TÀI LIỆU LUYỆN THI ĐẠI HỌC MÔN SINH

Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Phần 1: Di truyền học
Chương I: Vật chất và cơ chế di truyền ở cấp độ phân tử
Bài 1: Cấu trúc và chức năng của ADN
Axit nucleic: ADN(Axit deoxyribo nucleic)
ARN (Axit ribo nucleic)
I. Cấu trúc ADN
1. Đặc diểm chung
ADN tồn tại chủ yếu trong nhân tế bào, cũng có mặt ở ti thể, lạp thể.
ADN là một loại axit hữu cơ có chứa các nguyên tố chủ yếu C, H, O, N
và P (hàm lượng P có từ 8 đến 10%)
ADN là đại phân tử, có khối lượng phân tử lớn, chiều dài có thể đạt
tới hàng trăm micromet, khối lượng phân tử có từ 4 đến 8 triệu, một số có
thể đạt tới 16 triệu đơn vị cacbon.
ADN cấu tạo theo nguyên tắc đa phân, đơn phân là các nucleotit(nu)
2. Nucleotit(nu)
Cấu tạo gồm 3 phần
- Nhóm photphat
- Đường deoxyribo(C5H10O4)
- Một trong bốn loại bazơ nitric: A(Adenin), G(Guanin), T(Timin),
C(Citozin)= X
Trong đó A, G= purin= nhóm lớn
T, C= pirimidin= nhóm nhỏ

1


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

 Cấu trúc chung một nu

Như vậy giữa các nu chỉ khác nhau bởi nhóm bazơ nitric, vì vậy tên
gọi của các nu trùng với tên gọi của bazơ nitric trương ứng.
3. Liên kết hoá học
a. Liên kết photphodieste(liên kết hoá trị)
Trên mạch đơn của phân tử các đơn phân liên kết với nhau bằng liên
kết hoá trị là liên kết hình thành giữa đường C 5H10O4 của nuclêôtit này
với phân tử H3PO4 của nuclêôtit bên cạnh, (liên kết này còn được gọi là
liên kết photphodieste). Liên kết photphodieste là liên kết rất bền đảm
bảo cho thông tin di truyền trên mỗi mạch đơn ổn định kể cả khi ADN tái
bản và phiên mã.
Các loại nu liên kết với nhau tạo thành chuỗi polinucleotit. Một đầu
C5’ tự do gọi là đầu 5’, một đầu có C3’OH tự do gọi là đầu 3’
* Lưu ý trong bản thân mỗi nu cũng có một liên kết hoá trị giữa
nhóm đường và nhóm photphat
Từ 4 loại nuclêôtit có thể tạo nên tính đa dạng và đặc thù của ADN
ở các loài sinh vật bởi số lượng, thành phần, trình tự phân bố của
nuclêôtit.

2


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Liên kết hoá tr ị

b. Liên kết hidro

3


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
Là mối liên kết giữa các bazơ nitric của các nu trên 2 mạch ADN.
Trong đó A liên kết với T bằng 2 liên kết, G lk với X bằng 3 lk.
Liên kết hidro là lk kém bền vững, thường bị phá vỡ trong các hoạt
động di truyền như nhân đôi, sao mã.
Ý nghĩa
Nguyên tắc bổ sung: Tổng số bazơ nitric loại lớn (A+ G) bằng tồng
số bazơ ni tric loại nhỏ (T+ C)
Số nu loại A= số nu loại T
Số nu loại G= Số nu loại C
 A+ G= T+ C
 A+ G/T+ C= 1
Nhưng A+T/ G+ C ≠ 1 và tỉ lệ này đặc trưng cho mỗi loài. Ví dụ ở
người = 1,52 , Cừu = 1,36 , Gà mái = 1,38…
Nếu xác định được trình tự nu của mạch đơn này ta có thể suy ra
được trình tự mạch đơn còn lại. Điều nầy rất có ý nghĩa trong kỹ thuật di
truyền.

