ờ n g x u y ê n đ ó n nhận
n h ữ n g tác đ ộ n g n h i ề u m ặ t c ủ a q u a n h ệ k i n h tế, b a n g g ia o k h u v ự c . T r o n g đ iề u k ê n
đi b iể n th ờ i b ấ y g iờ , c á c d ò n g h ả i lư u v à l u ồ n g g ió c h í n h ở v ù n g v ịn h B ắ c B ộ dư cng
n h ư đ ã p h ầ n n à o h ạ n c h ế c á c t h ư ơ n g t h u y ề n T r u n g Q u ố c tiế p c ậ n c h â u th ổ sóng
H ồ n g từ p h ía Đ ô n e . T h ờ i L ý - T r ầ n , t h u y ề n b u ô n t ừ p h ư ơ n g B ắ c t h ư ờ n g đến
p h ư ơ n g N a m t h e o m ộ t t r o n g h a i t u y ế n c h ín h : Th ứ nhất, là đi q u a p h í a B ắ c đ ả o Hải
N a m rồi v à o v ị n h B ắ c B ộ. N h ư v ậ y , đ ịa đ i ể m t h u ậ n lợi c h o v i ệ c b u ô n b á n là thương
c ả n g V â n Đ ồ n ; Th ứ hai, là tiế n x u ố n e p h í a N a m đ ả o H ả i N a m đ ể đ ế n t h ă n g 'Ác
c ả n g v ù n g N g h ệ - T ĩ n h 1. T h ờ i L ý - T r ầ n , p h ầ n lớ n c á c t h u y ề n b u ô n p h ư ơ n g B ắ c lều
tậ p t r u n e ở c ử a D i ễ n C h â u ( b ắ c N g h ệ A n ) v à T h a V i ê n ( H o a V i ê n , h u y ệ n Hung
N g u y ê n ) h a y K ỳ H o a ( h u y ệ n K ỳ A n h ) n g à y n a y . T h ờ i b ấ y giờ , t h u y ề n b u ô n Ịua
v ù n g biển N g h ệ A n đ ề u lấy đ ả o S o n g N g ư n g o à i k h ơ i c ử a H ộ i v à n ú i H a i V a i

S ơ n ), ở x ã N g u y ễ n X á , h u y ệ n Đ ô n g T h à n h , là m c h u ẩ n .
N h ư v ậ y , t ừ th ế k ỷ X - X I trở đi, c á c c ả n g th ị k h u v ự c N g h ệ - T ĩ n h đ ã trở thinh
m ộ t tro n g n h ữ n g đ iể m q u a n trọ n g t r o n g hải trìn h b u ô n bá n c ủ a c á c t h ư ơ n g th u /ề n
T r u n g Q u ố c khi đi x u ố n g v ù n g biển p h í a N a m . T h e o đ ó , v i ệ c tiế p c ậ n c ủ a thuyền
m à n h T r u n g H o a v à o k h u v ự c n à y có th ế n h ằ m h a i m ụ c đích: Thứ nhất, s ử d ụ n g các
t h ư ơ n g c ả n g n à y n h ư m ộ t đ iể m d ừ n g c h â n , tiế p nưcrc n g ọ t v à l ư ơ n g th ự c c h o các
c u ộ c h à n h trìn h dài n g à y x u ố n g p h í a N a m . T h ứ hai, tr ự c tiếp tìm k i ế m c á c n g u ồ n lợi
t h ô n g qua h o ạ t đ ộ n g t h ư ơ n g m ạ i t h ư ờ n g x u y ê n v ớ i v ù n g lã n h th ổ c ự c N a m Đ ạ i Mệt,
C h ă m p a v à x a h ơ n n ữ a , -vươn v ề p h í a T â y , đ ể n c á c q u ố c gia A i L a o , C h â n L ạ p ...
L à m ộ t t r u n g t â m k i n h tế ỉớ n c ủ a p h ư ơ n g Đ ô n g , trư ớ c k h i n h à M i n h t h ự c liệ n
c h ín h s á ch “c ẩ m hải” ( 1 3 7 1 ) , đ ư ợ c s ự h ậ u t h u ẫ n m ạ n h m ẽ v ề c h ín h trị b ở i c á c n ố i
q u a n hệ, b a n g g i a o t h ầ n th u ộ c , c á c t h u y ề n b u ô n T r u n g H o a đ ã tỏ a ra, t h iế t lập cụan
h ệ g ia o t h ư ơ n g v ớ i n h i ề u q u ố c g i a c h â u Á . T r ê n t h ự c tế, c á c h o ạ t đ ộ n g g ia o t h ir m g
đ ó đ ã đ e m lại m ộ t d i ệ n m ạ o m ớ i c h o n h i ề u n ề n k i n h tế k h u v ự c t r o n g đ ó c ó các
t h ư ơ n g c ả n g v ù n g N g h ệ - T ĩn h . M ặ t k h á c , h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c c h ín h q u y ề n , t h i ơ n g
n h â n b ả n đ ịa c ũ n g đ ã g ó p p h ầ n tạ o n ê n n h ữ n g s ắ c th á i v à s in h lự c m ớ i c h o c á c n ố i
q u a n h ệ k in h tế, b a n g g i a o k h u v ự c .

1. M o m o k i S h iro : “ Đ ạ i V i ệ t v à t h ư ơ n g m ạ i B i ể n Đ ô n g t ừ t h ế k ỷ X đ ế n t h ế k ỷ X V ” , s đ d , tr.3 6.
2. N g u y ễ n V ă n K i m - N g u y ễ n M ạ n h D ũ n g : ‘T r u y ề n t h ố n g v à h o ạ t đ ộ n g t h ư ơ n g m ạ i c ủ a n>ười
V i ệ t - T h ự c tế lịc h s ử v à n h ậ n t h ứ c ” ; t r o n g : N g ư ờ i Việt v ớ i biến, N x b . T h ế g iớ i, H ., 1011,
t r .1 1 6 .

504


CÁC TH Ư Ơ N G CẢNG VÙNG NG HỆ - TĨNH.

