Sán lá phổi Paragonimus heterotremus và Paragonimus westermani ở Việt Nam hình thái, phân tử, sinh học và chuẩn đoán miễn dịch (Luận án tiến sĩ)

i

-----------------------------

Paragonimus heterotremus VÀ Paragonimus
westermani
SINH H

2018


ii

-----------------------------

Paragonimus heterotremus VÀ Paragonimus
westermani

Chuyên ngành: Ký sinh trùn
62.42.01.05

2. TS. Bùi Khánh Linh

H

2018


i

L I CAM O N

u này là c a chúng tôi. Các s li u và k t
qu nêu trong lu n án là trung th

c s d ng trong lu n án nào khác.
Hà N i, ngày 2 tháng 3 n m 2018
Tác gi


ii

L IC M

N

c bày t l i c
Doanh và TS. Bùi Khánh Linh - gi

ng d n khoa h

n d y ki n th c, kinh nghi
ng th

c t i TS. Ph m Ng c
u ki n t i

ng d n tôi th c hi

tài và vi t lu n án,

ng viên tôi trong su t quá trình th c hi n lu n án.

Xin trân tr ng c

Phát tri n khoa h c và công ngh

qu c gia

tài mã s 106.12-2012.52 và 106-NN.052016.17

c th c hi n các n i dung nghiên c u.

Tôi xin trân tr ng c

c Vi n Khoa h c và Công ngh

o Vi n

Sinh thái và Tài nguyên sinh v t, Phòng Qu n lý t ng h p, cùng các th y cô trong Vi n
ng viên và t o m

u ki n thu n l i giúp tôi hoàn

thành lu n án.
Tôi xin trân tr ng c

n cùng t p th cán b Phòng Ký

sinh trùng h c, Vi

và t

u ki n cho tôi

th c hi n các thí nghi m.
Tôi xin trân tr ng c

o B nh vi n Ph

,

ng viên tôi trong su t quá trình th c hi n lu n án.
Tôi xin g i l i c

n các th y giáo, cô giáo, các nhà khoa h c,

ng nghi p, b n bè trong và ngoài Vi n sinh thái và Tài nguyên sinh v
ng viên và ch d

tôi hoàn thành lu n án.

Cu i cùng, tôi xin bày t lòng bi

ct

d a v ng

ch c cho tôi trong su t quá trình th c hi n lu
và các con c

cm

ng l

t qua m
Hà N i, ngày 2 tháng 3 n m 2018
Tác gi


iii

DANH M C T

VI T T T

Vi t t t

Vi

ng Vi t

CO1

Cytochrome c oxidase subunit mitochondrial gene
Gien ty th CO1

ELISA

Enzyme-linked immunosorbent assay
K thu t h p th mi n d ch liên k t enzym

dot-ELISA

dot-ELISA
m trên gi y

DNA

Deoxyribonucleic acid

ITS2

Internal transcribed spacer 2
n chèn h gen nhân ITS2

16S rDNA

16S ribosomal DNA/ Gien ty th 16S

PCR

Polymerase Chain Reaction
Ph n ng khuy

MC

Metacercaria

LC

Lào Cai

YB

Yên Bái

QT

Qu ng Tr

SLP

Sán lá ph i

i gien


iv

M CL C
L

............................................................................................................. i

L IC

.................................................................................................................. ii

DANH M C T

VI T T T ........................................................................................ iii

M C L C....................................................................................................................... iv
DANH M C B NG...................................................................................................... vii
DANH M C HÌNH...................................................................................................... viii
M

U ...........................................................................................................................1
NG QUAN............................................................................................4

1.1. Khái quát chung v sán lá ph i................................................................................4
1.1.1.

............................4

1.1.2.

..........................................................................8

1.1.3.

....................................................................................11

1.1.4.

............................................13

1.1.5.

....................................................................................14

.......................................................16

1.1.6.

..........................................................................................17

1.1.7.

............................................................................................18

1.2. ...........
westermani

Paragonimus heterotremus và Paragonimus
.........................................................................................................19

onimus heterotremus................................................19
...................................................20
.....................21

....25
............................................................25

.........................................................................................................25
2.1.3.

.................................................................................................25
...................................................................................................26

.....................................................................26

v

......................................................................................................27
.........................................................27

......................................................................................................................................29
..................................................................................29
2.3.4.

onimus heterotremus và

Paragonimus westermani..............................................................................................................30
2.3.5.

..................................................................................31

2.3.6.

..................................................31

2.3.7.

..................................................................................32

2.3.8.

.................................................32

2.3.9.

.................................................................35

2.3.10.

-

........................36

2.3.10.1.

.....................................................................................36

2.3.10.2.

-ELISA ..............................................................................36
................................................................40

...........................................................40

........................40
...............47

3.2.1.

47

3.2.2.

.
......................................................................................................................................54

3.3. ...............

