Lý luận cơ bản y học cổ truyền

govrE
vU *{HffiA Hec vA sAm r&#

ean
rn+e

Th$n
I

efrn}

rt'dng

kim

.TT

TV

DI{CT\TN

:6.001
r.00008

rh


eQ v rEi

vU KHoA Hgc vA oao

rAo

rf runu Go sf,N Y HoG cd rRUYE'u
I

(Sd.ch dd,o tgo y si y hgc cd truydn)

uA s6: T.02. z2

i
I
1

'l.r-'-'-,,,

a

a",

NHA XUAT BAN Y H9C

na uQr - 2oos


tr
lj'

l
.1.

i

cHi DAo BIEN soAN
Vu khoa hoc & Dio tao - BO Y td
CHO BIEN
PGS.TS. Trudng Viet Binh

NHUNG NGUO! B|EN SOAN
PGS.TS. Truong Viet Binh

BS.CKIl. Pham Chieu DUong
ThS. Kidu Xu6n D0ng
J

THAM GlA T6 CHUG EAN THAO
ThS. PhtVdn ThAm &
Ban thL, ky HDTDSGK & TLDH

O

Bin quydn

trlLl@€ tso Y

tE-UV Khoa h9c

vi Dio tgo)


r-,dt NoI

oAu

Thuc hiOn Nghi dinh 43/2000/ND-CP ngdy 30/8/2000 cfra Chfnh
Pnri quy dinh chi tidt vd htt6ng d6n tridn khai luflt gi6o dgc, 86 Y td da
phe duyOt vh ban hdnh c6c chuong trinh gi6o dgc trung hoc chuy6n
nghidp nh6m ngdnh sitc kho6, ddng thAi td chirc biOn soan b6 tii li6u
d+l' - hoc c6c m6n hoc co s6 vd chuy6n m6n theo chrtong trinh m6i
nham titng br:6c xAy drrng bO s6ch chudn trong c6ng t6c ddo t4o trung
hoc ngdnh Y td.
S6ch "Ly IuAn cd bAn Y hgc cd truy6'n" dttoc bi6n soan drta trdn
chr-iong trinh gi6o duc do BQ Y td ban hdnh c&a ngdnh Y si Y hoc cd
rruydn h6 trung hoc. S6ch dtng cho c6c d6'i tugng hoc sinh trung hgc y
hoc cd truydn, dtroc bi6n soan nhdm d6p rlng nhu cdu hoc t{p cho hoc
sinh trung hoc, d6ng thdi nAng cao chdt h-tgng dAo tao trong c6c tntdng
trung hQc y td. Trong m6i bal d6'u c6: Muc ti6u md hoc sinh phii dat
sau khi hoc n6i dung kiSn thrlc bli hoc vd c6c cAu h6i tU lrrqng gi6 sau
hoc. Khi gi6ng day, gi6o viOn c6n cit vdo mr,rc ti6u chrlong trinh cria m5i
bai d€i h:a chon vi bi6n soan bdi giing thfch hgp. Tdi li6u ndy se gifp
cho hoc sinh tfnh chri dQng trong hoc tdp, d6p rlng v6i phrrong ph6p
da1' hoc tfch crJc 3 trdn l6p.

N[m 2005, cudn s5Lch dd drrgc H6i d6ng chuy6n mdn Thdm dinh
SAch gi6o khoa vd Tdi liQu d4y - hg. cria 86 Y td thdm dinh. BO Y td
ban hdnh ldm tdi liQu d4y - hoc chinh thirc dtng ddo tao y si trung hgc
cria ngdnh Y td trong gr4i doan hi6n nay. Trong thdi gian tir 3 ddn
nam, s6ch cdn drtoc chinh li, bd sung vd c{p nhQt.

5

Vu Khoa hoc vd Ddo tao BO Y td xin chAn thdnh cAm on Hoc
viOn Y - Dttoc hoc Cd truy6'n ViQt Nam cing cdc LAc gii da b6 nhi6'u
cOng srtc ad Uien so4n cuOn s6ch ndy. Vi la ldn ddu xudt b6.n n6n
ch6c ch6n c6n nhi6'u thidu s6t, chring t6i mong nhdn duqc i kidn
d6ng g6p cria ddng nghiOp, c6c thdy c6 gi6o vd hoc sinh dd cudn s6ch
ngay cdng hoin thiOn hon.

VU KHOA HOC VA DAO TAO

B9YTE

3


MUC tUC

Lor nor clau

o

Chtlong trinh rndn hgc 16: Ly 1u4n cd bin y hqc cd truydn
Bai 1: Hoc thuy€t Am ddong

11

1.

13

Dgi cddng

1.1. Hoc thuy€i Am dttong
1.2. Am

13

dtong

2. Cdc quy luQt 6.m duong

13
13

t4

2.1. Am dtong d6i tdp

L4

2.2. Am dttong hd cdn

t4

23. Am dttong fiAu ffd&ng

t4

2.4. Am dttong binh hd,nh

15

2.5. Bidu tttdng hqc thuy€i Am dmng

15

3. fing dvng hoc thuy)i Am d'ttong trong y hgc cd truydn

16

3.1. Phd,n dinh A,m dttong trong cd thd

16

3.2. Chd.n dodn bQnh

16

3.3. Chtta b€nh

77

3.4. Phbng bAn'h

1"7

3.5. ChA'thu\b

18

3.6. KAt lu6.n

18

Tu lttong gid Hoc thuy|i Am duong

Bai 2 : Hgc thuydt Ngfr hinh
1. Dai cudng

19

22
22

1.1. Hoc thuy€t Ngfi. hanh

22

1.2. Ngu hd.nh

9'

1.3. Thu1c tinh ctr.a ngtt hdnh

22

1.4. Qui loai theo ngtr hdnh

zo

2. Qui luQt cila ngfi hd,nh
2.1. Qui ludi firdng sinh, tddng hhdc

23
23


2.2. eui lud,t tttong thita, txdng

3' ung dvng Hoc thuy€i
3.1. Khdm

Ngtt

uil,

24

hdnh trong y

hgc cd

bAnh

truydn

zb
2d

S.Z. Chdn b€nh

25

b€nh
8.4. Bdo ch€'
J.B. Chua

J.S. TiAt ch€, dinh

4. KAi

Zb

26

drtdng

26

tuQn

27

Tq lugng gid. Hoc thuy*i Ngfr hdnh
BAi 3: Hgc thuyGi Thi6n nhAn hdp nhdt
7.