4


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
4. Cấu trúc không gian
Vào năm 1953, J.Oatxơn và F.Cric đã xây dựng mô hình cấu trúc
không gian của phân tử ADN.

Mô hình ADN theo J.Oatxown và F.Cric có đặc trưng sau:
Là một chuỗi xoắn kép gồm 2 mạch pôlinuclêôtit xoắn đều quanh
một trục theo chiều từ trái sang phải như một thang dây xoắn, mà 2 tay
thang là các phân tử đường (C5H10O4) và axit phôtphoric sắp xếp xen kẽ
nhau, còn mỗi bậc thang là một cặp bazơ nitric đứng đối diện và liên kết
với nhau bằng các liên kết hiđrô theo nguyên tắc bổ sung, nghĩa là một
bazơ lớn (A hoặc G) được bù bằng một bazơ bé (T hoặc C) hay ngược
lại. Do đặc điểm cấu trúc, ađenin chỉ liên kết với timin bằng 2 liên kết
hiđrô và guanine chỉ liên kết với xitôzin bằng 3 liên kết hiđrô.
Do các cặp nuclêôtit liên kết với nhau theo nguyên tắc bổ sung đã
đảm bảo cho chiều rộng của chuỗi xoắn kép bằng 20 Å , khoảng cách
giữa các bậc thang trên chuỗi xoắn bằng 3,4Å, phân tử ADN xoắn theo
chu kỳ xoắn, mỗi chu kỳ xoắn có 10 cặp nuclêôtit có chiều cao 34Å .
Ngoài mô hình của J.Oatxơn, F.Cric nói trên đến nay người ta còn
phát hiện ra 4 dạng nữa đó là dạng A, C, D, Z các mô hình này khác với
dạng B (theo Oatxơn, Cric) ở một vài chỉ số: số cặp nuclêôtit trong một
chu kỳ xoắn, đường kính, chiều xoắn...
Ở một số loài virut và thể ăn khuẩn ADN chỉ gồm một mạch
pôlinuclêôtit. ADN của vi khuẩn, ADN của lạp thể, ti thể lại có dạng vòng
khép kín.
II. Chức năng của ADN
Lưu giữ, bảo quản và truyền đạt thông tin di truyền
III. Khái niệm và cấu trúc của gen
1. Khái niệm gen:
Gen là một đoạn phân tử ADN mang thông tin mã hoá cho một sản
phẩm là chuỗi polipeptit hoặc phân tử ARN.
Gen được truyền từ bố mẹ sang con cái và được xem là đơn vị cơ
bản của sự di truyền, ảnh hưởng lên mọi cấu trúc và chức năng của cơ
thể. Ở người có khoảng từ 30.000-40.000 gene
2. Cấu trúc gen cấu trúc(gen mã hoá protein)

Vùng điều hoà nằm ở đầu 3’ của mạch gốc: mang tín hiệu khởi động
và kiểm soát quá trình phiên mã

5


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
Vùng mã hoá: mang thông tin mã hoá các axitamin. Các gen sinh vật
nhân sơ có vùng mã hoá liên tục được gọi là gen không phân mảnh. Phần
lớn các gen của sinh vật nhân thực có vung mã hoá không lien tục, xen kẽ
giữa các đoạn mã hoá(exon) là các đoạn không mã hoá(intron), được gọi
là gen phân mảnh.
Hầu hết các gene của cơ thể eukaryote gồm chủ yếu là các đoạn
intron. Hiện nay chức năng của các intron vẫn còn đang được nghiên
cứu.
Vùng kết thúc nằm ở đầu 5’ của mạch gốc: mang tín hiệu kết thúc
phiên mã.
3. Các loại gen
Gen cấu trúc: gen mang thông tin mã hoá cho các sản phẩm tạo nên
thành phần hay cấu trúc của tế bào
Gen điều hoà tạo protein ức chế kiểm soát hoạt động của gen khác,
bản chất gen điều hoà cũng là gen cấu trúc.
Gen tổng hợp tARN, rARN
Gen tăng cường, gen bất hoạt: Các gen tăng cường tác động lên gen
điều hoà, gây nên sự biến đổi cấu trúc nuclêôxôm của chất nhiễm sắc,
gen bất hoạt, làm ngừng phiên mã khi gây ra sự biến đổi cấu trúc NST.
Gen nhảy(jumping gene)= yếu tố di truyền vận động, gen nhảy có
thể di chuyển và xen vào các đoạn ADN.
IV. Mã di truyền