Paragonimus heterotremus và

Paragonimus westermani .......................................................................................................59
3.3.1.

....................................................................................59
................................................................69

3.3.3.

.........................72

3.3.4.

..................81

3.4.

-

....................85

.............................................................................85
°

C .................................87


vi

3.4.3.

°

3.4.4.

°

C .....................................88
C .....................................89

o

C..................................................90

.......................................................................................94
..............................................................................................................................94

......................................................................................................................................94

Paragonimus heterotremus và Paragonimus
westermani ................................................................................................................................94
Paragonimus heterotremus và Paragonimus westermani
.....................................................................................................................................................94

-

...................................................................95

.............................................................................................................................95

.............................................................97
....................................................98
.............................................................................................99


vii

DANH M C CÁC B NG
B ng 1.1. Nh ng v

c gi i quy t c a 2 loài sán lá ph i

B ng 2.1. Các c p m i s d

nhân b n trình t

u

ng c
B

-l c cua
m cua

B ng 3.4 . T l

nhi m metacercaria sán lá ph i

B ng 3.5. T l

nhi m các loài sán lá ph i

B ng 3.6. Hình d

m nghiên c u

cua su i

c các d ng metacercaria c a loài P. westermani

B ng 3.7. Sai khác v trí nucleotide c a trình t gen 16S gi a d ng diploid và triploid P.
westermani
B ng 3.8. Kho ng cách di truy n gi a các m u c thu t Vi t Nam so v i các loài thu c
gi ng Gammatricula d a vào trình t gen CO1.
B ng 3.9.

c u trùng sán lá ph

c

B ng 3.10. T l nhi m u trùng sán lá ph i
B ng 3.11. V t ch

ct

m nghiên c u

c c a các loài sán lá ph i

c và Vi t Nam

. K t qu gây nhi m metacercaria P. westermani cho chu t b ch
chu t b

B ng 3.14. K t qu gây nhi m P. westermani
B ng 3.15.

c sán thu t ph

B ng 3.16. S c s ng c a metacercaria

ng v t nuôi
phòng (25-30o

u ki n nhi

c

mu i sinh lý
B ng 3.17. S c s ng c a metacercaria trong dung d
m
B ng 3.18

c mu i sinh lý t i 4oC

khác nhau
nh

c hi u c a ph n ng dot-ELISA

B ng 3.19. Th i gian ph n ng ELISA

u ki n nhi

khác nhau

các


viii

DANH M

TH

Hình 1.1. Hình d ng chung c a sán lá ph i Paragonimus
Hình 1.2. Hình d ng chung c a metacercaria sán lá ph i Paragonimus
Hình 1.3. Hình d ng chung cercaria c a sán lá ph i Paragonimus
Hình 1.4. Hình d ng tr ng sán lá ph i Paragonimus
Hình 1.5

i phát tri n c a loài Paragonimus westermani

Hình 2.1

m nghiên c u

Hình 2.2.

n i dung nghiên c u

Hình 2.3.

thí nghi

nh v t ch trung gian th nh t

Hình 2.4.

thí nghi

nh v t ch chính

Hình 2.5. Chu n b nh huy
Hình 3.1. Các loài cua su i b

i ch ng và kháng nguyên lên gi y nitrocellulose
c

m nghiên c u

Hình 3.2. Metacercaria sán lá ph i tìm th y

cua su i thu t i Qu ng Tr

Hình 3.3. Metacercaria sán lá ph i tìm th y

cua su i thu t i Yên Bái và Lào Cai

Hình 3.4. Paragonimus westermani metacercaria thu t cua su i b t t i Yên Bái
Hình 3.5. Các d ng P. westermani metacercaria thu t cua su i t i t nh Qu ng Tr .
Hình 3.6. M i quan h ti n hóa phân t c a các qu n th P. westermani d a trên trình t
c xây d ng b
Hình 3.7. M i quan h ti n hóa phân t c a các qu n th P. westermani d a trên trình t
c xây d ng b
Hình 3.8. Metacercaria loài P. heterotremus thu t Yên Bái và Lào Cai
Hình 3.9. Metacercaria loài P. heterotremus thu t Qu ng Tr
Hình 3.10. M i quan h ti n hóa phân t c a các qu n th P. heterotremus d a trên trình
t

c xây d ng b

Hình 3.11. M i quan h ti n hóa phân t c a các qu n th P. heterotremus d a trên trình
t

c xây d ng b

Hình 3.12. c nhi m u trùng Microcercaria
Hình 3.13. Trình t CO1 c a loài c nhi m microcercaria thu t Qu ng Tr
cao nh t (99%) v i loài S. quangtriensis.