Dai

27
Zg

cdong

2. MOi trudng tq nhi€n ud. con
2.1. Thdi ti€t ud khi hdu

Zg

ngudi

Zg

29

nxdc
2.5. Thd nhtdng
2.2. Ngu6n

3.

Mdi trudng xd h6i ud con

B0
B0

ngudi

B0

5.1. Td chtc xd h6i ud chA.d6 chfnh tri
3.2. Trinh d6 kinh ft.ud udn hod,

dinh
4. Ung dvng trong y hgc
4.1. phbng bQnh
3.5. Gia

81
81
31

5. Kai tuQn

1.

Dgi

cudng
nghia
1.2. Cric tqng
1.5. Cdc phil
1.1. Dinh

1.4. Quan

hQ

2. Chtc ndng cdc

giua tang ua phi

tgng

g0
81

4.2. Khcim ud chta b\nh

Tu lugng gid Hoc thuyA't Thi6n nhdn hop
Bai 4 : Hoc thuy6't Tang phti

B0

31

nhdt

82
84
84
84
84
84
Bb
.3b


2.1. Tang td.m

35

2.2. Tang can

dD

2.3. Tqng

t)

36

2.4. Tang ph€'

36

2.5. Tang thd,n

6t

3. Chtc ndng cdc phil,

39

3.1. D&m

39

3.2. Vi

39

3.3. Tidu trtdng

39

3.4. Eai trddng

39

3.5. Bd,ng quang

39

3.6. Tam fiAu

39

4. Tinh thdn, khi huyil, td,n dlch
4.1.

Kh|

4.2. Tinh

huy1i

40

ud. thd.n

40

4.3. Tdn dich

41

Tu luong gid Hoc thuy€t Tgng phrt

Bii
1.

40

41

5: Hgc thuydt Kinh l4c

44

Dgi cttctng

44

1.1. ThuyAl Kinh lac
1.2. HC

44

Kinh lac

44

2. Td.c drlng crta HO Kinh lac
2.1. Vd sinh

g

ud bQnh ly

2.2. Vd chdn dod,n

ud,

chta b€nh

3. Tudn hod,n hinh mach

45
45
45
45

3.1. Hudng di khdi qudt cila 12 dtdng kinh chinh

45

3.2. So dti tudn hod,n kinh kht

46

3.3. Tudn hod.n Nhd,m, D6ac

47

4. T€n dtdng hinh

ud, md, hod,

ftn dttdng kinh

47

4.1. TAn dudng kinh

47

4.2. Ma hod. ftn dtdng hinh

47

Md sd od tdc dqtng cila 74 kinh mqch chinh

48

7


Thd.o luQn.

49

Tu lrtong gid. Hoc thuYdt Kinh lac

49

Bii 6: Nguy6n nh6n bQnh
l.Dqi cudng

<1
OL

1.1. Nguy€n nhdn sd.u xa

51

1.2. Nguy€n nhd,n trdc tidP

51
52

2. Ngogi nhd,n
2.1. Phong td

52

2.2. Hd.n

td.

52

2s. Tha

tu

53

2.4.

ta

53

Tci,o

2.5. Thdp

td.

53

2.6. Hod ta

54

3. NAi nhd.n
4. Bat nQi, ngogi nhd.n

55

Tqt luong gid. Nguydn nhd,n bQnh

56

55

Bhi 7: Tii chdn

58

Dai cddng

58

2. Vgng chdn

58

1.

2.1. Quan sd.t thd.n
2.2. Quan sdt sdc dd

58

2.3. Quan sdi ltdi
2.4. Quan sdt hinh thd

59

3. Vd.n chdn

59

59
60

3.1. HAi ud hdn nhiQt

60

3.2. HAi ud md hai

60

3.3. Hdi uii dau

60

3.4. Hdi uii tidu tiQn dai ti€n

61

3.5. HAi ud kinh nguyQt

61

4. Vdn chdn

8

51

61

4.1. TiAng n6i

61

4.2. TiAhgho

61


4.3. Ti€ng ndc

61

Ngti

62

4.4.

5. Thi\i chdn

62

5.1. Xem mq.ch

62

5.2. Cdc loai maclt chil y€u

63

5.3- Sd ndn

64

Tu tuqng gid Trt chdn

64

Bai 8: B5.t cttong

67

Dgi cltong
2. Bidu ud. tj,
1.

67
67

2.1. Bidu chtng
2.2.

67

Li chtng

o/

2.3. Chtng bdn bidu, ban

$

3. Hd,n ud, nhiQt

68

3.1. Hd.n chtng

3.2.

68

Nhiil chtng

68

3.3. Han nhi€t ldn lon
3.4. Hdn

nhiil

chdn gid

4. Hu ud. th(c
4.1.

68

68
68
69

Ht chtng

69

4.2. Thtc chitng

69

Ht thtc thdc tqp

69

Hx thttc chdn gid
5. Am duong

69

4.3.
4.4.

5.1. Am chring ua d,ttong chtng
5.2. Am

ht,

d.uong

hu

5.3. Vong dm, uong dtorug

BiQn chfing luQ.n

tr! theo bdt cuong

Tq luqng gid. bd.t cudng
BAi 9: HQi chr?ng bQnh khi huydt, tAn dich t4ng phir
1. HQi

chilng bQnh hhi huy61, tdn dlch
1.1. HAi chtng bAnh ud khi

70
70
70
70
77
72

74
74
74

2.