Khái niệm thông tin di truyền: là thông tin về cấu trúc của phân tử
protein hay ARN
Khái niệm mã di truyền: trình tự các nu trên ADN qui định trình tự
các axitamin(aa) trên phân tử protein
Khái niêm mã bộ ba(triplet): 3 nu liên tiếp trên phân tử ADN mã hoá
cho một phân tử aa.
Có 4 loại nu sẽ có 64 mã di truyền đủ để mã hoá cho 20 loại aa.

6


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Đặc điểm của mã di truyền
Mã di truyền là mã bộ ba. Mã di truyền được đọc từ điểm xác định
và liên tục từng bộ ba không chồng gối lên nhau.
Mã di truyền có tính đặc hiệu, tức là một bộ ba chỉ mã hoá cho một
loại aa
Mã di truyền có tính thoái hoá nhiều bộ ba cùng mã hoá cho một aa,
trừ AUG (methionin), UGG(triptophan)
Mã di truyền có tính phổ biến, tất cả các loài đều dùng chung một bộ
mã di truyền. Mã di truyền là chung cho toàn bộ sinh giới trừ một số
ngoại lệ đối với các codon ở ti thể. Ở DNA của ti thể có một số codon
mã cho các acid amine khác với nghĩa của các codon này trên DNA
trong nhân.
UGA mã cho tryptophan thay vì báo hiệu chấm dứt việc tổng
hơp protein.
AGA và AGG không mã cho arginine mà báo hiệu chấm dứt tổng
hợp protein.

AUA mã cho methionine thay vì mã cho isoleucine.
Có 3 bộ ba làm nhiệm vụ kết thúc là UAA, UAG, UGA,
Bộ ba AUG là mã mở đầu ở sinh vật nhân chuẩn mã hoá cho
methionin, ở sinh vật nhân sơ mã hoá cho foocmin methionin.

7


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Bài 2: Cấu trúc và chức năng ARN(Axit ribo nucleic)
I. Cấu trúc ARN
1. Đặc diểm chung
Là một đa phân tử được cấu tạo từ nhiều đơn phân, mỗi đơn phân là
một loại ribonucleotit(ribonu)
2. Ribonucleotit
Một ribonu gồm 3 phần:
- Nhóm phốtphat
- Phân tử đường ribo(C5H10O5)
- Một trong 4 loại bazơnitric: A, U(Uraxin), G, C
3. Liên kết
Trên mạch phân tử các ribônuclêôtit liên kết với nhau bằng liên kết
hoá trị giữa đường C5H10O5 của ribonuclêôtit này với phân tử H3PO4 của
ribônuclêôtit bên cạnh= liên kết hoá trị. Riêng tARN có thêm liên kết
hidro ở các vị trí đối xứng.
4. Cấu trúc không gian
Đa phần các phân tử ARN có cấu trúc không gian một mạch đơn
Ở một số nhóm virut(virut kí sinh ở thực vật), ARN có cấu trúc hai
mạch.

Riêng tARN có cấu trúc không gian đặc biệt
II.Các loại ARN
1. ARN thông tin (mARN,iARN)
Mỗi phân tử mARN có khoảng 600 đến 1500 đơn phân, mARN
chiếm 5-10%.tổng số ARN, còn được gọi là ARN trung gian,được tổng
hợp trong nhân của tế bào,trên khuôn mẫu của ADN,làm nhiệm vụ trung
gian truyền thông tin di truyền từ ADN trong nhân sang protein được tổng
hợp tại ribôxôm trong tế bào chất. Thời gian sống(tồn tại)trong tế bào rất
ngắn., sau khi kết thúc quá trình dịch mã mARN sẽ bị phân huỷ.