C ù n g vớ i cá c đ o à n t h ư ơ n g t h u y ề n t ừ p h ư ơ n g B ắ c ( m à c h ủ y ế u là t ừ các
th ư ơ n g c ả n g m iề n N a m T r u n g Q u ố c ) , đ i ề u c h ắ c c h ắ n là, t r o n g lịc h sử , c á c th ư ơ n g

c à n g v ù n g N g h ệ - T ĩ n h c ò n là đ i ể m đ ế n t h ư ờ n g x u y ê n c ủ a c á c s ứ đ o à n , t h ư ơ n g
đ o à n từ c á c q u ố c g ia Đ ô n g N a m Á n h ư C h ă m p a , C h â n L ạ p , X i ê m L a , C h à V à
(Java).... H ẳ n là, tr o n g t ầ m n h ì n c ủ a C h ă m p a v à C h â n L ạ p , c á c c ả n g v ù n g N g h ệ T ĩn h có v a i trò h ế t s ứ c q u a n t r ọ n g . Đ i ề u c ó th ể th ấ y đ ư ợ c là, khi cá c t u y ế n đ ư ờ n g từ
N g h ệ - T ĩ n h c h ạ y v ề p h í a T â y , b ă n g q u a B ắ c C h â n L ạ p , đ ã đ e d o ạ n g h i ê m t rọ n g vị
thế k in h tế, c h í n h trị c ủ a v ư ơ n g q u ố c n à y . Đ iề u đ ó lý giải vì sao, c á c c u ộ c c ư ớ p p h á
của n h ữ n g t o á n "giặc gió s ó ng” m à Toàn thư t ừ n g g h i lại ( c h ắ c h ẳ n n h ằ m đ ế chỉ
c ư ớ p biển C h ă m p a , C h â n L ạ p ) v à o k h u v ự c N g h ệ - T ĩ n h t r o n g n h ữ n g n ă m 11201130 v à s a u đ ó c u ố i t h ờ i T r ầ n , đ ã d i ễ n ra t h ư ờ n g x u y ê n v à n g à y c à n g c ó m ứ c độ
n g h iê m t r ọ n g 1. N h ậ n x é t v ề X i ê m L a , N g u y ễ n T rã i t ừ n g c h o r ằ n g “ T ụ c n ư ớ c ấy
th íc h c ư ớ p b ó c ” . V ớ i C h ă m p a , ứ c T r a i n h ậ n xét: “ Đ ấ t n ư ớ c ấ y c ó ít r u ộ n g , t h a m đất
m à u m ỡ ở N h ậ t N a m c ủ a ta, m u ố n c ư ớ p lấy, c h o n ê n t h ư ờ n g x â m lấn, q u ấ y n h i ễ u ” 2.
M ộ t c á c h t ự n h iê n , s ự p h ồ n t h ịn h c ủ a t r u n g tâ m k in h tế N g h ệ - T ĩ n h đ ã k íc h th íc h
t h a m v ọ n g c ủ a cá c q u ố c g ia k h u v ự c m u ố n c h iế m đ o ạ t, là m c h ủ c á c t h ư ơ n g c ả n g ,
n g u ồ n c ủ a c ả i ở v ù n g b i ê n v i ễ n g i à u c ó n à y . M ặ t k h á c , h ẳ n là C h ă m p a , C h â n L ạ p
c ũ n g m u ố n p h á b ỏ rà o c ả n Đ ạ i V i ệ t đ ể k h a i t h ô n g t u y ế n g ia o t h ư ơ n g “ T â y d ư ơ n g
c h â m lộ ” tr ự c tiế p v ớ i T r u n g H o a .
T r o n g s u ố t th ế k ỷ X I - X I V , c á c c ả n g b iể n - c ử a s ô n g v ù n g N g h ệ - T ĩ n h đ ã trở
t h à n h đ i ể m h ộ i g ia o c ủ a c á c t u y ế n g i a o t h ư ơ n g k h u v ự c . Đ â y c h ín h là đ iề u k iện ,
đ ò n g thời là tiề n đề c h o v i ệ c h ì n h t h à n h m ộ t tu y é n g ia o t h ư ơ n g t h ứ b a ở v ù n g N g h ệ
- T ĩn h : Tuyến giao thương biển h a y Tuyến giao thương đại dương. T u y ế n g ia o
t h ư ơ n g n à y đ ế n N g h ệ - T ĩ n h t ừ p h í a Đ ô n g B ắ c v à Đ ô n g N a m , g ia o h ò a v ớ i c á c c ả n g
b iể n - c ử a s ô n g , n ố i k ế t v ớ i c á c t r u n g t â m g ia o lưu, lu â n c h u y ể n b à n g h ó a c ủ a Tuyến

giao thương nội thủy r ồ i t ừ đ ó , t h e o h ư ớ n g c h ả y c ủ a c á c d ò n g s ô n g , tiế p tụ c n g ư ợ c
lên p h ía T â y , đ ế n v ù n g n ú i c a o v à c á c q u ố c g ia lá n g g i ề n g k h u vự c.
K h ả o c ứ u c á c m ạ c h s ô n g n ú i, c ó t h ể p h á c d ự n g h ư ớ n g c h ả y c ủ a c á c d ò n g s ô n g
trê n đ ấ t N g h ệ - T ĩn h . T h e o đ ó , m ố i liê n h ệ g iữ a v ù n g d u y ê n hải v ớ i c á c v ù n g núi
c a o v à g i ữ a v ù n g n ú i N g h ệ - T ĩ n h v ớ i c á c q u ố c g ia lá n g g i ề n g là h ế t s ứ c m ậ t thiết.
P h í a T â y N g h ệ - T ĩn h là c á c d ã y n ú i lớ n , p h í a Đ ô n g g iá p b i ể n cả. K i ế n tạ o c ủ a c á c

1. C ù n g v ớ i s ự c ư ớ p b ó c t h ư ờ n g x u y ê n c ủ a C h i ê m T h à n h , t h á n g 1 - 1 1 2 8 C h â n L ạ p đ ã h u y đ ộ n g

2 v ạ n q u â n đ ế n c ư ớ p b ế n B a Đ ầ u ở c h â u N g h ệ A n . T i ế p đ ó , t h á n g 8 C h â n L ạ p lại h u y đ ộ n g
700 chiếc th u y ề n đến c ư ớ p h ư ơ n g Đ ỗ G ia (H ư ơ n g Sơn), N g h ệ A n. T h á n g 8 -1 1 3 2 , C h ă m p a
v à C h â n L ạ p lại c ù n g đ ế n c ư ớ p c h â u N g h ệ A n ... Đ ó là n h ữ n g c u ộ c t ấ n c ô n g q u y m ô lớ n .
X e m Toàn th ư , T ậ p 1, S đ d , tr. 2 6 4 , 2 9 9 - 3 0 1 & 3 0 6 .
2. N g u y ễ n T r ã i : D ư đ ịa c h í, S đ d , t r . 4 7 6 .