1.2. HOi chtng bAnh ud huyAt

75

1.3. H6i chtng bQnh tan dich

76

H|i chrtng bdnh tang phil

77

H|i chtng

bAnh tung tdm

77

2.2. HOi chtng bAnh tung can

78

2.3. HOi chung bQnh tang ty

79

2.4. HOi chtng b|nh tung phd

80

2.5. HOi chtng bAnh tung thd,n

81

2.6. Hdi chtng b€nh can d6m

82

2.1.

2.7.

H/i chtng

10

83

2.8. H6i chtng bAnh ildu trtdng"

84

2.9. HOi chtng bAnh bdng quang

85

2.10. H6i chitng bQnh cdc tang ph6t hop

85

Bi6n chttng luQn
T4c

b1nh cil,a ui

tri

theo tgng phfi

lugng Sid, H6i chttng bQnh khi huy€i, tdn dlch, tgng

86

phi

91


-l

ri
H--:

"trxEu

--

sHuoilG TRiltH Moil HoG 10
ru$l cg siu y Hgc cd rnuvEu

u0ru Hoc

r'h bay dttqc hoc thuy€i Am d,ttong, hoc thuyai Ngu hd,nh dd tng d+rng
-:: chan dodn ua didu tri bQnh bd.ng y n9, cd tiuydn."
. i uoc dtoc.chtc ndng tang phfi ud, nguy€n nhd,n gdy bQnh bd,ng y hoc cd
---i

:-;:,'dn dd do ra

t}.3 DUNG MON

sli-

cd,c

phtong phdp chila-b€nh.

HOC

bii

T6n

hoc

.lcc thuydt Am duong vd rlng dung trong

im

:
:
:
:
:

sd tiet

chi

L/thuy6i

T/hinh

chti

4

2

sang

-1oc thuyet NgO hanh vd rlng dung trong

im

So tiet

4

sdng

Chuc ndng tang ph0
cac tang ph0

vi

sU quan h6 gi0a

I

Nguyen nh6n gay bdnh,

4

T( chdn

4

4

Bat cuong

4

4

C6c hoi chung benh

8

Nh0ng nguy6n tic ch0a b6nh vd c6c
phuong ph6p ch0a br0nh

4

I

Ong

40

10

1l


Bai
HOG THUYEI

I
AM DI'UNG

MUC T|EU

1. NAu dttoc td.m quan trqng cia

hoc thuydt Am dttong d6i udi y hgc cd truydn.

2.

Trinh bdy dtqc 4 qui lud,t d,m dtong.
3. Phdn dinh dttoc tinh chdt d,m hay dttong gita
ttldng quan trong

4.

tt nhiAn ud trong y hgc.

NAu dttoc nhtng nguyAn t&c tng.dung
bd.o chA'thu6b, diAu bi.

ud,o

hiQn

ttsng

chdn dodn bAnh, phdng

bQnh,

cd.c

uql thd

ud. cd,c

1. DAI CUONG

1,1. Hgc thuyet Am duong

Hoc thuydt Am dttong lA hoc thuydt giai thfch srl vAn dOng vA bidn ho6 cria
van vAt.
Hoc thuydt Am dtrong thu6c tridt hoc duy vAt cd dai phrrong DOng, Id ndn
tAng tri duy vh kim chi nam cho thdy thudc y hgc cd truydn.
1.2. Am duong

Am drrong ld danh til, la kh6i ni6m tridt hoc dd chi 2 mgt d6'i lfp trong cring
bAn thAn s{ vAt vd hiQn trrdng. Sg tttong t6c gita hai m4t Am drrong Ii ngu6n gdc
cria srt vAn d6ng, biSn ho6 vd ti6u vong cria grJ vft, hi6n tridng d6.
Thu6c tinh cd bAn cri.a 6m ld: tdi tem, tinh, dgc, ning, lanh
tho6i tridn, m6'm mai, hrlu hinh...

16o,

ti6u ctic,

Thu6c tinh cd b6n cria drrong IA: s6ng sria, d6ng, trong, nhg, dm 6p, tich crlc,.
ph6t tridn, cilng r6n, v6 hinh...
Drta vAo nhfrng thuQc tfnh cd b6n, ngrtdi ta phAn dinh dm, dttong:
Am
Trong tU nhi6n

Ddt, nu6c, tdi, lanh, ddn
phia du6i, ben trong.

Trong

xi

h6i

Tidu nh6n, 6c, ti6u cuc...

Duong
bir,

Troi, l0a, s6ng, n6ng, din 6ng, cao,
phia tr€n,b6n ngodi

Qu6n tr?, thi6n, tich cuc...

10
ID


2.

cAc eut LUAI Aru DUoNG

Z.'t. Am dudng doi laP

Am driong ddi lQp mi thdng nhdt, tdn t4i trong moi srr vAt vir hiQn tdQng t11
nhi6n.
Ddi lap c6 nghia li mAu thuAn, chd rr6c iAn nhau, vf d.g: tr6n - dti6i, trong(tc chd, mtla- n6ng, n6ng - ianh, trdi,,goai, ,rao ,u, adrr"g ho6 - di ho6, hUng thdn dft, thipn - 6c, gdy - b6o, cao - thdp, trdng- den"'
Ddl lap c6 nhrlng milc d6:
- D6'i 14p tuyOt ddi nhri: s6'ng - chdt ; n6ng - lqnh'

ttidng ddi nhri: kho6 - ydu ; dm - m6t'
M6i srr v4t, hiQn tdQng ddu c6 2 m6t am drtong. Tuy nhi6n trong nQi bQ am
driOng cdn c6 trong Am c6 ddOng, trong dUOng c6 dm: Trong drfOng c6 dUOng; Trong
Ddi

L,

14p

Am c6 Am.