8


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

2. ARN vận chuyển (tARN,sARN)
tARN gồm 80 đến 100 đơn phân, tARN chiếm 10-20%. khối lượng
phân tử 260000 dvC.
ARN vận chuyển có cấu trúc đặc thù:mạch đơn ribonucleotit quấn
trở lại làm thành ba kiểu thuỳ như lá dâu.Trong 3 thuỳ đó thì:
Một thuỳ mang đối mã anticodon,sẽ khớp bổ sung với mã
sao(codon) trên m-ARN.
Một thuỳ tác dụng với ribôxôm.
Một thuỳ có chức năng nhận diện enzym gắn axit amin tương ứng
vào ARN-vận chuyển.
Một số ARN-vận chuyển có thuỳ thứ tư.
60-70% cấu trúc ARN vận chuyển có dạng xoắn kép,tạo nên không
gian 3 chiều.
Đầu mút có chức năng mang axit amin của tất cả các loại ARN vận

chuyển đều có kết thúc là ACC và đầu mút phía còn lại là G.
Chức năng của ARN vận chuyển là kết hợp với axit amin để tổng
hợp protein tại ribôxôm.Có đến 50-60 loại ARN vận chuyển khác
nhau.Mỗi loại chỉ kết hợp với một trong 20 axit amin,và đưa lần lượt các

9


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
axit amin vào ribôxôm.ARN-vận chuyển có 2 chức năng trong sự tham
gia tổng hợp protein:chức năng tiếp nhận và chức năng liên kết.
Chức năng tiếp nhận của ARN-vận chuyển thể hiện ở sự nhận
diện,tiếp nhận axit amin tương ứng đã được họat hoá.Về chức năng liên
kết,axit amin được liên kết với ARN vận chuyển ở đầu mút, sự liên kết
xảy ra nhờ tác động của một enzym hoạt hoá riêng biệt đối với axit amin.
Chức năng phiên dịch: tARN tham gia dịch mã chuyển trình tự các
ribonu trên mARN thành trình tự các aa trên chuỗi polipeptit.

3. ARN-ribôxôm (rARN):
Loại này chiếm phần lớn ARN trong tế bào,80% ARN tổng hợp.
rARN kết với với protein để cấu tạo nên Riboxom.

10


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

11

Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Bài 3: Cấu trúc và chức năng của protein
I. Cấu trúc của protein
1. Đặc điểm
Protien là đại phân tử, cấu tạo theo nguyên tắc đa phân. Đơn phân là
các axit amin. Gồm các nguyên tố C, H, O, N, S
2. Axitamin(aa)
Được cấu tạo bởi 3 thành phần
- Nhóm amin(-NH2)
- Nhóm Cacboxil(- COOH)
- Gốc hữu cơ (R- CH)

Có khoảng 20 loại aa trong tự nhiên

12


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Với 20 loại aa sắp xếp theo trình tự, thành phần và số lượng khác
nhau sẽ tạo ra vô số các phân tử ADN(khoảng 1014- 1015).
3. Liên kết hoá học= liên kết peptit
Liên kết peptit là mối liên kết giữa nhóm Amin và nhóm Cacboxil
của hai aa bằng các chung nhau mất đi một phân tử nước.
Nhiều aa liên kết với nhau tạo thành chuỗi polipeptit