ng

ix

Hình 3.14. Trình t CO1 c a loài c nhi m microcercaria thu t Yên Bái và Lào Cai
ng cao nh t (91%) v i loài G. fujiansis.
Hình 3.15. Trình t CO1 c a loài c nhi m microcercaria thu t Yên Bái và Lào Cai
ng cao nh t (91%) v i loài G. fujiansis.
Hình 3.16. M i quan h ti n hóa phân t c a các loài c thu c h
Hình 3.17. Trình t ITS2 c a cercaria thu t

Pomatiopsidae.

c Triculinae gen sp.1 t i Yên Bái và Lào

ng v i loài P. heterotremus.
Hình 3.18. Trình t ITS2 c a cercaria thu t

c Triculinae gen sp.2 t i Qu ng Tr 100%

ng v i loài P. proliferus.
Hình 3.19. Trình t ITS2 c a cercaria thu t

c S. quangtriensis t i Qu ng Tr 100%

ng v i loài P. westermani.
Hình 3.20

i) c a các loài sán lá ph i

Hình 3.21. c v t ch trung gian c a các loài sán lá ph i
Hình 3.22. Tr ng sán lá ph i Paragonimus sp. (a-c) và sán lá (d) thu t m u phân c a

mèo r ng t i Qu ng Tr
Hình 3.23. Trình t ITS2 c a tr ng sán lá ph

ng v i loài P. westermani.

Hình 3.24. Trình t ITS2 c a tr ng sán lá ph

ng v i P. heterotremus.

Hình 3.25. Trình t c a tr ng sán lá ph
Hình 3.26. Trình t

ng v i loài P. skrjabini.
ng v i loài Pharyngostomum

ITS2 c a tr

cordatum.
Hình 3.27. Trình t D-Loop t các m

ng cao v i

trình t c a mèo r ng, Prionailurus bengalensis.
Hình 3.28. S phát tri n c a sán lá ph i P. westermani

ng v t thí nghi m.

Hình 3.29. Paragonimus westermani
P. westermani

Hình 3.31. Khác nhau v

c sán non thu

a chu t b ch sau

gây nhi m 1 tháng.
Hình 3.32. S phát tri n c a P. heterotremus
Hình 3.33. B

ng v t thí nghi m.

i th ph i mèo nhi m sán lá ph i P. heterotremus.

Hình 3.34. S c s ng c a metacercaria
mu i sinh lý.

u ki n nhi

phòng (25-30o

c


x

4oC

Hình 3.35. S c s ng c a P. westermani metacercaria theo th i gian b o qu n
m

các

khác nhau.

Hình 3.36. S c s ng c a P. heterotremus metacercaria theo th i gian b o qu n
các m

4oC

khác nhau.

Hình 3.37. Metacercariae thoát kh i nang

4oC sau 2 tháng

nhi

m

200

metacercaria/2ml.
Hình 3.38. K t qu ph n ng dot-ELISA v i huy t thanh.
Hình 3.39. Ph n ng dot-ELISA v i các n

kháng nguyên và th i gian

khác nhau

u ki n 37oC.
Hình 3.40. Th i gian hi n màu c a ph n ng dot-ELISA
Hình 3.41. Ph n ng dot-ELISA

v i huy t thanh

Hình 3.42. Th i gian hi n màu c a ph n ng
Hình 3.43. Ph n ng dot-ELISA

Hình 3.45. Ph n ng dot-ELISA

20oC.

các th i gian khác nhau

10oC.

các th i gian khác nhau

4oC.

10oC.

v i huy t thanh

Hình 3.46. Th i gian hi n màu c a ph n ng

th i gian khác nhau

20oC.

v i huy t thanh

Hình 3.44. Th i gian hi n màu c a ph n ng

37oC.

4oC.


1

U

M

Sán lá ph i (SLP) thu c gi ng Paragonimus, ký sinh
gây nên b nh sán lá ph i (paragonimiasis) có

ph

ng v t,

ng nghiêm tr

n s c kh e c a

ng v t. Nguyên nhân nhi m b

i

u trùng c m nhi m

metacercaria t v t ch trung gian th hai (ch y u là cua su i) ho c sán non t v t ch
ch

i b nhi m sán lá ph i có bi u hi n g y y u, khó th , ho t
m có máu màu g s t, d b ch

, kh c ra

m v i lao ph i ho c các b nh khác

ph i,

b nh [1, 2].
c gi ng Paragonimus
loài gây b

i: bao g m 2 loài gây b nh

c mô t [1], trong s
châu M , 2 loài

châu Á [1, 2]. T i châu Á, loài P. heterotremus gây b

châu Phi và 3 loài
i

(

khu v c Nam Á

t Nam) và 3 t nh phía Nam

Trung Qu c; loài P. westermani gây b nh

c B c Á (Nh t B n, Hàn Qu c,
P. skrjabini gây b

Trung Qu

it i

Nh t B n và Trung Qu c [1].
Vi t Nam, SLP và b

c quan tâm nghiên c

các t nh mi n B c và B c Trung B [3-

c phát hi n,

bao g m P. heterotremus, P. bangkokensis, P. proliferus, P. vietnamensis,
P. westermani, P. skrjabini và P. harinasutai [22]. Trong s

m c 3 loài có kh

i t i châu Á là P. heterotemus, P. westermani và P. skrjabini.