2.2. Am dudng h5

cin

H6 Ie tUdng h6, cin Id 16, Id gdc. H5 c[n c6 nghia ld tudng t6c nddng t$a,
gi,ip ;;, tfr,i. a{v lln nhau tr6n cring m6t eqc. Hai m4t Am drtong tuy ddi I{p
mQt thd
;h;" nhrrng phii ntidng tUa vdo nha[ *ii td" tai dtrgc (Ddi 14p trongddn8
ho6
thdng nhdti Vi dq: Trorlg con ngrldi c6 qu6 trinh ddng ho6 vd di ho6. C6
rn6i cO di ho6 vi di ho6 thfc ddy ddng ho6.
eu6 trinh hrrng phdn vh iic chd ld hai qu6 trinh. M6t ho4t dQne cria hQ thdn
kinh, c6 hrrng phdn thi phii c6 itc chd.
2.3. Am duong ti6u truEng

N6i IOn sd vAn dQng 1ch6ng ngtng, chuydn ho6 16n nhau girla hai m4t Am
driong dd duy tri tinh tr4ng thdng b6ng tddng ddi cria s$ vQt.
Am vd drrong kh6ng cd dinh mir lu6n biSn dQng, khi tdng khi giim theo chu
kj hinh Sin.

Am tiOu drrong tni6ng, dtiong ti6u Am tnr6ng'
Max

+ ".-.-"-""--

Min
Dudng bidu di6n
L4

im duong ti6u truSng

L


Thdi sinh hoc ngay nay cirng dd kh&ng dinh qui 1u4t tron, van v4t ddu ho?t
d6ng theo "d6ng hd sinh hgc" tt crrc tidu ddn cgc dai rdi til cric dai ddn cuc tidu.

Am, driong biSn dQng ddn mrlc cgc d4i thi chuydn ho6 Am thi.nh duong,
dr.iong thdnh Am. (Am crtc drtong sinh, dtrong cdc dm sinh).

Vi dq:
Sdt n6ng qu6 cao sE d6n ddn co giAt vd sau d6 cd thd lai lqnh gi6.

Mria xu6n trdi dm 6p ddn ddn mia hd n6ng birc ld qu6 trinh 6m ti6u
drrong tni6ng. Mta thu trdi m6t ddn ddn mta d6ng lanh 16o ii qu6 trinh
drrong ti6u, Am tnl6ng.
2.4. Am duong binh

cia

hinh

Am duong ddi lqp, h6 cdn, ti6u tnJ6ng nhrtng binh hdnh ad t4p thd cAn bing

2 mdt 6m

dtrong

\

'

Binh hdnh ld song song van hdnh ctng nghia ld can bing, bdng nhau. Can
cing cria hoc thuydt Am drtong 1A cdn bdng dO.,g, cAn bing sinh hoc. Am duong binh hdnh trong qud trinh ti6u trtthng

ud,

fiAu ffttdng phdi binh

hanh.

Vi dq: Tt 12 gib d6m thi driong sinh. Lric nhy trdi b6t ddu theo xu htr6ng
s6ng ddn, b6ng tdi bat ddu lui ddn song song. Gita trda, khi drrong crrc thi Am
sinh. hic ndy khi hfu bidn chuydn theo hrl6n g mdt ddn, 6nh s6ng nhat dAn.
2.5. Bidu tugng hgc thuy6t Am duong

i-

Ld hinh dd Th6i crrc: gdm

+

Vdng trdn to tridng tnrng Th6i

\\

cuc

+

Nrla tring ld drrong, ntia den ld

Am

(Lrrdng nghi).

+

Drrdng iong girla phdn den
tidp ld drrdng cong Th6i cric.

+

Vdng trdn nh6 trang trong phAn
den Ii drrong trong 6m (Thidu
duong).

+

Vdng trdn den trong phdn trdng

th Am trong drrong (Thidu Am).

vi

Du6i nh6 phAn den tidp v6i ddu 16n phdn trSng bidu hi6n dtrong trd6ng
am ti6u, du6i nh6 phdn trdng tidp ndi ddu l6n phdn den bidu hiQn am
tnrEng duong ti6u.
Phdn trdng vi phdn den bao gid cirng bing nhau bidu hi6n Am dr.tong
:a:: bing trong qul trinh ti6u tni6ng.

1u6n

15


,^.

3. UNG DUNG HQC THUydr Aru DUONG TR9NG Y HOc CO TRUYEN

Hoc thuydt Am duong ld ndn tAng trr duy cria y hgc cd truydn, chi d4o toirn
b6 rr; f/f"a" ad.r tfr,l. ti5n"idm sdng, tt phdng belh d6n chrla b6nh, tr] chdn do6n
trf
dEn rri bQnh, til dugl lf ddn bdo ch8, tt dtrng thu6'c ddn c6c phrrong ph6p didu
kh6ng thudc.
3.1. Phin dlnh Am dudng trong cd thd

Dga theo thu6c tinh cd ban cria am, dttong ngudi ta phan dinh c6c b6
c6c chrlc n[ng ho4t dQng ctra cO thd theo tr]ng c{p Am, drtdng.
Duong

Am
Tang: Tdm, Tdm bdo, Can, TY, Phd,

Tang

ThQn

phQ'n,

Ph0: Ti6u trUong, Tam tiOu, D6m, Vi,
Dai truong, Bing quang

Phfi
Kinh lac

Kinh Am: Thidu 6m TAm, ThAn: Th5i

6m Phd, Ti; QuYdt 6m can, Tdm bao.

Kinh DUdng: Duong minh Vi, Dai
truong ; Tfr5i Ottong Tidu
trudng, Bdng quang;Thidu duong
DOm, lam tleu.

Bidu lli
Khi huydt
Tri6u

d ngodi, kinh lac, da cd.

Phdn lf : d trong, noitqng

Phdn bidu:

Huydt

Khi

Am chttng: ThAn nhiet thdP

Dudng chfng: Thdn nhi6t cao

Mach nh6, chAm.

Mach to, nhanh

Tidng n6i nh6, thd ydu...