505


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉƯ HỘI THẢO QUÓC TÉ LẦN TH Ứ TƯ

d ã y n ú i v à h ư ớ n g c h ả y c ủ a c á c d ò n g s ô n g đ ề u th e o h ư ớ n g T â y B ắ c - Đ ô n g N a m .
T h e o h ọ c g iả B ù i D ư ơ n g L ịc h , n ú i Q u ỳ n h L â m ở p h í a B ắ c k é o dài đ ế n Đ ả o B iệ n ;
núi T r ụ H ả i c h ạ y v ề N a m làm t h à n h c á c n ú i L â n S ơ n , P h ư ợ n g S ơ n, Q u y Sem, N g ư u
Sơn tạo n ên cửa Q uèn; dãy Đ ại H o ạ c h với núi Đ ầ u R ồ n g (L o n g T hủ) ở p h ía N a m
làm n ê n c ử a X á; núi H o à n h S ơ n v ớ i Đ è o N g a n g ở x ã H o à n g L ễ , h u y ệ n K ỳ H o a “ là
núi đ ứ n g trấ n t r o n g h u y ệ n . M ộ t d ả i t ừ p h í a T â y lại, c h ặ n n g a n g đ ư ờ n g b iể n , c â y cối
u m t ù m , n g à y t r ư ớ c là n ơ i x u n g y ể u g i ữ a G i a o C h â u v ớ i C h i ê m T h à n h ’' 1. D ã y
H o à n h S ơ n c h ạ y v ề Đ ô n g tạ o n ê n Đ ả o Ẻ n , c ử a K h ẩ u ; núi V ọ n e L iệ u c h ạ y v ề p h í a
B ắ c tạ o n ê n núi A n T â m v ớ i c ử a N h ư ợ n g ; n ú i K ì n h T h ố c c h ạ y x u ố n g đ ồ n g b ằ n g tạo
núi N a m G iớ i v ớ i c ử a Sót; núi Đ ạ i H u ệ v ớ i m ạ c h Q u ỳ C h â u , c h ạ y ra b i ể n t h à n h đ ả o
S o n g N g ư , p h ía B ắ c c ó s ô n g G a n g ( C ư ơ n g G i a n g ) đ ổ v à o s ô n g L a m ; núi T r à S ơ n
c h ạ y v ề p h í a Đ ô n a tạ o n ê n d ã y H ồ n g L ĩ n h , đ ả o Q u ỳ n h N h a i. T ư ơ n g t r u y ề n , H ồ n g
L ĩn h c ó 9 9 n g ọ n c ó s ô n g L a m , s ô n g H o à n g b a o q u a n h , á n n g ừ c ử a H ộ i, c ử a C ư ơ n g
G iá n , c ử a Sót, “ P h í a T â y n g ư ợ c đ ế n t ậ n n g u ồ n , p h í a Đ ô n g chạy đ ế n tậ n c ử a b iển ,
p h í a B ắ c t h ô n g v ớ i p h ủ D iễ n C h â u , là n ơ i t h u y ề n b è x e n g ự a , đ ư ờ n g th ủ y đ ư ờ n g b ộ
n h ó m h ọ p . T h ự c là m ộ t c ả n h đ ô h ộ i c ủ a tỉn h N g h ệ A n ” 2.
T h e o N ghệ A n kỷ thì p h í a t r ư ớ c n ú i L a m T h à n h , nơi s ô n g L a ở h u y ệ n T h i ê n
Lộc chảy vào, chỗ n g ã ba sông M in h L ư ơ n g h ò a với sông L a m có bến P h ù T hạch.
V à o c u ố i th ế kỷ X í V , b ế n P h ù T h ạ c h là n ơ i t r a o đ ổ i, b u ô n b á n n ổ i t iế n g c ủ a đ ấ t L a

S ơ n ( Đ ứ c T h ọ ). S a n g c á c thế k ỷ s a u , P h ù T h ạ c h đ ã th à n h p h ố , vớ i n h i ề u H o a
t h ư ơ n g lư u trú, b u ô n b á n 3. “ Ở đ ầ u b ế n c ó n g ư ờ i T ầ u c ư trú b u ô n b á n , n h à n g ó i s a n
sát, t h u v ề n b è tụ tậ p , g ọ i là p h ố P h ù T h ạ c h ” 4. T h ê m v à o đó, ở núi N g h è n x ã T r ả o
N h a có c h ợ N g h èn ; núi C ảm xã Đ ại N ại, h u y ệ n T h ạ c h H à có ch ợ N ài; núi H ội xã
V â n P h o n g , h u y ệ n K ỳ H o a , c ó c h ợ H ộ i . C á c v ù n g n à y đ ề u là n h ữ n g n ơ i đ ô h ộ i, tậ p
t ru n g n h i ề u sản v ậ t trê n r ừ n g , d ư ớ i b i ể n 5.
T r o n g c á c d ã y n ú i ở m iề n T â y N g h ệ - T ĩ n h , n ú i G i ă n g M à n ( K h a i T r ư ớ n g )
th u ộ c đ ịa g iớ i h a i p h ủ N g ọ c M a v à L â m A n ( p h í a T â y h u y ệ n H ư ơ n g S ơ n ) là d ã y n ú i
n ổ i t iế n g bở i s ự tr ù n g đ iệ p , h u y ề n n h i ệ m đ ò n g th ờ i là c ử a n g õ ỉư u t h ô n g g i ữ a Đ ạ i
V iệ t v ớ i c á c q u ố c g ia láne; giềnạ, k h u v ự c . P h í a B ắ c dã y K h a i T r ư ớ n g là n ơ i b ắ t
n g u ồ n s ô n g P h ố , p h í a T â y có đ ư ờ n g t h ô n g đ ế n p h ủ T r à L â n , p h ủ T r ấ n N i n h v à c á c
m ư ờ n g c ủ a v ư ơ n g q u ố c A i L a o “ N ư ớ c A i L a o s a n g c ố n g n ư ớ c ta v ẫ n đi đ ư ờ n g

1. B ù i D ư ơ n g L ịc h : N ghệ A n ký, S đ d , t r . 8 4 - 8 5 .
2. B ù i D ư ơ n g L ịc h : N ghệ A n ký, S đ d , tr. 100.
3 Đ ặ n g D u y B á u ( C b . ) . .. : L ịc h s ử H à Tĩn h , S đ d , tr. 1 3 3 - 1 3 4 .
4 B ù i D ư ơ n g L ịc h :

Nghệ An ký, S đ d , t r . l 1 9 - 1 2 0 .

5. B ù i D ư ơ n g L ịc h : Nghệ A n ký, S đ d , tr. 1 3 4 - 1 3 5 .

506


C Á C T H Ư Ơ N G C ẢNG VÙNG NGHỆ - TĨNH.

n à y ” 1. P h í a Đ ô n g n ú i CÓ s ô n g T i ê m , p h í a T â y c ó đ ư ờ n g t h ô n g s a n g m ư ờ n g L ạ c H ò n
(Ai L a o ). T h e o B ù i D ư ơ n g L ị c h th ì đ â y c ũ n g là c o n đ ư ờ n g m à tr iề u đ ìn h A i L a o
v ẫ n h a y c ử s ứ th ầ n s a n g c ố n g 2. C ư d â n c h â u Q u ỳ H ợ p c ũ n g th e o đ ư ờ n g n à y đ e m