13


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

4. Cấu trúc không gian
a. Cấu trúc bậc 1
Các axit amin nối với nhau bởi liên kết peptit hình thành nên
chuỗi polypepetide. Đầu mạch polypeptide là nhóm amin của axit amin
thứ nhất và cuối mạch là nhóm cacboxyl của axit amin cuối cùng. Cấu
trúc bậc một của protein thực chất là trình tự sắp xếp của các axit amin
trên chuỗi polypeptide. Cấu trúc bậc một của protein có vai trò tối quan
trọng vì trình tự các axit amin trên chuỗi polypeptide sẽ thể hiện tương
tác giữa các phần trong chuỗi polypeptide, từ đó tạo nên hình dạng lập thể
của protein và do đó quyết định tính chất cũng như vai trò của protein. Sự
sai lệch trong trình tự sắp xếp của các axit amin có thể dẫn đến sự biến
đổi cấu trúc và tính chất của protein.
b. Cấu trúc bậc hai:
Là sự sắp xếp đều đặn các chuỗi polypeptide trong không gian.
Chuỗi polypeptide thường không ở dạng thẳng mà xoắn lại tạo nên cấu
trúc xoắn α và cấu trúc nếp gấp β, được cố định bởi các liên kết hyđro
giữa những axit amin ở gần nhau. Các protein sợi như keratin, Collagen...
(có trong lông, tóc, móng, sừng)gồm nhiều xoắn α, trong khi các protein
cầu có nhiều nếp gấp β hơn.
c. Cấu trúc bậc ba:
Các xoắn α và phiến gấp nếp β có thể cuộn lại với nhau thành từng
búi có hình dạng lập thể đặc trưng cho từng loại protein. Cấu trúc không

14


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
gian này có vai trò quyết định đối với hoạt tính và chức năng của protein.
Cấu trúc này lại đặc biệt phụ thuộc vào tính chất của nhóm -R trong các
mạch polypeptide. Chẳng hạn nhóm -R của cystein có khả năng tạo cầu
đisulfur (-S-S-), nhóm -R của prolin cản trở việc hình thành xoắn, từ đó
vị trí của chúng sẽ xác định điểm gấp, hay những nhóm -R ưa nước thì
nằm phía ngoài phân tử, còn các nhóm kị nước thì chui vào bên trong
phân tử... Các liên kết yếu hơn như liên kết hyđro hay điện hóa trị có ở
giữa
các
nhóm
-R
có
điện
tích
trái
dấu.
d. Cấu trúc bậc bốn:
Khi protein có nhiều chuỗi polypeptide phối hợp với nhau thì tạo
nên cấu trúc bậc bốn của protein. Các chuỗi polypeptide liên kết với nhau
nhờ các liên kết yếu như liên kết hyđro.

II. Chức năng của protien

Loại
protein

Chức năng

Protein
Cấu
cấu trúc
nâng đỡ

trúc,

Ví dụ
Collagen và Elastin tạo nên cấu
trúc sợi rất bền của mô liên kết, dây
chẳng, gân. Keratin tạo nên cấu trúc
chắc của da, lông, móng. Protein tơ
nhện, tơ tằm tạo nên độ bền vững của
tơ nhện, vỏ kén

15


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
Protein
Xúc tác sinh
Các Enzyme thủy phân trong dạ
Enzyme
học: tăng nhanh, dày phân giải thức ăn, Enzyme
chọn lọc các phản Amylase trong nước bọt phân giải tinh
ứng sinh hóa

bột chín, Enzyme Pepsin phân giải
Protein, Enzyme Lipase phân giải
Lipid
Protein
Điều
Hormone
các hoạt
sinh lý

hòa
Hormone Insulin và Glucagon do
động tế bào đảo tụy thuộc tuyến tụy tiết ra
có tác dụng điều hòa hàm lượng đường
Glucose trong máu động vật có xương
sống

Protein
Vận chuyển
Huyết sắc tố Hemoglobin có chứa
vận chuyển các chất
trong hồng cầu động vật có xương
sống có vai trò vận chuyển Oxy từ phổi
theo máu đi nuôi các tế bào
Protein
Tham
gia
Actinin, Myosin có vai trò vận
vận động
vào chức năng động cơ. Tubulin có vai trò vận động
vận động của tế lông, roi của các sinh vật đơn bào

bào và cơ thể
Protein
Cảm nhận,
Thụ quan màng của tế bào thần
thụ quan
đáp ứng các kích kinh khác tiết ra (chất trung gian thần
thích của môi kinh) và truyền tín hiệu
trường
Protein
Dự trữ chất
Albumin lòng trắng trứng là
dự trữ
dinh dưỡng
nguồn cung cấp axit amin cho phôi
phát triển. Casein trong sữa mẹ là
nguồn cung cấp Acid Amin cho con.
Trong hạt cây có chứa nguồn protein
dự trữ cần cho hạt nảy mầm
Như vậy protein tham gia vào cấu tạo nên đặc điểm hình thái,
sinh lí, sinh hoá của cơ thể protein hình thành nên tính trạng của cơ
thể.