Tidng n6ito, th6 manh

chfng

Trong tang i4i c6 tang drldng, tang am; trong ngay mQt tang cfrng c6 phan
dm, phAn a,io"e. Trong mQt ngiy tr) binh minh ddn girla trtla ld. dtrong trong
dtrdng, tr) gita trtra ddri chi6'u tdi le Am trong dttong, tii ch{p t6'i ddn ntia d6m ld
Am trong Am, tt nrla d6m ddrr s6ng ld drrong trong Am'
3.2. Chdn do6n bQnh

cdn bing Am drrong trong co thd. Sg
thidu IQch c6 thd do mQt b6n qu6 manh, thita it (thi6n thinh) ho4c do mQt

bdn qu6 ydu, thidu hut (thi6n suY).
BQnh

Qt Ia bidu hiQn cira s1t mdt

Thi6n thinh g6m Am thinh ho{c dttong thinh'
Thi6n suy g6h Am hti ho{c drrong hu.
16


Am duong cdn bing

Duong

hu

Am hu

Am hrr s6 d6n ddn dtrong hu, rdi cA hai ddu hu.
s

Vi du: Thidu dn IAu ngey, cd b6p mO'm ydu, ti6u ho6, hdp thu k6m d6n ddn
rr- nhudc todn thAn.
Am thinh thi drrong suy.
Vf dq: An udng qu6 nhi6u (thuc tich)

sE IAm

tdn h4i ddn chitc nang ti6u ho6.

Chdn do6n b6nh Id x6c dinh b6nh & phAn ngoAi &idu) hay trong (lf), tfnh
b6nh
thu6c hdn hay nhi6t, vd trang th6i bQnh thric hay hu, xu hrr6ng b6nh ld
-:rat
..:: hay dUOng.
3.3. Chfra bQnh

Nguy6n t6c chrla bQnh 1A lap lai thd quAn binh Am duong.

Ndu thi6n thinh (thrlc chrlng)
thinh.
Neu thi6n suy (hri chrlng)

phii dtng ph6p ta dd lo4i b6 phdn thSng

phii dtng ph6p Ud Ad bt

d6p vdo ch5 thidu hur.

Ht thi bd, thqc thi td.
Khi di6'u chinh srJ ghi6n thinh v6'hen nhi6t trong co thd thi.
Hdn giri nhiQt chi, nhi1t gid hdn chi.
-

BQnh do hdn
,.::t dd di6u chinh.

thi dtng thudc n6ng dm, bOnh do nhi6t thi ding thudc m6t

Han ng6 hd,n td.c tt,

nhiil

ngQ

nhiAt td,c cudng.

B0nh hdn cho thu6'c m6t lanh sE ndng th6m c6 khi nguy h4i. BOnh nhi6t cho
:.--::,c {m n6ng s6 ldm n6ng th6m gAy cudng sAng.

Khi thd quAn binh dd dqt thi ngrlng vd chi cring cd, duy tri,kh6ng n6n tidp
tuc k6o dAi vi bd dtiong nhi6'u (udng nhi6'u thudc dm n6ng) sE ldm tdn hai
phAn Am (hao tdn dm nhiQt), bd am nhiO'u sE tdn hai phdn drrong.
3.4. Phong b6nh
Phdng b6nh la giu gin vd bdi bd chinh khf,

phii:

An^udng,'dinh drrdng dri lugng, dt chdt d6p irng yOu cdu lao dQng vi ph6t
tridn cd thd. Ngodi ra ctrng chf f c6n bang hin nhi6t, ndu dn udng ntrld,
77


thir cay n6ng sE ldm thr.iong tdn Am dich; nhidu thilc [n lanh, sdng
thrrong tdn duong khi.
Lao dOng vir nghi ngoi xen ke hQp

lf.

sE

ldm

_i

*

Thrlc ngri di6u hoh.

Trong rdn 1uy0n thAn thd phAi chfr f luyQn tAm v6i luyQn thd, t4p Unh
xen k6 tAp dQng, n6i c6ng v6i ngoai c6ng.
Rdn luyQn thich nghi

vdi bidn ddi cria khf hau, v6i didu kiQn

sdng.

3.5. Chd thuoc
3.5.1. Phdn dlnh nh6m thudc
CAc cdy, con vAt dtng l}.m thudc ddu drrgc phAn thdnh nh6m dga vho
hr.idng t6c dQng cria cAc vi thudc.

tinh vi,

a. Dtorug dtqc:

Tinh: n6ng, dm (6n nhigt).
Vi: cay, ngqt, dAm.
Hti6ng: thdng, phn (di lOn tr6n vd ra ngodi)'
b. Am dttoc:

Tinh: m6t, I4nh (hdn, ltiong).
Vi: dang, chua, mAn.
Hrr6ng: gr6ng, trdm (di xuong du6i, I6ng dOne).

3.5.2. Bito chd
Mudn thay ddi tinh dugc, m6t thdnh dm hodc ldm giAm b6t tfnh manh md ta
dtng nhrlng phu dtrgc c6 tinh d6'i lap hdn nhiQt ad Uao chd thudc.
Dr)ng 1}a ho4c phq duqc c6 tinh n6ng nhrr gr)ng, sa nhAn dd chuydn vi thu6'c
vdn tinh m6t lanh thdnh thudc dm n6ng.

Vi du: Chd Sinh dfa tinh m6t thdnh ThUc dia tinh dm ngudi ta dung

rdQu,
gilng, Sa nhAn tdm vdo Sinh dia rdi chrrng say nhiO'u lAn ta s6 duoc ThUc dia.

Ldm gi6m tinh 14nh cria vi Tnic lich khi dung ta phii hod vdo nrr6c grlng.

Ldm b6t tinh m6t lanh cdn dtng hla nhrr sao thudc cho kh6 vDrng, ch6y
s6m...

3.6. KGi luin
Hoc thuydt Am dtrong IA n6'n tAng tr: duy c&a y hgc cd truyin phr-tong DOng,
ngudi thAy thudc y hgc cd truydn nhdt thidt phii hqc hoc thuydt Am drrong.
18

yr;


TU LUqNG GrA Hgc rHUYgr Aru

ouone

Tri loi ngin Uing didn vio kho6ng trdng

1. Ndn tdng l! lud.nYHCT ld.:....
2. ThuQt ngil cila YHCT ud. YHHE c6 thd gdy hidu ld.m ui..........
3. Thu6c t[nh cd bd.n cila d.m ld.: A......
8... ...
C. C6 xu hrt6ng qui tqr, hrlu hinh

4.

