Sự hình thành và phát triển của phật giáo quảng bình thế kỷ XVII XIX (tt)

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

ĐẶNG THỊ TƢỜNG VY

SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
CỦA PHẬT GIÁO QUẢNG BÌNH THẾ KỶ XVII-XIX
Demo Version - Select.Pdf SDK

LUẬN VĂN THẠC SĨ SỬ HỌC
THEO ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

Thừa Thiên Huế, năm 2017


ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

ĐẶNG THỊ TƢỜNG VY

SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
CỦA PHẬT GIÁO QUẢNG BÌNH THẾ KỶ XVII-XIX

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 60.22.03.13

Demo Version - Select.Pdf SDK

LUẬN VĂN THẠC SĨ SỬ HỌC
THEO ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN KHẮC THÁI

Thừa Thiên Huế, năm 2017
i


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số
liệu và kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực, được các
đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ
một công trình nào khác.
Họ tên tác giả
(Chữ ký)
Đặng Thị Tƣờng Vy

Demo Version - Select.Pdf SDK

ii


LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, tôi xin bày tô lòng biết ơn chån thành đến:
Ban giám hiệu Trường Đäi học Sư phäm Huế; Phòng Đào täo Sau đäi học,
Thư viện - Trường Đäi học Sư phäm Huế, Thư viện Tổng hợp tỉnh Thừa Thiên Huế.
Quý Thæy cô giáo trong Tổ Lịch sử Việt Nam, Khoa Lịch sử - Trường
Đäi học Sư phäm, Đäi học Huế đã täo điều kiện cho tôi trong quá trình học tập và
thực hiện đề tài.
Đặc biệt, tôi xin gửi lời câm ơn såu sắc đến Thæy giáo -Tiến sỹ Nguyễn Khắc

Thái đã trực tiếp tận tình hướng dẫn, giúp đỡ để tôi có thể hoàn thành luận văn.
Xin câm ơn sự động viên, giúp đỡ cûa NNC Træn Văn Chường - Chû tịch
Hội Di sân văn hóa Việt Nam huyện Quâng Ninh, tỉnh Quâng Bình, Sư thæy
Thích Không Nhiên - Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu Quán Huế và các sư
Demo Version - Select.Pdf SDK
thæy, sư cô hiện đang trụ trì các chùa täi Quâng Bình.
Cuối cùng, xin câm ơn gia đình, bän bè đã luôn bên cänh, quan tåm, giúp đỡ và
ûng hộ tôi.
Tuy đã cố gắng trong quá trình thực hiện, nhưng khâ năng còn hän chế nên không
thể tránh được những thiếu sót, tôi rçt mong nhận được sự giúp đỡ quý báu cûa quý Thæy
Cô giáo và các bän!
Huế, tháng 10 năm 2017

Đặng Thị Tường Vy

iii
iii


MỤC LỤC
Trang phụ bìa.................................................................................................................. i
Lời cam đoan ..................................................................................................................ii
Lời cảm ơn .................................................................................................................... iii
Mục lục ........................................................................................................................... 1
Mở đầu ............................................................................................................................ 2
1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 2
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ....................................................................................... 3
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 5
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 6
5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu .............................................................. 6

6. Đóng góp của luận văn............................................................................................. 7
7. Bố cục của luận văn ................................................................................................. 7
Chƣơng 1: BỐI CẢNH LỊCH SỬ VÀ NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN
SỰ PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO QUẢNG BÌNH TỪ THẾ KỶ XVII ĐẾN
THẾ KỶ XIX ................................................................................................................ 8

Demo Version - Select.Pdf SDK

1.1. Điều kiện tự nhiên và vị thế địa lý Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX ................... 8
1.2. Những nhân tố tác động đến sự phát triển Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ
XVII đến thế kỷ XIX .............................................................................................. 13
Chƣơng 2: PHẬT GIÁO QUẢNG BÌNH TỪ THẾ KỶ XVII ĐẾN THẾ KỶ XIX .... 29
2.1. Vai trò của chính quyền phong kiến, của cộng đồng làng xã và sự phục hồi
Phật giáo Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX ................................................................ 29
2.2. Dấu ấn Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX ....................... 56
Chƣơng 3: ĐẶC ĐIỂM VÀ VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO QUẢNG BÌNH TỪ
THẾ KỶ XVII ĐẾN THẾ KỶ XIX............................................................................ 71
3.1. Đặc điểm của Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX ............ 71
3.2. Vai trò của Phật giáo trong đời sống văn hóa của người Quảng Bình ............ 80
KẾT LUẬN .................................................................................................................. 90
PHỤ LỤC