16


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Bài 4: Quá trình nhân đôi ADN= tự sao= replication
I. Vị trí- thời điểm

1. Vị trí: quá trình nhân đôi ADN xảy ra trong nhân tế bào đối với
sinh vật nhân chuẩn. Đối với sinh vật nhân sơ thì xảy ra trong tế bào chất.
2. Thời điểm: Nhân đôi ADN xảy ra vào pha S (thuộc kì trung gian)
trong chu kì tế bào.

II. Enzim- protein tham gia vào quá trình nhân đôi
Có nhiều protein và enzim tham gia vào quá trình nhân đôi. Nhưng
enzim quan trong nhất là nhóm ADN polimeraza(ADNpol). Ở sinh vật
nhân chuẩn là ADN polimeraza α(alpha), β(bêta), ɣ(gamma). Ở sinh vật
nhân sơ là ADN polimeraza 1, 2, 3.
III. Quá trình nhân đôi
1. Nhân đôi ở sinh vật nhân sơ

17


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Enzim helicase làm đứt các liên kết hidro làm hai mạch đơn của
ADN tách nhau ra tạo thành chạc tái bản hình chữ Y.
Enzim primase tổng hợp đoạn ARN- mồi, Đoạn mồi này có vai trò
cung cấp đầu 3'-OH cho ADN pol tổng hợp mạch mới. Sau đó, đoạn mồi
này, thường, sẽ được thay thế bằng 1 đoạn ADN tương ứng.
Enzim ADN pol tổng hợp mạch mới theo nguyên tắc bổ sung(A- T,
G- C).
ADN pol chỉ tổng hợp mạch mới theo chiều 5’ 3’ (các nu mới
được gắn vào đầu 3’OH)
Một mạch mới được tổng hợp liên tục (mạch 5’- 3’= mạch ra trước=
mạch dẫn đầu), một mạch được tổng hợp gían đoạn, mỗi đoạn khoảng

1000- 2000nu(đoạn Okazki). Các đoạn Okazaki được nối lại nhờ enzim
ligaza tạo thành sợi ra sau có chiều 3’- 5’
Quá trình tiếp tục cho đến hết phân tử ADN, mỗi phân tử ADN mẹ
tạo thành 2 phân tử ADN con hoàn toàn giống nhau và giống mẹ. Trong
mỗi phân tử ADN con có một mạch cũ của mẹ và một mạch được tổng
hợp hoàn toàn mới, được gọi là nguyên tắc bán bảo toàn hay bán bảo tồn.
2. Ở sinh vật nhân thực.
Sự nhân đôi ở sinh vật nhân thực nhìn chung là giống sinh vật nhân
sơ. Tuy nhiên, có 1 vài điểm khác đáng lưu ý:
- Ở sinh vật nhân sơ chỉ có 1 điểm khởi đầu sao chép nhưng ở sinh
vật nhân thực, do hệ gen lớn, nên có rất nhiều điểm khởi đầu tái bản.
- Ở sinh vật nhân thực, hệ enzim tham gia phức tạp hơn so với nhân
sơ.