trâ u , lợn đ ế n c h ợ p h i ê n tra o đ ổ i. T ừ K h a i T r ư ớ n g , p h í a T â y s ô n g N g à n P h ố c ó
đ ư ờ ng th ô n g sang p h ủ L ạ c B iên. “ P h ủ này có núi V ụ T h ấ p (V ụ Q u a n g - T G ). Sử
c h é p r à n g , n g ư ờ i C h â n L ạ p d o n ú i V ụ T h ấ p v à o c ư ớ p N g h ệ A n tứ c là núi n à y , tr ư ớ c
có đ ồ n Q u y H ợ p p h ò n g t h ủ ” 3.
V i ế t v ề 5 p h ủ kimi c ủ a t ỉ n h N g h ệ A n , Đại N a m nhất thống c h í c h o r ằ n g , t ừ
p h ủ T r ấ n N i n h đi 3 n g à y thì đ ế n n ư ớ c N a m C h ư ở n g , đi 10 n g à y thì đ ế n V ạ n T ư ợ n g .
K h ả o c ứ u s á c h N g ũ N a m p h o n g thổ ký c ủ a N g ô C a o L ã n g , cá c s ử g ia triề u N g u y ễ n
viết: C ư d â n p h ủ T r ấ n N i n h “ s ù n g đ ạ o P h ậ t, tin m a q u ỷ ... tìm đ ư ợ c sa n h â n , tê g iá c
h o ặ c n g à voi thì đ e m n ộ p p h ủ , k h ô n g p h ả i n ộ p t h u ế k h á c nữ a ... S ú c v ậ t c ó n h i ề u
n g ự a , t h ả t r o n g rừ n g , k ể c ó h à n g t ră m ; n u ô i n h i ề u t r â u v à lợ n, g iá rấ t rẻ. T h ổ s ả n thì
c ó sắt s ố n g , c h ì, d i ê m t iê u , lư u h o à n g , c á n h k i ế n , s a n h â n , m ậ t o n g , s á p v à n g ” 4. B ê n
c ạ n h đó , p h ủ L ạ c B i ê n c ủ a N g h ệ A n “ p h í a T â y đ ế n đ ị a g iớ i X â y N h a B ô L y n ư ớ c
V ạ n T ư ợ n g , p h í a N a m đ ế n đ ị a g iớ i m a n C a S a n n ư ớ c X i ê m L a , p h í a B a c đ ế n b ờ
s ô n g K h u n g đ ịa g iớ i h u y ệ n C a m L i n h , p h ủ T r ấ n Đ ị n h , p h í a T â y B ắ c đ ế n t h à n h V ạ n
T ư ợ n g đ ư ờ n g đi 2 0 n g à y , p h í a Đ ô n g N a m đ ế n đ ị a g iớ i n ư ớ c X i ê m L a đ ư ờ n g đi 1
n g à y ... đi v ề p h í a Đ ô n g q u a c h ù a C h u y ê n N a m , q u a M ụ c Đ a H á n v à N g a M ã n g Ô
P h a N g a (tứ c D ã M a n g ) đ ế n t h ẳ n g C a o M i ê n ” 5. C ũ n g t h e o c á c s ử g ia triề u N g u y ễ n
thì ở đ â y đ ấ t rộ n g , n g ư ờ i th ư a , c ư d â n n u ô i n h i ề u t r â u v à v oi, là m n g h ề n ấ u m u ố i
th u đ ư ợ c n g u ồ n lợi l ớ n 6.
T r o n g tá c p h ẩ m D ư địa chí, N g u y ễ n T r ã i c ũ n g c h o biết: “N ư ớ c C h i ê m , n ư ớ c
X iê m , n ư ớ c C h â n L ạ p c ó n h u n g p h ụ c . Đ ồ c ố n g c ó đ ồ i m ồ i, v o i trắ n g , h o a c h i, k iế n
c h ín t ấ c ” . Đ ó là b a lin h v ậ t, c á c triề u t h ư ờ n g d ù n g v à o v i ệ c tế “ G i a o ” . T r o n g n h ậ n
t h ứ c c ủ a ô n g , “ B â y g iờ , b ộ lạ c r ấ t n h iề u , ở đ â u c ũ n g c ó , đ ề u g ọ i là “ L à o ” . N h ư n g
lấy v ả i s ặ c s ỡ q u ấ n m ìn h , g ọ i c á k ê u c h im , c a n h r ắ n c ơ m v o i, lá n h m ìn h ở c h ù a ,
p h o n g t ụ c tậ p đại k h á i g i ố n g n h a u . N ư ớ c n à y c ó tê , v o i, s á p trắ n g , v ả i lông, c h iê n g

1. Bùi Dương Lịch: Nghệ A n ký, S đ d , tr.65.
2. Bùi Dương Lịch: Nghệ A n kỷ, Sđd, tr.65.
3. Đại N a m nhất thống chỉ, Sđd, tr. 153-154.
4. Đại N a m nhất thống chí, Sđd, tr. 132.

5. Đại N a m nhất thống chí, Sđd, tr. 142-143.
6. Đại N a m nhất thong chí, Sđd, tr. 144.
7. Nguyễn Trãi: D ư đ ịa c h í, Sđd, tr. 476.

507


VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN TH Ứ TU'

đ ồ n g tố t n h ấ t ” 1. Ng h ệ A n ký c ủ a B ù i D ư ơ n g L ịc h t ừ n g g h i n h ậ n : ‘T r o n g c h â n r ừ n g
lại c ó loại n g ư ờ i L ạ o , h ọ ( k h ô n g c ó n h à c ử a ) , c h ỉ ở c á c bãi cỏ, n ằ m s ư ơ n g , k h ô n g
b iế t t r ồ n g trọ t c à y c ấ y , n h ư n g b iế t lấy củ n â u (v ũ d ư l ư ơ n g ) , bắt c á k h e . b ắ n th ú
rừ n g là m th ứ c ăn. H ọ c ó v ợ con, n g ư ờ i k h ỏ e m ạ n h , s ố n g lâ u v à g iỏ i n g h ề bắ n n ỏ
b ằ n g tê n t ẩ m th u ố c đ ộ c . H ọ t h ư ờ n g đ e m c á c th ứ t r ầ m h ư ơ n g , s ừ n g tê. n s à voi, gạc
h ư ơ u đổi c h o n g ư ờ i d â n t h ư ờ n g c ủ a ta lấy c á c t h ứ đ ồ d ù n g ’' 2. C á c sả n v ậ t đó c ũ n g
t h ư ờ n g đ ư ợ c c á c s ứ đ o à n C h ă m p a , C h â n L ạ p , A i L a o đ e m s a n g n ư ớ c ta triều c ố n g .