Vbng trbn to & ngod.i bidu tffing hiQn:.

5. Hai ubng trbn nh6 tddng tntng,..
6. Dtdng phd,n chia phdn trd,ng ud den kh\ng phd,i ld dddng h,tnh md, td, m\t
dttdng hinh Sin bidu hiQn.

7. EuOi cia.phdn triing rdt nh6 tidp n6i dd.u ctia phd,n den bidu hiQn...
8. Dttong dtqe gdm cd.c ui thu6lc c6
A.Tfnh.
B.Vi..
C. Hrt6ng

9.

Cdc kinh dm thditng bdt ddu

til dtrdi di

tAn

phia tr€n ho(,c til......

An u6ng nhidu tht cay, n6ng sd ld.m suy kiQt...
11. Ngtdi tang nhi€t kh\ng n|n d,n gia ui nht:...
12. Phtong phdp ttt duy cilaYHCT tnang tinh...
10.

13.

Chidu htdng uQn dQng cila d.m dttong td:
A. Am.
B.Drrong..

11.

tiic
Nhi& ng6 nhiAt fi,c
Hdn

ngQ

han

A:
B:

Tra loi d0ng - sai

1. Gita tinh thdn ua thd chdt, tinh thdn thu6c d,m

2. Gita dt)ng hod. ud. di hod., ddng hod thu6c dttong
3. Giila hung phdn ud, tc chd, htng phdn thuQc duong
1. Gifra 6t ud, bac hd,, bq.c hd. thu6c d,m

Eilng - Sai
Dilng - Sai"
Dilng - Sai
Eilng - Sai

10


5. Gitra thit gd ud, thit uit, thit gd thu6ic a'm

6.
7.

ui thu6lc dd lam gid.m ttnh mdt cia ui thu1ic
Gitta co khdp udi nQi tqng, n1i tqng thuQc dtong
sao

ud.ng

B.MonOdil.atrongkhingi,lahiAnfirQngduong&trongdm
g. Thiti gian til chd,p t\i d€n gita d€m ld' dm trong d'm'

fi.

HuyAi dP

1601

Tinh drn hod,c tinh dtong ld' c6'dinh

fi.

Am dtong md.u thud.n nhrtng lai nddng t$a giilp dd'

14.
15.

Am d,tong phd'i

cA,n bd'ng

Vqn ud.t luOn uQn dQng til ctlc tidu dAh c$c dq'i'

Chgn cAu tri loi tot nndt

' 400 sd gA'y tdn thtrdng chi
Dtiong khi - NhiQt h.iqng cria co thd'
Khi h,rc - Sfic lrtc cria co bdP

1. Thdn. nhi€t 39

0

yAu cho

A.
B.
C. TAn dich - Nrr6c trong co thd
D. Huydt dich -- Lugng m6u cria cd thd'
SOi

nhe, dau hong,ho, 6n lanh, n\n'dilng thu6'c c6 tin'h ui:

A. CaY n6ng (TAn 6n),
B. Nggt dm (Cam 6n),
C. CaY m6t (TAn lrrong),
D. Ddng lanh (Khd hdn),
Hilt

thu1lc ld. nhidu sd ld,m:

A. Dtiong hrr.
B. Am htr.
C. Drrong thinh'
D. Am thinh.
4. Tudi
20

Ertng'Sai

Dilng - Sai

nhau'nhtt 2+2=4

ctc tidu
d6i lAp
16. Phdi drta ud,o mtc dQ d\i l\p tddng d6i hav
tuYQt d6i dd ttng xft

3.

Dil,ng - sai

Dilng - Sai

nhau

a,tc dqi dAn

2.

Sai

Ding - Sai

12.

dd.Y

Ding'

Dilng - Sai
Drtng - Sai

100 ld dtong thinh

11.25. Mach ndi ra ud, nhanh ld' A'm thinh

thilc

Ding - Sai
Dilng' Sai

70,

hay dau ltlng, mdi g6i, sd lq'nh' thich dm'

Dilng - Sai
Dilng - Sai


A. Am hti
C. Am

B. Dtiong hrt

thinh

D. Duong thinh

5. HOi chttng nhidm khudn cdp thuQc chtng:
A. Am hri
C. Am

B. Dttong hri

thinh

D. Duong thinh

6. Phil do uiAm thd,n man

tinh thu\c chtng.

A. Am hri
C. Am
7.

B. Drrong hrr

thinh

D. Dtiong thfnh

H\i chtng tidn md,n hinh thtrdng c6 cdn b6lc n6ng & mfit.
A. Am hrr
C. Am htt, dttong

B. Duong hrr

thfnh

8. Edu md.t bilng n6ng

nhtng

D. Duong hu, 6m thinh
chd.n tay

gid lanh ld tinh trang.

A. Am thdng, dr.iong gr6ng
B. Dttong thdng, Am gi6ng
C. Am gi6ng, drrong gi6ng

D. Am thdng, dtrong thdng

21


Bei
HOG

2

THUYft NGU HANH

:{

MUc rtEu
thuQc tinh crta Ngfr hdnh ud. qui
hd,nh nhilng hiQn fir1ng ttt nhiAn ud cd th|'sinh $ ngtiri.