b

Tuy nhiên, loài P. skrjabini hi m g p, m i tìm th y
nhi m th p; loài P. heterotremus phân b
P. westermani ph bi n

ph

cua su i t i Thanh Hóa v i t l

bi n

các t nh mi n B c và loài

các t nh B c Trung B v i t l nhi m metacercaria

r t cao [22]. Vì v y, hai loài P. heterotremus và P. westermani c

cua su i

c quan tâm nghiên

c u.
Loài P. heterotremus

c nghiên c u v d ch t , b nh h

tri n [3-14], loài P. westermani m i ch d ng
t i B c Trung B (19). Nhi u v
P. heterotremus có phân b

ng v

v

m

i phát

phát hi n metacercaria

cua su i

c nghiên c u: loài

mi n Trung và P. westermani có phân b
ng di truy n phân t

mi n B c hay
m


2

c s ng c a metacercaria, v t ch t nhiên, vai trò v t ch ch a trong

sinh h
i phát tri

a, các ca b nh SLP v

ch y u xu t hi n

c phát hi n [20]. B nh SLP

các t nh mi n núi, vì v y vi c nghiên c u k thu t ch

b nh SLP t i th

u tr b nh k p th i, góp ph n b o v s c kh e c

c n thi t. T

trên, chúng tôi ti

tài nghiên c

Paragonimus heterotremus và Paragonimus westermani
sinh h c và ch

ng là
á ph i

Vi t Nam: hình thái, phân t ,

nd

M c tiêu chung c

tài:

Hi u bi t v hai loài SLP P. heterotremus và P. westermani, cung c
h c cho vi c ch

và phòng tr b nh SLP, góp ph n b o v s c kh e c

khoa
ng.

M c tiêu c th :
1.

c

m cua su i t t nh

nh tình hình nhi m metacercaria c a SLP

thu metacercaria và xác

cua su i t i t nh Lào Cai, Yên Bái,

Qu ng Tr .
2.

n

cs

ng di truy n phân t c a hai

loài P. heterotremus và P. westermani.
3.

m sinh h c c a hai loài P. heterotremus và

c m t s
P. westermani.

4. Thi t l

c ph n ng dot-ELISA ch

tr b nh k p th i, b o v s c kh e c

b nh SLP t i th
ng.

c các m

N i dung nghiên c u:

u

tài th c hi n các n i dung

nghiên c u sau:
1. Nghiên c

m cua su

hình nhi m metacercaria c a SLP

thu metacercaria

nh tình

cua su i t i t nh Lào Cai, Yên Bái, Qu ng Tr .

2. Nghiên c u tính

ng di truy n phân t c a hai

loài SLP P. heterotremus và P. westermani.
3. Nghiên c u m t s

m sinh h c hai loài P. heterotremus và P. westermani, g m:

-

nh v t ch trung gian th nh t và v t ch chính ngoài t nhiên.

-

nh s phát tri n c a sán lá ph i

v t ch chính và vai trò v t ch ch a trong

i phát tri n c a P. heterotremus và P. westermani.
-

Nghiên c u s c s ng c a metacercaria.


3

4. Thi t l p ph n ng dot-ELISA ch
-

nh

b nh SLP.

c hi u c a ph n ng dot-ELISA ch

b nh

SLP.
-

nh n

-

nh th i gian ph n ng
ng v i nhi

kháng nguyên c a ph n ng.
các

u ki n nhi

mi n B c.

37oC, 20oC, 10oC và 4oC,


4

NG QUAN

C

1.1. Khái quát chung v sán lá ph i
1.1.1. L ch s phát hi n, hình thái, c u t o và phân lo i sán lá ph i
ng h p nhi m SLP c

ng v

u tiên trên th gi

c phát hi n b i

Diesing t m t con rái cá (Pteronura brasiliensis)
t tên cho loài ký sinh là Distomum rude.
SLP t

ph i c a con h

t t

westermani

m t loài

n bách thú Amsterdam v i tên là Distoma
p gi ng Paragonimus g m các loài ký sinh

ph i, v i loài chu n là P. westermani. Gi ng sán lá ph

t trong h

c chuy n sang h

, Dollfus thành l p

h Paragonimidae ch g m m t gi ng Paragonimus [1].
Phân lo i truy n th ng c a các loài SLP d
n u trùng
vào tr

n u trùng

1.1.1.1.
SLP

m hình thái c a sán

v t ch trung gian th hai

ng
a

v t ch trung gian th nh t).

ng thành
ng thành có hình h t cà phê (hình 1.1). C

và dày 3-

m hình thái quan tr

g m: hình d

, t

mi ng/giác b ng, m

l chi u dài/r

dài 7-15 mm, r ng 3-8 mm

c s d ng trong phân lo i SLP bao
,

c và t

phân nhánh c a tinh hoàn và bu ng tr ng,

Hình 1.1. Hình d ng chung c a sán lá ph i Paragonimus [25]

l c a giác

[25].