Việt sử Iiỉợc c ũ n g c h o b i ế t m ộ t t h ô n e tin q u ý d iễ n ra n ă m 1072 khi v u a Lý N h â n
T ô n g q u y ế t đ ịn h “ T h a th u ế v ả i sợi trắ n g c ủ a C h i ê m T h à n h ” 4. C á c n e u ồ n t ư liệu
trích d ẫ n trê n c ũ n g c h o th ấ y , c ù n g v ớ i n g à v o i, r ă n g v o i, s ừ n g tê, tr ầ m h ư ơ n g , các
loại h ư ơ n g liệu..., c h ắ c c h ắ n Đ ạ i V i ệ t c ò n n h ậ p v ề v ả i h o a , d a thú, c h iê n g đ ồ n g từ
L à o , C h â n L ạ p ... N h ư v ậ y , c ó thế k h ẳ n g đ ịn h rằ n g , s o n g s o n g vớ i q u a n h ệ b a n g giao
- triề u c ố n g , g i ữ a Đ ạ i V iệ t v ớ i các q u ố c g ia k h u v ự c c ò n t h ư ờ n g x u y ê n c ó tra o đổi,
b u ô n b á n . T h ô n g q u a c á c m ố i q u a n h ệ đa d ạ n g đó, n h i ề u sả n p h ẩ m đ ặ c thừ đã đ ư ợ c
đ ư a đ ế n n ư ớ c ta. C á c h o ạ t đ ộ n g g i a o t h ư ơ n e đ ó đ ã tạ o t h à n h tu y ế n g ia o t h ư ơ n g th ứ
tư ở N g h ệ - T ĩn h : Tuyến giao thương lục địa h a y Tuvến 2,1ao thương Đ ô n g - Tây.
T u y ế n g ia o t h ư ơ n g n à y h ìn h th à n h v à trở n ê n th ịn h đ ạ t n h ờ v i ệ c khai th á c c á c n g u ồ n
tài n g u y ê n c ủ a r ừ n g n ú i, c h ạ y x u y ê n q u a c á c d ã y núi m iề n T â y , nối k ế t vớ i cá c q u ố c
g ia lá n g g i ề n g k h u v ự c .
N h ư vậy, c ù n g v ớ i Tuyến giao thương cảng biển - cửa sông v à Tuyến giao

thương nội thủy, Tuyến giao thương đại dương, h o ạ t đ ộ n g k in h tế c ủ a v ù n g N g h ệ T ĩn h c ò n c ó vai trò q u a n t r ọ n g c ủ a Tuyến giao thương lục địa, tạ o n ê n m ạ c h nối liên
kế t g iữ a b iể n v ớ i c á c v ù n g n ú i c a o p h í a T â y v à c á c q u ố c g i a láng g iề n g k h u vực.
C ù n g v ớ i h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c t u y ế n g i a o t h ư ơ n g n ó i trê n , h o ạ t đ ộ n g c ủ a Tuyển giao

thương lục địa đ ã tạ o n ê n 3 đ ặ c t r ư n g c ơ b ả n c ủ a t r u n g tâ m k in h tế N g h ệ - l ĩ n h th ế
k ỷ X I - X I V là: R ộ n g lớn về quy mô; Đ a dạng về nguồn hàng v à c ó Tính chất khu

vực noi bật.
T r ê n m ộ t b ìn h d iệ n r ộ n g lớ n h ơ n , đ ặ t t r u n g tâ m k in h tể N g h ệ - T ĩn h t r o n g m ố i
liên h ệ v ớ i các t r u n g t â m k in h tế, c ử a n g õ g ia o lư u q u ố c tế k h á c c ủ a q u ố c g ia Đ ạ i
V iệ t th ờ i L ý - T r ầ n c h ú n g ta th ấ y , th ờ i b ẩ y g iờ b ằ n g n h i ề u c o n đ ư ờ n g , c á c h th ứ c
k h á c n h a u , c h ín h q u y ề n T h ă n g L o n g đ ã th iế t lập đ ư ợ c c á c Tuyến thương mại đường

1. N g u y ễ n T r ã i: D u đ ịa ch í, S đ d , tr .4 7 2 .
2. B ù i D ư ơ n g L ịc h : N ghệ A n ký, S đ d , tr .6 6 .
3. Toàn th ư c h é p : M ù a x u â n , t h á n g 2 n ă m Đ i n h M ù i ( 1 0 6 7 ) “ c á c n ư ớ c N g ư u H ố n g , A i L a o
d â n g v à n g b ạ c , t r ầ m h ư ơ n g , s ừ n g tê , n g à vo i v à c á c t h ứ s ả n v ậ t đ ị a p h ư ơ n g ' ’. X e m Đ ạ i Việt

s ừ ký toàn thư , t ậ p 1, S đ d , t r .2 7 4 .

4. Việt sứ lược, Sđd, tr.99.

508


CÁC TH Ư Ơ N G C ẢN G VÙNG NGHỆ - TĨNH.

dài ( L o n g d is t a n t t r a d e s ) vớ i n h iề u q u ố c gia, k h u v ự c ở c h â u Á 1. V ớ i vai trò đ iề u
tiết c ủ a k in h đ ô T h ă n s L o n e , trê n c ả n ư ớ c đ ã t h ự c s ự h ìn h t h à n h m ộ t H ệ thống kinh

tế đối ngoại g ồ m : 1. Vùng kinh tế biên giới phía Bắ c ( g iá p T r u n g Q u ố c v ớ i cá c c h ợ
đ ư ờ n g b i ê n , b ạ c d ịc h tr ư ờ n g ) ; 2. Vùng kinh tế biển đảo Đ ô n g Bắc ( m à t r ọ n g tâ m là
t h ư ơ n g c ả n g V â n Đ ồ n ) ; 3. H ệ thống cảng biển - cửa sông vùng N g hệ - Tĩnh; v à 4.

Vùng kinh tế biên giới phía Tây N a m (g iá p L à o , C h â n L ạ p , C h i ê m T h à n h ) . N h ư
v ậ y , N g h ệ - T ĩn h là n ơ i e ặ p g ỡ đ ồ n g th ờ i c ũ n g là đ ịa b à n t h ư ờ n g x u y ê n d iễ n ra các
h o ạ t đ ộ n g c ủ a hai t r o n a số b ố n t ru n g tâ m h a y t ứ g i á c k in h tế đôi n g o ạ i c ủ a Đ ạ i V iệt.
Đ ó c h ín h là đ iề u k iệ n đ ồ n g th ờ i là đ ộ n g lực đ ể tạ o n ê n m ộ t C h u trình h a y Vòng luân

chuyên hàng hóa v ừ a c ó tín h c h ấ t v ù n g v ừ a m a n s t ín h c h ấ t k h u v ự c rõ rệt. C ó th ế
g ọ i đỏ là “ Fong luân chuyển thương mại Nghệ - Tĩnh” ( N g h ệ - T ĩ n h c o m m e r c ia l
c irc le ). T r ê n th ự c tế, V ò n s luân c h u y ể n n à y đ ã đ e m lại n h iề u n h â n tố m ớ i, s in h lực
p h á t triể n trộ i v ư ợ t c h o q u ố c g ia Đ ạ i V iệt.