1


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Quảng Bình - vùng đất chịu nhiều biến động xã hội, là địa bàn tranh chấp quyết
liệt của các quốc gia và tập đoàn phong kiến trong suốt chiều dài hàng nghìn năm lịch
sử. Từ vị trí địa chính trị quan trọng đó, Quảng Bình luôn là nơi giao thoa của các

luồng tư tưởng, các tôn giáo; trong đó, Phật giáo đã dừng chân và tồn tại trong suốt
thời gian lâu dài cùng với sự hình thành và phát triển của mảnh đất này.
Phật giáo là tôn giáo lớn của thế giới, có nguồn gốc từ Ấn Độ và sớm truyền bá
vào Việt Nam. Trải qua quá trình thăng trầm của lịch sử dân tộc, với tinh thần “từ bi,
hỷ xả, vô ngã, vị tha”, Phật giáo luôn có vai trò nhất định trong tâm linh của người dân
Việt Nam. Ở Việt Nam, dưới các triều đại phong kiến Lý - Trần, Phật giáo được coi là
quốc giáo, sang triều Lê, Nho giáo chiếm thế thượng phong, phục vụ cho việc xây
dựng kỷ cương của nhà nước phong kiến theo hướng quân chủ chuyên chế, thì Phật
giáo trở nên mờ nhạt trong chính trường, nhưng tại các làng xã, Phật giáo vẫn hiện hữu
trong xã hội, góp phần xây dựng những truyền thống văn hóa tâm linh ở cơ sở.
Từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX - khoảng thời gian cầm quyền của các chúa

Demo Version - Select.Pdf SDK

Nguyễn, triều Tây Sơn và sau là các vua triều Nguyễn, lịch sử phong kiến Việt Nam
có nhiều biến động. Mỗi thế lực cầm quyền đều có những chính sách đối với Phật
giáo, điều đó tác động trực tiếp đến Phật giáo ở vùng đất Quảng Bình.
Đứng trước lịch sử đầy biến động, Nguyễn Hoàng khi vào trấn nhậm xứ Thuận
Quảng đã coi việc “lấy lòng dân” tại vùng đất “xa lạ” là điều rất quan trọng. Vì vậy, để
tạo ra sự hòa hợp trong cộng đồng dân cư trước khi muốn tạo ra những ý tưởng chính
trị lâu dài, các chúa Nguyễn lựa chọn Phật giáo truyền thống và dựa vào tôn giáo này
bước đầu xây dựng nghiệp đồ tại vùng đất mới Đàng Trong. Trong khi đó, trên cơ sở
tín ngưỡng truyền thống của cộng đồng làng xã, chùa làng vẫn hiện hữu trong ý thức
của làng xã và chính niềm tin vào Phật giáo là cơ hội cho sự tồn tại của những ngôi
chùa ở khu vực này.
Trong khoảng thời gian cầm quyền của triều Tây Sơn, sau đó là các vua nhà
Nguyễn, Phật giáo Quảng Bình đều có sự phát triển. Đó là sự tồn tại thiết chế vật chất
và thiết chế tâm linh của Phật giáo ăn sâu trong tâm thức tín ngưỡng của người dân,
đóng góp một phần không nhỏ vào đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư. Thông
2

qua Phật giáo, chính quyền phong kiến dưới thời các chúa Nguyễn, triều Tây Sơn và
triều Nguyễn tạo được lòng tin trong một bộ phận lớn nhân dân trên địa bàn Quảng
Bình, là phương sách thu hút sự ủng hộ của nhân dân trong sự nghiệp mở cõi và phát
triển đất nước, để lại những dấu ấn khá đậm nét trong lịch sử dân tộc nói chung, lịch
sử vùng đất Quảng Bình nói riêng.
Vì lẽ đó, nghiên cứu vấn đề Sự hình thành và phát triển của Phật giáo Quảng
Bình thế kỷ XVII-XIX là công việc vừa có ý nghĩa khoa học, vừa mang tính thời sự và
thực tiễn sâu sắc.
Về ý nghĩa khoa học, đề tài góp phần phục dựng lại giai đoạn lịch sử Quảng Bình
thế kỷ XVII-XIX, làm sáng tỏ thêm quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo
Quảng Bình trong thời kỳ lịch sử phong kiến Việt Nam có nhiều biến động để đưa ra
những đặc điểm và vai trò của Phật giáo Quảng Bình qua các thời kỳ lịch sử.
Về tính thời sự và ý nghĩa thực tiễn, Phật giáo Quảng Bình là tôn giáo tồn tại lâu
đời và song hành cùng lịch sử mảnh đất này, vì vậy, thông qua việc nghiên cứu đề tài
giúp đánh giá đúng vị trí của Phật giáo trong đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư
Quảng Bình, qua đó cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoạch định các chính sách đối
với Phật giáo trong giai đoạn trước mắt và lâu dài.