5

T l chi u dài/r

khác nhau gi a các loài SLP. M t s loài (

P. skrjabini, P. proliferus và P. amazonicus) có d ng thon dài, các loài khác có chi u
r ng g n b ng chi

.

c c a giác mi ng và giác b
d

l c a

cs

phân bi t các loài SLP. Loài P. heterotremus có giác mi ng l n g

b

nh n

c giác mi ng và giác b ng g

trong khi loài P. proliferus có giác b

ng.

Bu ng tr ng và tinh hoàn c a P. westermani

n hình có 5-6 thùy, trong khi các

loài khác phân chia thành nhi
i nh

ng nhau,

cl n

P. macrorchis,

P. harinasutai và P. amazonicus.

h u h t các loài SLP, gai trên b m t

x

t s loài (

P. ohirai, P. bangkokensis, P. compactus, P. proliferus và P. siamensis) có gai x p thành
nhóm [25].
1.1.1.2. Metacercaria
n u trùng c m nhi m
a metacercaria SLP là ru t u
m hình d ng

cs d

v t ch trung gian th

c

n và túi bài ti t l n ch

yh t

c

dày l p v

phân bi t gi a các loài [1, 25]. Metacercaria c a h u h

m t ho c hai l p v

u có
P. mexicanus và

P. proliferus không có v nang. Metacercaria c a P. westermani có nhi u l p v
loài khác.

Hình 1.2. Hình d ng chung c a metacercaria sán lá ph i Paragonimus [25]


6

V k

c, metacercaria c a SLP

c chia thành 3 nhóm: nhóm có kích

P. vietnamensis, P. harinasutai ),

c l

c trung bình

(P. westermani, P. bangkokensis ) và
nhiên, hình thái và
n hình là s

c nh (P. heterotremus). Tuy

c metacercaria c a cùng m t loài SLP

,

ng c a loài P. westermani [1, 25]. Trái l i, metacercaria c a m t s

loài SLP l i gi ng nhau v

hình d

c; ví d

s

gi ng nhau gi a

metacercaria c a loài P. vietnamensis và P. harinasutai; gi a loài P. westermani và
P. skrjabini

c ghi nh n [22]. Trong nh

ng h

m hình thái

c a metacercaria thoát kh i nang có ích trong vi c phân bi t gi a các loài SLP [1, 22,
25].
1.1.1.3. Cercaria
Cercaria

n u trùng

v t ch trung gian th nh t. Cercaria c a các loài SLP

thu c nhóm Microcercaria, v

ph

u và

n (hình 1.3)

[25]. Cercaria c a các loài trong gi ng SLP r t gi ng nhau v hình thái

nên khó có th phân bi t chúng

c

loài. Hi n nay

u s li u v

cercaria c a các loài SLP [1].

Hình 1.3. Hình d ng chung cercaria c a sán lá ph i Paragonimus [25]

c,
u trùng


7

1.1.1.4. Tr ng
Tr ng SLP có hình d

i x ng, m t

n p (hình 1.4). M c dù có s khác nhau v

u to và m

u nh

u to có

c tr ng gi a các loài,

r t khó

phân bi t tr ng gi a các loài SLP b ng hình thái [1, 25]. Hi n nay, tr

c

nh lo

n loài b ng k thu t phân t [22].

Hình 1.4. Hình d ng tr ng sán lá ph i Paragonimus [25]
1.1.1.5. Phân lo i sán lá ph i

l n các loài phân b
thái sán c a tr

i thu c gi ng Paragonimus

c mô t , ph n

châu Á [1]. Phân lo i truy n th ng ch y u d

m hình

ng thành và metacercaria. Tuy nhiên, c

các loài SLP

i ít so v i s

khi g

phân bi t

ng l n loài trong gi ng Paragonimus, vì v

c phân bi t gi a nh ng loài có quan h g n [26].
S

i c a phân lo i phân t

y nhi u nghiên c u

m

phân t

c a gi ng Paragonimus. Các trình t Deoxyribonucleic acid (DNA) c a h gen nhân
(bao g m các gen

n chèn) và h gen ty th t

c u m i quan h phân t và phân lo i giun sán.

cs d

nghiên

i v i sán lá ph i, trình t

n chèn

th hai the second internal transcribed spacer (ITS2) c a h gen nhân là ch th t
phân bi t gi a các loài và trình t gen Cytochrome c oxidase subunit 1 (CO1) c a h gen
ty th là ch th h u íc

nghiên c u các qu n th trong loài [27]. Hi n nay có hàng

CO1 và ITS2 c a các loài SLP trên GenBank và m t s ít trình t NADH
dehydrogenase subunit 1 (nad1) và 28S [29]. Ngoài ra, trình t
trong vi c nghiên c u các qu n th
tam b i (3n) c a loài P. westermani, chúng khác nhau

td

ng b i (2n) và

2 v trí nucleotide [28].