3. Kết luận
- K ế t q u ả n g h i ê n c ứ u c h o th ấ y , t ro n g n h iề u th ế k ỷ c h ín h q u y ề n t ru n g ư ơ n g
lu ô n c ó ý th ứ c s â u s ắ c t r o n g v iệ c b ả o v ệ c ư ơ n g v ự c lã n h th ổ , m ở r ộ n g ả n h h ư ở n g ra
b ẽ n n g o à i. L à v ù n g b i ê n v iễ n p h ía N a m , D iễ n C h â u - H o a n C h â u ( N g h ệ A n ) lu ô n
d à n h đ ư ợ c s ự q u a n t â m c a o đ ộ c ủ a c h ín h q u y ề n T h ă n g L o n g . Lò địa bàn tiền tiêu,

giàu tiềm năng kinh tế đồng thời là một trong những điêm hội lưu của các tuyên
giao thương trong nước, quốc tế, thời Lý - Trần vùng N g h ệ - Tĩnh đã trở thành
trung tâm kinh tế lởn, thịnh đạt. T r u n g t â m đ ó đ ư ợ c tạ o th à n h b ở i n h iề u n h â n tố
n h ư n g c ó v a i trò h ế t s ứ c q u a n t r ọ n g c ủ a c á c t u y ế n g ia o t h ư ơ n g đ ư ợ c th iế t lập trên
v ù n g đ ấ t N g h ệ - T ĩn h . C á c t u y ế n g ia o t h ư ơ n g đó , m à t r ọ n g t â m là c á c c ả n g b iể n c ử a s ô n g , đ ã tạ o n ê n n h ữ n g trụ đ i ể m t ro n g t ứ g iá c k in h tế đối n g o ạ i c ủ a q u ố c g ia
Đ ạ i V i ệ t đ ồ n g th ờ i là đ ầ u m ố i q u a n t r ọ n g tr o n g h ệ t h ố n g g i a o t h ư ơ n g k h u v ự c . S ự
h i ệ n d iệ n c ủ a m ộ t h ệ t h ố n g c á c c ả n g b iế n - c ử a s ô n g , c á c t u y ể n g ia o th ư ơ n g nội
t h ủ y , c á c t u y ế n đ ư ờ n g v ư ợ t núi đ ế n n h ữ n g q u ố c g ia lá n g g iề n g ... tất c ả là n h ữ n g d ấ u
t íc h lịc h s ử đ ể c ó th ể p h á c d ự n g lại q u y m ô , t ầ m m ứ c h o ạ t đ ộ n g , v a i trò c ủ a m ộ t

t r u n g tâ m k in h tế lớ n. S ự x u ấ t h iệ n v ớ i m ứ c đ ộ c a o t h ô n g tin t r o n g c á c n g u ồ n sử
liệ u , đ ộ tr ù m ậ t c ủ a c á c đ ịa d a n h , k ế t q u ả c ủ a c á c c u ộ c t h á m sát, k h a i q u ậ t k h ả o cổ
h ọ c ... là n h ữ n g c h ỉ b á o q u a n t rọ n g v ề lịch s ử p h á t triể n c ủ a m ộ t t r u n g tâ m k in h tế
đ ố i n g o ạ i tr ọ n g y ế u c ủ a q u ố c g ia Đ ạ i Việt.
- T r ư ớ c n a y , k h i n g h ĩ v ề N e h ệ - T ĩn h , n h i ề u n g ư ờ i t h ư ờ n g c h o rằn g , đ â y là
m ộ t v ù n g đ ấ t n g h è o . V ớ i đ iề u k iệ n th iê n n h iê n k h ắ c n g h iệ t, đ ấ t d ố c , c h â u th ổ h ẹ p ,

1.

John

S tev en so n

and

John

Guy:

Vietnam ese

C e ra m ic s

in

In te rn a tio n a l

T ra d e ;

in :

V ietn a m ese C e ra m ic s - A Sep a ra te T ra d itio n , A r t M e d i a R e s o u r c e s w i t h A v e r y P r e s s ,
p p .4 7 -6 0 .

509


VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUÓC TÉ LÀN THỨ TƯ

c ư dâ n c h ủ y ế u c a n h tá c tro n g m ô i tr ư ờ n g n ô n e n e h iộ p v ù n g k h ô . N h ư n g q u a các
n e u ồ n s ử liệu, c ó th ể h ìn h d u n e v ề s ự p h ồ n th ịn h c ủ a m ộ t v ù n g D iễ n C h â u , Hoan
C h â u x ư a vớ i n h ữ n e h o ạ t đ ộ n g e ia o t h ư ơ n e t r o n e n ư ớ c , q u ố c tế sôi đ ộ n g . V ớ i n ộ t
h ệ t h ố n g c á c c ả n g b i ê n - c ử a s ô n e , c á c c ả n g C à n H ả i, H ội T h ố n g , c ử a S ó t (N im
G iớ i), K ỳ L a đ ã n ổ i lên n h ư là c á c th ư ơ n g c ả n g t r u n e tâ m , g i ữ v a i trò đ iề u phối, liên
k ế t v ù n g , liên v ù n g . Vị thế địa chiến

lược vò tiềm năng của Nghệ - Tĩnh đã đ e m lại

sự phồn vinh cho khu vực này. Bên cạnh đó, sự quan tâm và chính sách của chnh
quyền Thăng Lo n g đã tiếp sức và nhân lên các tiềm năng của Nghệ - Tĩnh. T h ờ i Lý
- T r ầ n , N e h ệ - T ĩ n h k h ô n e chỉ là v ù n g đ ấ t k iê n t r u n e tro n g c á c c u ộ c k h á n g chiến
c h ố n g n g o ạ i x â m m à c ò n là đ ịa bà n c h iế n lư ợ c t r o n ạ ph á t triể n k i n h tế đối ngoại,
m ở r ộ n e c ư ơ n g v ự c lã n h thổ, th ú c đ ẩ y g ia o lưu v ă n hóa. C á c t n ư ơ n g c ả n g , t m ế n
g ia o t h ư ơ n g đ ã tạ o n ê n m ộ t p h ầ n d iệ n m ạ o c h o N e h ệ - T ĩn h m à tiê u b iể u là ‘7 ĩền

văn hoủ cáng thị sông L a m " . N h ữ n g d â u tíc h c ủ a v ù n e v ă n h o á s ô n g C ả - s ô n g L^a,
H o à n h S ơ n - N a m G iớ i v ừ a m a n g đ ậ m sắc th á i v ă n h o á , k in h tế x ứ N g h ệ v ừ a biểu
đạ t q u á trình, đ ặ c t r ư n e tiếp g ia o k in h tế, v ă n h ó a c ủ a Đ ại V iệ t - N a h ệ T ĩ n h trong
s u ố t d ặ m dài l ị c h s ử .
-

v ề y ế u tố x ã h ộ i, q u a n h ệ g ia o th ư ơ n g d iễ n ra trên v ù n g đ ấ t N g h ệ - Tĩnh là