Demo Version - Select.Pdf SDK

Với những lý do trên đây, chúng tôi chọn vấn đề “Sự hình thành và phát triển
của Phật giáo Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX” làm đề tài luận văn Thạc sĩ khoa học
chuyên ngành Lịch sử Việt Nam.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Phật giáo Việt Nam nói chung và Phật giáo giai đoạn từ thế kỷ XVII đến thế kỷ
XIX nói riêng thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học. Nhiều công trình của các
tập thể, cá nhân trong nước đề cập đến vấn đề này dưới những góc độ nghiên cứu và
mục tiêu nghiên cứu khác nhau, tiêu biểu như:

Tổng quan về Phật giáo Việt Nam và những vấn đề chuyên khảo Phật giáo liên
quan có các công trình: “Lịch sử Phật giáo Đàng Trong” của tác giả Nguyễn Hiền Đức
(NXB Tp Hồ Chí Minh, năm 1995); “Lịch sử Phật giáo Việt Nam, ba tập” của tác giả
Lê Mạnh Thát (NXB Thuận Hóa, Huế, năm 1999); “Lịch sử Phật giáo Đàng Ngoài”
của Nguyễn Hiền Đức (NXB Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh, năm 2009); “Việt Nam Phật
giáo sử luận” của tác giả Nguyễn Lang (NXB Phương Đông, Tp Hồ Chí Minh, năm
3


2012); “Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở Việt Nam” của Đặng Nghiêm Vạn
(NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2013); “Lịch sử tư tưởng Việt Nam” của
Huỳnh Công Bá (NXB Thuận Hóa, Huế, năm 2015);…
Tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam và khu vực phía Nam từ thế kỷ XVII đến thế
kỷ XIX có các công trình:“34 năm cầm quyền của chúa Nguyễn Phúc Chu (1691 1725)” của tác giả Lê Đình Cai (NXB Đăng Trình, năm 1971); “Nam triều công
nghiệp diễn chí” (NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, năm 2003); “Đại Nam thực lục” (Quốc
sử Quán triều Nguyễn, Phiên dịch: Ngô Hữu Tạo, Nguyễn Mạnh Duân, Trần Huy Hân,
Nguyễn Trọng, ... ; Hiệu đính: Nguyễn Trọng Hân, ... , NXB Giáo Dục, năm 2007);
“Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ
XIX” (NXB Thế giới, Hà Nội, năm 2008); “Xứ Đàng Trong năm 1621” của tác giả
Cristophoro Borri (Hồng Nhuệ, Nguyễn Khắc Xuyên và Nguyễn Nghị dịch và chú
thích, NXB Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh, năm 2014); “Xứ Đàng Trong lịch sử kinh tế xã hội Việt Nam thế kỷ 17 - 18” của tác giả Li Tana (Nguyễn Nghị dịch, NXB Trẻ, Hà
Nội, năm 2014); cuốn “Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802” của Tạ Chí
Đại Trường (NXB Tri thức, Hà Nội, năm 2015) …
Các công trình nêu trên cung cấp một cách nhìn tổng quan về tình hình Việt Nam

Demo Version - Select.Pdf SDK

và Phật giáo Việt Nam thế kỷ XVII-XIX trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc.
Phật giáo Quảng Bình nói chung và Phật giáo Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX nói
riêng cũng được phản ánh qua một số thư tịch cổ đã dịch và ấn hành liên quan tới đề

tài đáng chú ý như: “Phủ biên tạp lục” của Lê Quý Đôn (Viện sử học dịch, NXB Khoa
học xã hội, Hà Nội, năm 1977); “Đại Nam nhất thống chí, tập 2” của Quốc sử quán
triều Nguyễn (NXB Thuận Hóa, Huế, năm 1992); “Lịch triều hiến chương loại chí”
của Phan Huy Chú (NXB Giáo dục, Hà Nội, năm 2010); “Viêm giao trưng cổ ký” của
Cao Xuân Dục (Nguyễn Văn Nguyên dịch chú, NXB Thời đại Trung tâm văn hóa
ngôn ngữ Đông Tây, năm 2010); “Ô Châu cận lục” của Dương Văn An (Trần Đại
Vinh hiệu đính, dịch chú, NXB Thuận Hóa, Huế, năm 2015).
Liên quan đến lịch sử phát triển Phật giáo trên địa bàn Quảng Bình có các công
trình như: “Địa chí Quảng Bình”, Nguyễn Khắc Thái chủ biên, đề tài nghiên cứu khoa
học cấp tỉnh năm 2007, Sở Khoa học công nghệ Quảng Bình; “Những nét đẹp về văn
hoá cổ truyền Quảng Bình” của tác giả Nguyễn Tú (NXB Thuận Hoá, năm 2007);
4