18


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
Nhìn chung, tốc độ nhân đôi ở sinh vật nhân sơ lớn hơn ở sinh vật
nhân thực.
* L ưu ý: Ở cả sinh vật nhân sơ và nhân thực luôn có quá trình sửa
sai nhờ hệ thống enzim sửa sai luôn rà soát trên phân tử ADN.
Phân tử ADN sau khi tổng hợp xong sẽ hình thành cấu trúc ổn định
(cuộn xoắn, liên kết với protein...) và độc lập với phân tử ADN mẹ. Quá
trình nhân đôi ADN kết thúc thường dẫn tới quá trình phân chia tế bào.
Có nhiều thí nghiệm chứng minh nguyên tắc nhân đôi ADN (đặc biệt
là nguyên tắc bán bảo toàn) trong đó 1 thí nghiệm nổi tiếng là
của Meselson và Stahl. Hai ông dùng đồng vị phóng xạ N15 đánh dấu
ADN, sau đó cho vi khuẩn chứa ADN này thực hiện quá trình nhân đôi

ADN trong môi trường N14. Nhờ thực hiện ly tâm và phân tích kết quả thu
được, họ đã chứng minh được cơ chế nhân đôi bán bảo toàn của ADN.

19


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Bài 5: Quá trình sao mã=phiên mã= tổng hợp ARN=
transcription
I. Vị trí và thời điểm
1. Vị trí
Ở sinh vật nhân chuẩn phiên mã xảy ra trong nhân tế bào
Ở sinh vật nhân sơ phiên mã xảy ra trong tế bào chất
2. Thời điểm
Phiên mã xảy ở pha G1 và G2 trong chu kì tế bào
II. Hệ enzim
Enzym tham gia làm xúc tác cho quá trình phản ứng có tên là ARN
polymeraza (RNA polymerase).Với sinh vật nhân thực, có 3 loại ARN
polymeraza, mỗi loại sẽ sao mã ra một nhóm ARN khác nhau. ARN
polymeraza I thì dùng để tổng hợp ra rARN, ARN polymeraza II (Pol II)
thì dùng để tổng hợp ra mọi mARN (là các protein để mã hóa ARN), và
ARN polymeraza III thì dùng để tổng hợp ra tARN và một số ARN ổn
định nhỏ khác. ARN polymeraza II là quan trọng nhất.
III. Quá trình sao mã
1. Sao mã ở sinh vật nhân sơ
ARN pol nhận biết điểm khởi đầu phiên mã.
ADN tháo xoắn, tách mạch tại vị trí khởi đầu phiên mã.
Các riboNu tới vị trí ADN tách mạch, liên kết với ADN mạch khuôn

theo nguyên tắc bổ sung, cụ thể:
A (ADN) liên kết với U môi trường (mt)
T (ADN) liên kết với A mt
G (ADN) liên kết với C mt
C (ADN) liên kết với G mt
Hình thành liên kết photphođieste giữa các riboNu -> tạo mạch.
ARN pol di chuyển trên mạch gốc theo chiều 3'-5', cứ như thế, các
riboNu liên kết tạo thành phân tử ARN.
ARN tách dần khỏi mạch ADN, 2 mạch ADN sau khi ARN pol đi
qua lại liên kết trở lại.

20


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Nhờ tín hiệu kết thúc, ARN pol kết thúc việc tổng hợp ARN, rời
khỏi ADN. mARN được tạo thành là mARN trưởng thành
Trên thực tế, ở sinh vật nhân sơ, quá trình phiên mã (tổng hợp
mARN) và quá trình dịch mã (tổng hợp protein) gần như xảy ra đồng
thời.
2. Phiên mã ở sinh vật nhân thực
Ở sinh vật nhân thực, vùng mã hoá là phân mảnh (có xen kẽ exon và
intron), nên phân tử ARN được tạo ra có cả đoạn tương ứng intron, exon.
Phân tử này được gọi là tiền mARN. Tiền mARN sẽ được cắt bỏ các
intron để tạo thành phân tử mARN trưởng thành. Phân tử mARN trưởng
thành này mới làm khuôn tổng hợp protein
Sau khi cắt intron, việc sắp xếp lại các exon cũng là vấn đề. Sự sắp
xếp khác nhau có thể dẫn đến các phân tử mARN trưởng thành khác

nhau, và đương nhiên là quy định các protein khác nhau. Đây là 1 hiện
tượng được thấy đối với gen quy định tổng hợp kháng thể ở người. Vì
vậy, chỉ 1 lượng rất nhỏ gen nhưng có thể tổng hợp rất nhiều loại kháng
thể khác nhau.