1. Trinh bdy dtqc nhtng

loai

ud.o Ng{r'

2. Trinh bd.y nhtng m6i quan hQ Ngu hd.nh binh thtdng ud bdt thting.
3. ung dtlng h4c thuydt Ngu hd,nh ud,o khd.m banh, chta bQnh ud, bdo chd
thudc.
1. DAr CUoNG

1.1. Hgc thuy6t

Ng[ hinh

Hoc thuydt Nea hinh ld tridt hoc cd dqi cria phuong Dgng giai thich mdi
quan frC nrru cd gifra c6c srt vAt trong qu6 trinh v4n dQng vd bidn ho6.
Trong y hgc cd truydn phuong DOng, hgc thuydt Ngfl hinh cing hqc thuydt
Am drionJfi .a. hoc thuydi co bAn chi-d4o todn bQ cd s6 tf lu{n cria y hoc cd
truydn.
1.2. Ngfr

T{t][

{;iltltr

hinh

Ngir hdnh ld 5 nh6m vft chdt, ld 5 d4ng vQn dQng phd uidn ctra vat chdt, le 5
thdnh td c6 quan hQ ttrdng t6c v6i nhau. M6i nanh c6 nhfrng thu6c tfnh ri6ng vi

drigc dqt t6n cti.a mQt 1o4i vQt chdt ti6u bidu d6 ld:

Iru*10

MQc: CAy cdi

Hoi: Lrla
Thd: Ddt

I

Kim: Kim lo4i

Thuf: Nu6c
1.3. Thugc tinh cfra ngfr hirnh

/

M6i mQt hinh (nh6m) c6 nhtng thuQc tinh chung:
Hdnh MQc: Ph6t dQng, ph6t sinh, vtldn
Hdnh HoA: Ph6t nhi6t, tidn tridn,

to6'.

b6'c l6n.

Hhnh Thd: Xudt tidt, 6n hoh, nhu dttdng.
Hdnh Kim: Thu li6m, co ctlng, l6ng dgng.

22

t


Hinh Thuf: T?.e gifr, mdm mqi, di xudng.
1.4. Qui logi theo ng&

hinh

C6c v{t chdt, c6c hiQn ttlQng, c6c d4ng v{n dQng dtigc xdp vio hinh ndo d6,
s6 mang thudc tinh chung ctia hdnh d6 vi ctng c6 nhrlng mdi quan hQ dec biQt.
Thf dg: ThuQc tinh chung cira hhnh Ho6 li n6ng, bdc l6n, ph6t tridn mqnh mE n6n
thu6c mta h4, phttong Nam, mAu d6; t4ng tAm drigc xdp vdo hAnh ho6.
BAng qui loai ngfi hinh

Trong cd thd

t,r;c

-d

Ngoiri tg nhi6n

Tang

Ph0

Khi6u

Th6

Tinh

Mila

Khi

Mitu

vi

LuQt

Hu6ng

Can

D6m

Met

C6n

Gi6n

Xu6n

Phong

Xanh

Chua

Sinh

D6ng

T6m

lteu

Ludi

Mqch

Mt ng

H9

Nhiet

D6

uang

Trtrdng

Nam

Moi

cd

Lo

Cu6i

Thdp

Ving

Nggt

Ho5

Trung

trudng

ry

vi

hq

miQng

t6m

I

I

Phd

Dei

M0i

Da,

Budn

Thu

T6o

l

-J

rang

cay

Thu

Tdv

trudng

1

Ldng

liSm

l

I

nan

i
l

Bing

Tai,

Quang

Nhl

Xudng

sg

D6ng

HAn

Den

Mln

Tdng

Bdc

6m

tt

2.

eur LUAr coa ruco nAnn

VAt ch6it lu6n vAn dQng, trong qu6 trinh vqn dQng c6c vQ.t 1u6n t6c dQng 16n
:h.au. M5i vQt thd ddu chiu t6c d6ng ctra hai ngudn lgc ddi IAp, thrlc ddy vn kim hdm.
2.1. Qui

luft tudng sinh, tfdng khic

Trong tinh trang ho4t dQng binh thudng, Ng[r hdnh vr]a ttidng sinh l4i vrla
:idng kh6c ad gifi cin,bdng, hdi hoi girla c6c sUvat li6n quan. Ndu chi sinh.mi
i:6ng c6 khic sE d6n ddn tinh tr4ng ph6t tridn qui mrlc, ph6 v6 s{ cAn bing tU
:hi6n. Ndu chi kh6c md kh6ng sinh s6 d6n ddn suy tho6i, tdn lgi ctng ph6 v6 sql
:!.:: bing td nhi6n.

23


2.1.1. Ngfi hAnh tuong sinh

Can m6c

Tuong sinh 1d giriP dd thric
ddy, nu6i dridng. Hinh sinh ra
hAnh kh6c goi Id hdnh me, hirnh
drroc sinh ra goi Id hdnh con. MOc
sinh hoA, hoi sinh thd, thd sinh
kim, kim sinh thuf, thuf sinh mdc.
MQc ld me cfra hoA vA Ii con cria

ThQn

I

thu!
Tuong sinh

!'thd

Phe

thuy.

am noa

2.1.2. Ngfr hdnh tudng khdc

Tuong khec }d ngdn cin, ki6'm
ch5, gi6m s6t.

khic thd,
trrd knfc thuj-,
thuf khac hoA,

Can m9c

MOc

ho6.

Tdm

ThQn

thuf

kh6c kim,

Tuong
khdc

Krm knac moc,
2.2. Qui luQt tudng thUa, tudng

v[

Khi triong sinh, ttidng khec bi
rdi loan

sO

ho6

chuydn thdnh ttidng thrfa,

Ph

tUdng vfr.