8

Phân lo i SLP g p ph i m t s

do s

ng gi a các qu n th c a cùng

m t loài v hình thái metacercaria, di truy n, sinh h c và kh
tích phân t

nh m t s

P. iloktuenensis và P. sadoensis
P. microrchis

ng gây b nh [1]. Phân

ng danh c a các loài khác. Ví d ,
ng danh c a P. ohirai; loài P. hokuoensis và

ng danh c a P. proliferus và P. harinasutai

khác tr thành phân loài,

P. miyazakii

ng. M t s loài

c x p là phân loài P. skrjabini miyazakii.

Phân tích phân t d a trên trình t gen ty th ho c gen nhân
d ng di truy n c a các m u nghiên c
gi a các loài. S

cs

ch ra ranh gi i phân bi t
n vi c s d ng thu t ng "loài ph c" (complex

ch m t nhánh bao g m các loài bí
rong quá trình hình thành loài [29]. Phân tích ti n hóa phân t c a các loài
SLP

châu Á cho th y ngoài 2 loài P. vietnamensis và P. macrorchis làm thành các

nhánh riêng bi t, các loài khác làm thành 4 loài ph c, bao g m P. westermani, P. ohirai,
P. skrjabini và P. heterotremus [27]. Vì v y, k t h
phân t

c bi t là trình t CO1 và ITS2, cho k t qu

c s d ng trong các công b g
1.1.2.

nh lo i hình thái v i phân tích
ng

.

i phát tri n c a sán lá ph i
Các loài sán lá ph

i phát tri n ph c t p, c n tr i qua 3-4 v t ch , bao

g m v t ch chính, v t ch trung gian th nh t, v t ch trung gian th hai và v t ch
ch a. Hình 1.1 th hi

Hình 1.5

i phát tri n c a P. westermani.

i phát tri n c a loài Paragonimus westermani [30]


9

1.1.2.1. V t ch chính
M t s loài thú

t,

ch b nhi m b

c bi t là chó và mèo, là v t ch chính c a SLP [1]. V t
i v t ch trung gian 2 b nhi m m m b nh (metacercaria)

ho c v t ch ch a. Th i gian phát tri

ng thành ký sinh

vào loài sán lá ph i và loài v t ch , có th t

ph i tùy thu c
25]. Tính thích

nghi v i v t ch khác bi t gi a các loài SLP, th m chí gi a các qu n th thu c cùng m t

loài, th y rõ nh t là

nhóm loài P. westermani.

ch cu i cùng, SLP

i b nhi m 7 loài SLP. Trong v t

ng s ng thành c p t o thành

truy n th ng, vi

nh v t ch chính c a giun sán nói

chung và SLP nói riêng là d a vào hình thái. V t ch
nh tên loài sán

c

nh tên loài

c, t

c bi

iv

ng thành r t khó th c

ng v t hoang. V i s ti n b c a khoa h c, k thu t phân t

nh loài sán dây Echinococcus multilocularis và v t ch c a nó t m u

cs d

ng v t hoang [31]. M
nghi

ng v t chia làm hai ph n: m t ph

thu tr ng sán, m u tr

c phân tích phân t

s khoa h c c

u phân c

thu

tách chi t DNA t m u phân

nhân b n trình t

h gen ty th v i c p m i thích h
nh loài v t ch [31].

ng là vùng Dloop c a

c trình t

xác

áp d ng k thu t này trong vi

chính c a SLP ngoài t nhiên thông qua thu th p m
th

nh loài v t ch

ng v t ch a các t bào niêm m c

ru t b bong tróc, vì v y có th dùng các b sinh ph
ng v t, t

c xét

nh loài b ng k thu t phân t d a trên

trình t ITS2, ph n m u phân còn l

m c dù

khám

nh v t ch t nhiên c a

loài SLP. Tuy nhiên, hi n nay vi c m khám v t ch
hi

ph i v t ch .

a P. westermani [1, 25].

tìm th y sán không c

ng thành

apxe

a không bi t m

ng v

nh v t ch
t hoang dã,

ng v t nào.