21


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Phiên mã ở sinh vât nhân sơ

Phiên mã ở sinh vật
nhân chuẩn

22


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

Bài 6: Dịch mã= giải mã= translation
I. Vị trí và thời điểm
1. Vị trí: xảy ra trong tế bào chất
2. Thời điểm: Pha G1, G2
II. Thành phần tham gia
- mARN : + đoạn dẫn đầu 5’ – UTR: không mã hoá
+ Khung đọc :
1 bộ ba mở đầu 5’- AUG

các bộ ba mã hoá aa
1 bộ ba kết thúc : hoặc UAG hoặc UGA hoặc UAA
+ Đoạn theo sau: 3’ – UTR : không mã hoá
- tARN
- riboxom :
+ 2 thành phần : rARN và protein
+ 2 tiểu phần : 30S - nhỏ và 50S - lớn ( 3 vị trí : E: tARN chuẩn bị
rời khỏi riboxom, P: liên kết peptit hình thành giữa các aa, A: nạp
tARN mới
- Các aa , enzim, năng lượng ATP.
III. Quá trình dịch mã
Là quá trình chuyển mã di truyền chứa trong mARN thành trình tự
các aa trong chuỗi polipeptit của protein.
1. Hoạt hoá aa
Các aa được cung cấp năng lượng từ ATP trở thành aa hoạt hoá.
aa hoạt hoá dưới xúc tác của enzim gắn vào tARN tương ứng tạo
thành phức hợp aa- tARN
2. Dịch mã và hình thành chuỗi polipeptit
a. Mở đầu
Tiểu đơn vị bé của riboxom tiếp xúc với mARN
fMet- tARN vào vị trí A khớp bổ sung giữa bộ ba đối mã
(anticodon)3’UAC5’với bộ ba mã sao(codon) 5’AUG3’ của mARN
Tiểu phần lớn của riboxom liên kết với phức hệ khởi đầu dịch mã
qua tiểu phần nhỏ tạo thành riboxom hoàn chỉnh.
Riboxom dịch chuyển, fMet – tARN ở vị trí P
b. Kéo dài
Sự đính kết 1 aa – tARN vào vị trí A(khớp bổ sung giữa bộ ba đối
mã và bộ ba mã sao)

23

Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093
Hình thành liên kết peptit giữa các aa và giải phóng tARN ở aa trước
Sự dịch chuyển của riboxom
Quá trình cứ lặp lại cho đến khi riboxom gặp bộ ba kết thúc
c. Kết thúc
Khi ribôxom gặp bộ ba kết thúc trên mARN thì quá trình dịch mã
dừng lại. Riboxom tách làm hai tiểu phần, chuỗi polipeptit được giải
phóng. Axitamin mở đầu(foocmin mêtionin) cũng tách khỏi chuỗi
polipeptit, chuỗi polipeptit sau đó hình thành phân tử protein hoàn chỉnh.
Quá trình dịch mã ở sinh vật nhân chuẩn giống như ở sinh vật nhân
sơ chỉ khác aa mở đầu là mêtionin.

24


Tài liệu luyện thi đại học
Ths.Phạm Ngọc Hà- GV giỏi TP Hà Nội- 0988746093

* Lưu ý: Trên một phân tử mARN thường có nhiều riboxom cùng
hoạt động được gọi là poliriboxom. Các riboxom tổng hợp được các
chuỗi polipeptit giống nhau. Các riboxom được sử dụng qua vài thế hệ tế
bào và có thể tham gia tổng hợp bất cứ loại protein nào.

IV. Mối quan hệ giữa gen và tính trạng
Phiên mã
ADN

Dịch mã
mARN

Protein

Tính trạng

Nhân đôi

ADN
Thông tin di truyền trong ADN được truyền qua các thế hệ nhờ cơ
chế nhân đôi
Thông tin di truyền trong ADN được biểu hiện thành tính trạng
thong qua cơ chế phiên mã và dịch mã.

25