2.2.1 NgA hdnh taong

intn

khac qu6 manh ldm ngdng tr6 hoat dQtte cta hhnh bi khec.
vt d,u:Trong di6u kiOn sinh If binh thrldng, ca^n mQc khac ty thd' Khi can
moc cang ifr&"g qr6 -rr. sE "thtla" ty, 1dm cho ty thd sinh b-6nh. Trddng hgp nhy
bidu hie; 6 co*"t d b6nh sinh cria bQnh viOm da dAy do y6u td thAn kinh cang
th&ng. Y hoc cd truydn goi ld chitng Can thrfa tf ho4c Can khi ph4m vi.
Ttrong thrla

1A

2.2.2. NgA hdnh tuong vA

Trrong vir ld ph6n ddi, chdng 14i. Trudng hqp hlnh khac qu6 ydu, kh6ng

kidm cnd a",-tqc hanh bi khec Ad frann ndy phin vii I4i, gAy benh cho hhnh khec.
Vi d,u: Binh thridng ti thd khac thQn thuf. Trudng hgp ti thd bi suy ydu,
thfn thuf s6 phin vir l4i. Tnrdng hgp ndy g6p trong phri do suy dinh dudng (Do
tiridu dn vd bQnh dudng ti6u ho6 man tinh kh6ng hdp thu ddqc dinh drrdng)'

24


3. UNG DUNG HOC THUYET ruCO HAI.IH TRONG Y HOC C6 TNUYE'N
Hoc thuydt Ngu hdnh ld n6h tAng tu duy vd hdnh d6ng cria y hgc cd truydn, dugc
rtng dung trong kh6m b6nh, chdn do6n b6nh, chrla b6nh vd tim thudc, chdthudc.

3.1. Kham b6nh

Drta vio b6ng qui loai ngt hdnh ta thu drtoc nhrfng triQu chirng goi
Nhin mdu sd.c da: da xanh li6n quan ddn can, huydt

f nhtr

Da sam den li6n quan ddn thAn
Da vhng li6n quan ddn b6nh cria tang ty
Do d6 h6ng 1i6n quan ddn tAm, ho6 nhiOt

Hay c6u gdt, gien dfr 1i6n quan b6nh can
Vui mrlng, cudi het thei qu6, b6nh cria tAm
NO thtiong can (giAn

dt

tdn hai can)

H;i thtrong tAm (vui mtng th6i qu6 hai t6m)
Bi thrrong phd (budn qu6 hai ph6)
IJu tr.r thtldng

t!

(1o

nghi nhi6'u hai

t5i)

Kinh khring thtrong thAn (so h6i qu6 hai thAn).
3.2, Chdn b6nh

Tim cin nguy6n b6nh: Tri6u chiing bdnh thd hiOn ra cht ydu 6 m6t tang,
:.:ung nguy6n nhAn c6 thd do c6c tang kh6c gAy ra.
Chi'nh /d: Nguy6n nhAn chinh do
TAm huydt'hrr, TAm hoA vdong.

tai tang d6. Vi nhu chrlng mt't ngrl do

Ht

td: Nguy6n nhAn tr) tang me dua ddn. Vf nhu chirng nhrlc ddu cho6ng
v6ng do Can hoi vr.iong. Nguy6n nhAn do ThAn 6m hti n6n phii Ud tnan
vh binh can.

Thtc /d: nguy6n nhAn tr) tang con. Vi nhrr chrlngkh6 th6, tri6u chrlng

b6nh 6 t4ng phd. Ndu kh6 th6 do phd n6', nguy6n nhAn tr) tang thAn. ph6p
chfra phAi ti thAn (1oi tidu) binh suy6n.
Vi td: Nguy6n nhAn td tang khAc. Vf du chitng dau thr-iong vi (vi6m lo6t
da ddy) do can khi pham vi. Ph6p chf,a phai id sd can hod vi.
Tdc td: Nguy6n nhAn tir hdnh bi kh6c. Vi drr chrlng pht dinh drr6ng, thAn
thuf 6p dio lai tang ty gav pht. ph6p chta phii t6 than ud t1;.
3.3. Chira bQnh

Dua vio quan

hQ

ngt hAnh sinh khdc ta c6 nguyOn

t6c:

25


Con hu bd mg, mg

th{c

td. con.

Vi dU: chirng Phd hu (iao phdi, tAm phd m+n), phAp chfra ta bd ty vi tqng ti'
li. me cria tang phd.
Dua vho quan hg ngfl hdnh trldng thrfa, tUdng vtt.
Tucng thila: BQnh do tang khSc qu6 m?nh ma gay bQnh cho tang b! khec
(vi rd) ta phii vta ta t4ng kh6c (vi td), vrla ph6i nang dd tang bQnh (Xem

vi td 6 tr6n).
Tuong ufi.: Do tang bi khac phin v& 14i n6n ph6p chfra phai t& t4ng phan
vfr (tac th) d6ng thdi nAng dd t4ng bQnh (Xem t4c td 6 tr6n).
3.4.

:j

:t
;'

Bio chd
Qui kinh: Sti dung cho m6t vi thudc thtldng dtta vho miu vd vi cria n6 c6
quan hO v6i t4ng phfr. trong ctrtg hdnh d6.
+ V! nggt,.mhu vd.ng quan hQ kinh Ty

+
+
+
+

Vi m(,n, mdu den quan hQ kinh ThQn
Vi cay, mhu tr6ng quan

hQ

Vi chua, mdu xanh quan
Vi dd.ng, mdu d6 quan

kinh Phd

hQ

hQ

kinh Can

kinh TAm

Khi bdo chd mudn d6n thudc vho kinh ndo ta thtldng sao tdm v6i phg dttgc c6
cr)ng vi vdi kinh d6.
Drra thudc vdo tj thrrdng sao tdm v6i mAt, drrdng.

vio thAn thrrdng sao tdm v6i ntr6c mudi.
DAn thu6'c vio phd thridng dring ntQu, nti6c grlng.
DAn thudc

D6n thudc v).o can thtrdng sao tdm v6i giam chua.

DIn thudc vdo tAm thrrdng sao tdm v6i ntt6c mflt ddng.
3.5. Tidt crrd, uintr dudng

Trong d.n udng kh6ng n6n ding nhi6'u
thay ddi thrlc 6n vi:

+
+
+
+
+

Nggt nhidu qu6 s€ hai

vD.

k6o ddi mQt lo4i, n6n dn tap vh

tj

M4n nhidu qu6 sE hqi thQn
Cay nhi6u qu5. sE hai phd

Ddng nhidu qu6

sE

h4i tAm

Chua nhidu qu6 sE h4i can

Khi bi bQnh, cdn ki6ng khem nhdng thit c6 cring vi 1i6n quan ne! hdnh
v6i tang bQnh.
26

4

T