n h ữ n g h o ạ t đ ộ n g m a n g tính đa c h iề u , vớ i n h i ề u n g u ồ n h à n g , n h i ề u t h à n h p h ầ n x ã
hội t h a m gia. T u y c h ư a c ó n h iề u b ằ n g chứna, x á c th ự c đế k h a n g đ ịn h v ề s ự x u ấ t hiện
c ủ a cá c tổ c h ứ c b u ô n b á n lớn c ũ n g n h ư s ự đ iề u p h ố i của giớ i c ầ m q u y ề n , t h ư ĩ n g
n h â n c h u y ê n n g h i ệ p , c ó th ế lực tro n g c á c h o ạ t đ ộ n g k in h tế n h ư n g q u a n h ữ n g p i â n
t íc h ở trê n , v a i trò v à n lìừ n g h o ạ t d ộ n g c ủ a h ọ là m ộ t k h ả n ă n g th ự c tế. H i ệ n tượng
g ià u c ó n h ư T r ầ n Q u ố c K h a n g v à g ia tộ c đ ã đ ư ợ c lịch sử ghi n h ậ n 2. Ư y lực của
n h ữ n g th ế lực c á t c ứ n h ư N g u y ễ n N ộ n - P h a n M a L ô i c ũ n g đ ã m ộ t th ờ i là m r i n g
c h u y ế n đờ i s ố n g c h ín h trị c ủ a k in h đ ô T h ă n g L o n g . Đ iề u c h ắ c c h ắ n là, ở c á c c in g
c ử a sô n g , n ơ i đ ầ u n g u ồ n biên giớ i, q u a m ạ n g lướ i c á c c h ợ , g iớ i c ầ m q u y ề r v à
d o a n h t h ư ơ n g V i ệ t đ ã c ó n h iề u m ố i g ia o tiế p v ớ i cá c t h ư ơ n g n h â n T r u n g Hoa,

1. N h à K h ả o c ổ h ọ c T r ị n h C a o T ư ở n g t ừ n g k h ẳ n g đ ị n h : “ v ă n h o á c ả n g thị H à T ĩ n h c ó h a i đ ặ c
đ i ể m lớ n: m ộ t là s ự h ì n h th à n h m ộ t sắ c th ái v ă n h o á m a n g đ ặ c đ i ể m r i ê n g c ủ a x ứ N g h ệ t h ể
h i ệ n k h á rõ ở N g h i X u â n tr ê n n ề n tảng m ộ t n ề n k in h tế c ả n g th ị đ ã t ạ o r a nhiều g i á tr v ậ t
c h ấ t v à tin h t h ầ n đ ặ c s ắ c b ê n bò' c ủ a n ó và c á c là n g n g h ề n h ư g ố m c ổ Đ ạ m . b á n b u ô n G a n g
Đ ì n h ; h a i là v ă n h ó a c ả n g thị H à T ì n h là s ự g i a o t h o a c ù a c á c n ề n v ă n h o á k h á c n h a u : Việt C h ă m ( c ử a N h ư ợ n g ) , V i ệ t - H o a ( P h ù T h ạ c h ) v à c ả V i ệ t - N h ậ t ( T r i ề u K h ẩ u ) . X e m Nghiên

ciru kháo cỗ hụ c một s ổ thương cảng cô vùng biên miền B ắ c Việt Nam từ thế kỳ I X - y'VỈỈ,
Đ ề tà i đ ã d ẫ n , 2 0 0 2 .
2. T r ầ n Q u ố c K h a n g là e m ru ộ t v u a T r ầ n T h á i T ô n g , t ư ớ c T ĩ n h Q u ố c đại v ư ơ n g . N ă m 1269,
l à m V ọ n g G i a n g p h i ê u k ỵ đại t ư ớ n g q u â n , c ó lẽ c ù n g n ă m n à y đ ư ợ c c ử v à o là m tr ấ r t h ủ
D i ễ n C h â u .Ô n g đ ã c h o x â y d ự n e n h i ề u p h ủ đ ệ lộ n g lẫ y q u á m ứ c , s ợ v u a n g h i, p h ả i tô t r ợ n g
P h ậ t đ ể th ờ .

510

CÁC TH Ư Ơ N G C ẢN G VÙ N G NGHỆ - TĨNH.

C h a m p a , Ai L a o , C h â n L ạ p ... Các hoạt động kinh tế đó đã đ e m lại nguồn thu cho

quốc kho, sự giàn sang cho giới chức c ầ m quyền cũng n h ư một bộ phận cư dân sở
tại. T u y n h iê n , q u a n g h i ê n c ứ u cá c h o ạ t đ ộ n g g ia o t h ư ơ n g ở N g h ệ - T ĩ n h c ũ n g th ấy
x u ấ t hiện đ ộ c h ê n h v à s ự k h ô n e t ư ơ n g th íc h g i ữ a c á c tộ c n g ư ờ i t h a m g ia v à o h o ạ t
đ ộ n g k in h tế đ ố i n g o ạ i. N h ư n g , v ư ợ t q u a n h ữ n g b ấ t đ ồ n g v ề n g ô n n g ữ , s ự k h á c biệt
về t h à n h p h ầ n d â n tộ c, s ắ c tộ c v à t h a n g b ậ c p h á t triể n ..., vì n h ữ n g m ố i lợi k in h tế v à
c ũ n g vì n g u ồ n số n g , t ấ t c ả đ ề u tự n g u y ệ n v à bị c u ố n h ú t v à o ''Vòng luân chuyển

hàng hỏa N g hệ - Tĩnh”. V ò n g lu â n c h u y ể n đ ó đ ã h o ạ t đ ộ n g , đ iề u tiế t th e o n h ữ n g
q u y luật, c ơ c h ế riê n g c ủ a th ờ i đại b ấ y giờ.
-

T rả i q u a 4 th ế k ỷ , đ ế n th ế k ỷ X V vì n h i ề u n g u y ê n n h â n , c á c t h ư ơ n g c ả n g

v ù n g N g h ệ - T ĩ n h có n h ữ n g b iể u h iệ n su y t h o á i n h ấ t đ ịn h . T r ư ớ c h ế t, d o c h ủ y ể u
k h a i th á c t iề m n ă n g t ự n h iê n , k h ô n g đ ư ợ c x â y d ự n g t r ê n c ơ s ở n ề n k i n h tế s ả n x u ấ t
th ự c sự v ữ n g c h ắ c n ê n h o ạ t đ ộ n g g ia o t h ư ơ n g c ủ a N g h ệ - T ĩ n h th iế u ổ n đ ịn h , b ề n
v ừ n g . T r o n g k h i đó, c á c n e u ồ n lợi t ự n h iê n , lâ m th ổ s ả n n g à y c à n g bị k h a i t h á c c ạ n
kiệt v à lệ t h u ộ c v à o thị t r ư ờ n g c u n g c ấ p b ê n n g o à i. S ự su y g i ả m c ủ a h ệ t h ố n g
th ư ơ n g c ả n g N g h ệ - T ĩ n h đ ã tác đ ộ n g k h ô n g n h ỏ đ ế n c á c t u y ế n t h ư ơ n g m ạ i tru y ề n
th ố n g . T h e o đ ó , n h iề u n g u ồ n lợi t ừ b iển , đ ặ c b iệt là m ố i q u a n h ệ t h ư ơ n g m ạ i v ớ i
T r u n g Q u ố c bị h ạ n c h ế d o c h ín h s á c h “c ấ m