1.1.2.2. V t ch trung gian th nh t
t ch trung gian th nh t c a SLP là các loài c
c ng t. Miracidium n ra t tr
xâm nh p. Tron

v t ch

c, u trùng SLP phát tri

redia và cercariae. Th i gian phát tri
vào nhi

c, tìm v t ch

, có th t 3-5 tháng [1].

c thích h
n sporocyst,

ng thành thoát kh i c tùy thu c


10

S li u v v t ch trung gian th nh t c a các loài SLP còn r t h n ch , có th vì
t l nhi m u trùng cercaria SLP

v t ch trung gian

i th p,

i

1% [14, 32-34].
X

nh v t ch

hình thái c a v t ch
ng n và stylet
s

c c a SLP

c. Cercaria c a SLP thu

ph

nh lo i v t ch

ng loài trong m t gi
nh loài

m

ng d a vào hình thái c a u trùng cercaria và

ng r t l n, d d

phân t là c n thi t.

cs d

cd
n nh m l n [35, 36], vì v y giám

i v i v t ch

nh loài [35, 36]. Vì v

c nk th

c, trình t

nh chính xác v t ch

c c a SLP,

nh loài c

u trùng SLP

nh lo i hình thái và phân t

và v t ch

ng

c c a chúng.

1.1.2.3. V t ch trung gian th hai
Trái v i hi u bi t còn h n ch v v t ch trung gian th nh t, v t ch trung gian
th hai c a h u h t các loài SLP
loài tôm và

c ng t,

th b nhi m nhi

c công b . V t ch trung gian th hai là m t s

ng là cua su i thu c h Potamidae [1]. M t loài cua có
t loài SLP, th m chí 4 ho c 5 loài [22, 37, 38], cho th y tính

thích nghi v t ch th p.
ng nhi m

c nhi m cercaria ho c

cercaria xâm nh p qua b m

c a cua. S phân b c a metacercaria trong

cua có th tùy vào t ng loài sán lá ho c tùy vào t ng loài cua [39]

ng th y

ch cua [1].
1.1.2.4. V t ch ch a (Paratenic host)
V t ch ch a b nhi

i metacercaria

VCTG2.

th v t

ph i, mà t n t

i d ng

ch ch a, u trùng SLP không phát tri

ng thành

sán non

v t ch ch a t 1-

c n i t ng [1]. Th i gian c n

nhi m cho v t ch chính [1]. V t ch ch a
ng v
nghi

t l n,

truy n b

nh là ngu n lây nhi m chính sang

ng v t này có th

ng v t g m nh m và m t s loài chim (gà, v t và ng

ch ch a c a SLP [1]. Ngoài t nhiên, l n r ng
i

Nh t B n [41, 42].

có th

i [40]. Trong thí
nh là v t
nh là v t ch ch a


11

1.1.3. D ch t h c b nh sán lá ph i
Các loài thu c gi ng SLP phân b
v t ch chính ch y u là

ng v t

các vùng nhi
t, bao g m c

li u v t l nhi m SLP
i. B nh SLP

i và c n nhi

ng

i. M c dù

ng v t hoang dã và

ng v t

ng v t. M i quan tâm l n nh t là b nh

các vùng c c b

châu Á, châu Phi và châu M

[29].
châu Phi, các ca b nh ch y u xu t hi n

Cameroon, B Bi n Ngà và Nigeria.

B nh nhân b nhi m các loài P. uterobilateralis và P. africanus.
B c M , P. kellicotti là loài duy nh t nhi m

i, trong khi

Trung và Nam

M là loài P. mexicanus.
châu Á,

c Trung Qu c, Nh t B n, Hàn Qu

coi là các khu v c nhi m b nh cao nh

c

l m c b nh

Nh t B n, Hàn Qu c và

m m nh t nh
c báo cáo

tái xu t hi n b

Nh t B n [30]. Ngoài ra, các

b nh m

c phát hi n

c

n

, mi n B c Vi t Nam và Lào [12, 37, 43, 44].
Các tác nhân gây b nh SLP

i

châu Á là P. heterotremus,

P. westermani và P. skrjabini (bao g m c phân loài P. skrjabini miyazaki). Loài
P. heterotremus gây b

i

m ts

nh phía

Nam c a Trung Qu c [1]. Loài P. westermani phân b r ng
b

i do loài này ch g p

châu Á, tuy nhiên, các ca

Trung Qu c, Nh t B n, Hàn Qu c,

Philippines [1]. Các báo cáo v b nh SLP do P. westermani gây ra
th do nh m l
nên. Ví d

ng m c

, loài P. westermani

m t con h
v y,

nh r ng b nh SLP

nh

châu Á do loài P. westermani gây

c phát hi n l

c tìm th y trong nhi

và

u b i Kerbert t ph i c a

ng v t hoang dã và v t nuôi khác. Vì

phát hi n tr ng SLP trong các m u b nh ph m c a b
nh là loài P. westermani [45, 46]

nh tr ng trong các m

thu t phân t

m c a nhi u b nh nhân

c
cs d

thu c loài P. heterotremus

ng P. westermani là tác nhân gây b nh trên

[47].
i là không chính xác. G

duy nh t m t b nh nhân nhi m sán lá ph i

nh nhi m loài P. westermani d a trên phân tích phân t m u tr ng thu t

12

m c a b nh nhân [48]. Tuy nhiên, c n
SLP

nhi m

nh ngu n g c b nh nhân này b nhi m

hay

ch.