hải” c ủ a n h à M i n h ( 1 3 7 1 - 1 5 6 7 ) , đ ã

k h iế n n h iề u t h u y ề n b u ô n T r u n g H o a k h ô n g th ể đ ế n v ù n g b iể n N g h ệ - T ĩn h . C o n
đ ư ờ n g r a b iể n t r ở n ê n k h ô n g c ò n là n h u c ầ u b ứ c t h iế t đ ổ i v ớ i c á c v ư ơ n g tr iề u v à

giới th ư ơ n g n h â n k h u v ự c . T h ê m v à o đ ó , t ừ th ế k ỷ X I I I, c á c v ư ơ n g t r i ề u C h â n L ạ p
c ó x u h ư ớ n g q u a y trở lại v ớ i n ề n tả n g k in h tế n ô n g n g h i ệ p , k h ô n g c ó n h ữ n g t h a m
v ọ n g m ạ n h m ẽ m ở r ộ n g v à d u y trì m ạ n g lư ớ i t h ư ơ n g m ạ i n h ư t h ờ i S u r y a v a r m a n I
( 1 0 0 2 - 1 0 4 9 ) v à m ộ t sổ v ư ơ n g triề u sa u đ ó 1. M ố i q u a n h ệ v ớ i C h ă m p a , C h â n L ạ p ở
v ù n g N g h ệ - T ĩ n n k h ô n g c ò n đ ư ợ c ghi c h é p n h i ề u t r o n g c h ín h sử . H ơ n th ế n ữ a , sự
trỗi dậy c ủ a đ ế c h ế M a j a p a h i t (vớ i tư c á c h là m ộ t c ư ờ n g q u ố c k i n h tế lớn n h ấ t ở
Đ ô n g N a m Á t h ế k ỷ X I V ) , đ ã là m su y y ế u n h i ề u q u ố c g ia k h u v ư c n h ư M iế n Đ iệ n ,
A n g k o r , Đ ạ i V i ệ t 2. T ì n h t r ạ n g s u y th o á i c ủ a C h ă m p a s a u s ự k i ệ n n ă m 1471 v à đế
c h ế A n g k o r đ ầ u th ế k ỷ X V c ũ n g là n h ữ n g n g u y ê n n h â n d ẫ n đ ế n s ự s u y g iả m c ủ a h ệ
t h ố n g g ia o t h ư ơ n g k h u v ự c . M ặ t k h á c , v ớ i N g h ệ - T ĩ n h , n h ữ n g đ i ề u k i ệ n t h u ậ n lợi
c ủ a v ù n g b iê n v i ễ n c ũ n g k h ô n g c ò n nữ a. T ấ t c ả c á c n h â n tố t r o n g n ư ớ c , q u ố c tế đó
1.

về s ự

h ư n g t h ị n h v à s u y v o n g c ủ a m ạ n g lư ớ i t h ư ơ n g m ạ i c ủ a q u ố c g i a C h â n L ạ p t ừ s a u đ ờ i

vua Suryavarman I, có thể xem phần Suryavarman I a n d K hm er C o m m e rcia l E x p a n sio n ;
t r o n g : E le v e n th C e n tu ry C om m ercial D evelopm ents in A n g k o r a n d C ham pa ( in M a r i t i m e
T r a d e a n d S t a t e D e v e l o p m e n t in E a r ly S o u t h e a s t A s i a , K e n n e t h

R .H all, U n iv ersity o f

Hawaii Press, 1985.
2. Victor Lieberman: Maritime influences in Southeast Asia, c.900-1300: Some further
thoughts , Journal o f Southeast Asian Studies, 41 (3), 2010, pp.5 3 1.

511

VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUỐC TÉ LẦN THỨ TU

đ ã chi p h ố i m ạ n h m ẽ đ ế n c á c h o ạ t đ ộ n g k in h tế đối n g o ạ i c ủ a Đ ạ i V iệ t v à N gh ệ T ĩn h . T u y n h iê n , đ ế n th ế kỷ X V I - X V I I , t r o n g T h ờ i đại h o à n g k im c ủ a h ệ t h ố n g g:ao
t h ư ơ n g c h â u Á , c á c t h ư ơ n e c ả n g v ù n e N g h ệ - T ĩn h lại c ó sự p h ụ c h ư n g v à đ ó n g vai
trò tíc h c ự c t r o n g cá c m ố i q u a n h ệ k h u v ự c 1.
N h ì n lại d ò n g c h ả y p h á t triển c ủ a lịch s ử d â n tộc. k h ả o c ứ u c á c h o ạ t đ ộ n g bang
giao, g ia o lưu k in h tế, v ă n hóa... d iễn ra trên c ả n ư ớ c c ũ n g n h ư ở cá c địa p h ư ơ n g r.hư
N a h ệ - T ĩn h , th ậ t k h ó c ó th ế c h o r ằ n a , Đ ạ i V iệ t là m ộ t q u ố c g ia n ô n g n g h iệ p v à trước
sa u các c h ín h th ể q u â n c h ủ V iệ t N a m chỉ th eo đuổi tư d u v n ô n e n g h iệ p h ư ớ n g r.ội.
L ịch s ử V iệ t N a m c ầ n p h ả i đ ư ợ c tiếp cận, n h ìn n h ậ n đ a d iệ n h ơ n ỏ cả tầ m v ĩ m ô vả vi
m ô . L à m ộ t th à n h v iê n c ủ a x ã hội Đ ô n g Á , n h ữ n g c u ộ c c h u y ể n m ìn h lớn t ro n g lịch sứ
V iệl N a m đ ề u g ắ n với n h ữ n g b ư ớ c c h u y ế n c h u n g c ủ a cá c x ã h ộ i k h u vực.

1. M ộ t s ố c ả n g l ớ n v ù n g N g h ệ - T ì n h đ ã p h ụ c h ư n g t r ở lại t r ê n m ộ t số đ ị a đ i ể m n h ư c ả n g H ộ i
T h ố n g t r ê n đ ị a đ i ể m X u â n G i a n g , X u â n P h ố , P h ụ c L ễ... C ù n g v ớ i t h u y ề n b u ô n T r u n g "loa,
các đ o à n th ư ơ n g th u y ề n N h ậ t B ản c ũ n g đến đ ây buôn bán. T u y n h iê n , sự p h ụ c h ư n g n à y
c ũ n g c h ỉ m a n g tín h t ư ơ n g đ ố i , vì đ ế n t h ế k ỷ X V I - X V I Ỉ . t r u n g t â m t h ư ơ n g m ạ i Đ ạ i V ièt đ ã
đ ư ợ c t h iế t lập ổ n đ ị n h t r ê n v ù n g d u y ê n hải c h â u th ổ s ô n g H ồ n g v ớ i s ự t h ịn h đ ạ t c ú a V â n
Đ ồ n , H ả i N i n h , P h ố H i ế n v à t r u n g t â m T h ă n g L o n g n ổ i tiế n g .

512