Ngoài ra, loài P. skrjabini

c tìm th y

Lan và Vi

Nh t B n, Trung Qu c,

i do loài này m i ch

B n và Trung Qu c, mà không có
Nhi m b nh SLP

c báo cáo

Nh t

Thái Lan và Vi t Nam [1].

i có liên quan ch t ch

cua ho c

ng. R t nhi u

c n u chín. Nhi m b

x y ra

trong quá trình ch bi n th c ph m [26]. T p quán s d ng
Hàn Qu c và Lào

, Thái

d

ch a b nh s i

n nhi m SLP

là nguyên nhân nhi m b nh t i Nh t B n,

t v t ch ch

i dân có t

th t

ng v t s ng

[41].
T l nhi m SLP
cao nh

c phát hi n

gi i tính, t l nhi m

n tu i và gi i tính.
tr em t i

[47], Trung Qu c [49], Vi t Nam [12]. V

nam gi i

hb

n gi i. Lý do có th là vì nam gi i

ng nhi

loài P. kellicotti ch y
ng b

m t s vùng, t l nhi m

[26]. T i M , các ca m c SLP do nhi m

c phát hi n

nh

m tr i, nh

s ng [50].
ng t i

SLP. T i Nh t B n trong nh

B n.

m d ch t h c c a b nh

l nhi m cao nh t th y

các b nh nhân SLP ch y u là nam gi i trung niên [51]
Nh t B

tr em, g

u này lý gi

ng

t l n r ng s ng, các ca này chi m t i 70% s ca nhi m b nh

Thái Lan và Nigeria, nh

i tr

nb t

h t các b nh nhân SLP thu c nhóm trung niên [26].

Khánh [52]. Nguyên nhân là do

M , vì v

[53, 54].

Cameroon, s

i thành ph mu

i 10 tu i v n còn cao [55].

ng H i và Trùng
p t các vùng nông

c xu t kh u sang các nhà hàng

i dân
ng ca m c SLP

u

Trung Qu c, m t kh o sát g

thôn. Cua nhi m metacercaria t Nh t B
Nh t B n

Nh t

ng,

n t l nhi m SLP cao nh t t i các thành ph l n c

tr

i

b nhi m SLP
m

i l n,

l nhi m


13

T l nhi m SLP
nhi m cao và các

nhi

m t s vùng b nh v n còn t l

b nh m i v

c phát hi n. Nh t B

c và

c gi m t l nhi m b nh thông qua các chi n d ch ch n
i trà

li u và giáo d c phòng ch ng b nh SLP. Trung Qu

có m t c

m soát qu c gia

th m chí t l m

nh v n còn hi n di n

m ts

[56, 57].

Nigeria, b nh SLP là m t v

n chi n tranh (1967-1970)
Tuy nhiên, các kh o sát g
Các vùng b nh m

60].

nhi u khu v c,
l n

bi n m t kh i nhi u khu v c.

y t l nhi m
c tìm th y

i cao [58].

[42, 43, 59], Vi t Nam [22] và Lào [37,

u này g i ý r ng b nh SLP có th hi n di n

nhi u

c phát

hi n.
1.1.4.

m lâm sàng và t
Sán lá ph

ph i gi ng
tr ng,

v

b nh sán lá ph i

ng ký sinh thành t

ph i t o thành các

áp xe

nhu mô

các hang lao. N u b nhi m n ng, b nh nhân có tri u ch ng nghiêm
áp xe gây tràn khí và tràn d ch màng ph i, giãn ph qu n, viêm ph i, kèm
c và ho ra máu, kh

gây t

ms ns
cc

. Sán lá ph i có th

và nh

.

N u b nhi m nh thì b nh nhân th hi n các tri u ch ng

m,

c và khó th khi g ng s c là nh ng d u hi u chính c a b nh. Khi nghe ph i th y
ti ng ral m nh. B

có th

n b nh SLP khi th y b nh nhân có nh ng

tri u ch ng này [2].
nh giun sán khác,

m c n lâm sàng c a nhi m SLP là s

g b ch c u ái toan máu ngo i vi, s thâm nhi m b ch c u ái toan trong màng ph i
ho c mô ph i. Tuy nhiên, ngay c
viêm ph i d

ng ho c b nh viêm ph

M ts
ng c, ho c t ch

ng ch
[2].

ng h p SLP có th ký sinh l c ch

t y s ng

i da, gây nên các tri u ch ng t i ch và toàn thân ph c t p, vì v y

ng r
T

ng h

m chí nguy hi m
nh h c:

u trùng SLP sau khi

qua thành ru t non vào xoang b ng, gây nên nh

n tính m ng b nh nhân [2].

c nu t vào ru t v t ch s xuyên
m xu t huy t r i rác trên niêm