“Địa chí làng Đức Phổ” của tác giả Đặng Thị Kim Liên (NXB Lao động, Hà Nội,
năm 2011); “Những ngôi chùa của tỉnh Quảng Bình” của tác giả Lệ Quang Phạm
Ngọc Hiên (NXB Thuận Hóa, Huế, năm 2012);“Lịch sử Quảng Bình” của tác giả
Nguyễn Khắc Thái (NXB Chính trị Hành chính, Hà Nội, năm 2014); “Địa chí Trường
Dục” của tác giả Trần Văn Chường (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, năm 2015); ...
Đây là những nguồn tư liệu thiết thực liên quan trực tiếp tới đề tài.
Đặc biệt, trên cơ sở điền dã thực tế tại một số ngôi chùa ở tỉnh Quảng Bình,
Trung tâm Phật giáo Liễu Quán - Huế đã ấn hành tạp chí số 5 (5/2015) - “Những ngôi
cổ tự trên đất Quảng Bình” và số 7 (1/2016) - “Dấu ấn Phật giáo đôi bờ sông Gianh”
với những bài khảo cứu chuyên sâu, trình bày nội dung khái quát về lịch sử Phật giáo
Quảng Bình thông qua các thư tịch cổ, dấu tích còn lại của các ngôi cổ tự cùng các bảo
vật có giá trị hiện còn được bảo lưu. Hai cuốn tạp chí này cung cấp nguồn thông tin
quý giá về Phật giáo Quảng Bình.
Bên cạnh đó, Ban Quản lý Di tích - Sở Văn hóa Thông tin Du lịch Quảng Bình
đã tiến hành xây dựng Hồ sơ Di tích danh thắng núi Thần Đinh (năm 2004) và Lý lịch
Di tích Lịch sử chùa Hoằng Phúc (năm 2010). Việc làm này thiết thực cho thấy tầm

quan trọng của các di tích lịch sử mang dấu ấn Phật giáo như: chùa Kim Phong - núi

Demo Version - Select.Pdf SDK

Thần Đinh, chùa Hoằng Phúc đối với lịch sử Quảng Bình.
Như vậy, vấn đề “Sự hình thành và phát triển của Phật giáo Quảng Bình thế kỷ
XVII-XIX” bước đầu được các nhà nghiên cứu đề cập trong các công trình nghiên cứu
tổng quan hoặc một số ít công trình chuyên khảo về Phật giáo. Tuy nhiên, do mục
đích, mức độ, phạm vi đề cập và góc nhìn khác nhau của các công trình, cho đến nay
vẫn chưa có một công trình nghiên cứu chuyên khảo toàn diện về diễn trình phục hồi
và phát triển của Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX dưới giác độ
khoa học lịch sử. Mặc dù vậy, những công trình trên là nguồn tư liệu quý để tác giả
tham khảo và hoàn thành luận văn này.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là Sự hình thành và phát triển của Phật giáo
Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX, bao gồm: bối cảnh lịch sử và nhân tố tác động tới sự
hình thành và phát triển của Phật giáo Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX, sự phục hồi và
5


dấu ấn của Phật giáo Quảng Bình thế kỷ XVII-XIX, đặc điểm và vai trò của Phật giáo
trong diễn trình lịch sử Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về thời gian: luận văn tìm hiểu trong khoảng thời gian từ thế kỷ XVII đến thế
kỷ XIX, trải qua ba thời kỳ: các chúa Nguyễn, triều Tây Sơn và các vua triều Nguyễn.
- Về không gian: vùng đất Quảng Bình, có sự liên hệ đến các vùng ảnh hưởng
trong khu vực phụ cận.
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu

Trình bày có hệ thống và tương đối toàn diện về sự hình thành và phát triển của
Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX. Trên cơ sở đó rút ra những đặc
điểm và vai trò của Phật giáo Quảng Bình.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích nêu trên, luận văn phải thực hiện các nhiệm vụ cơ bản sau:
- Thu thập và xử lý các nguồn tư liệu.
- Tái hiện bức tranh toàn cảnh về quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo
Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.

Demo Version - Select.Pdf SDK

- Rút ra một số nhận xét về đặc điểm và vai trò của Phật giáo Quảng Bình từ thế
kỷ XVII đến thế kỷ XIX.
5. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Nguồn tƣ liệu
Đề tài dựa vào các nguồn tư liệu chính:
- Nguồn tư liệu tàng thư lưu trữ tại Viện Hán Nôm, các Trung tâm lưu trữ của
Chính phủ, các trung tâm và cơ sở tư liệu của các cơ quan, các Viện và Trung tâm
khoa học thuộc Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, Trung tâm lưu trữ tỉnh
Quảng Bình, các kho tư liệu của giáo hội và các cơ sở Phật giáo.
- Nguồn tư liệu từ các công trình khảo cứu về lịch sử nói chung, lịch sử Phật giáo
nói riêng, bao gồm các công trình đã công bố trong giai đoạn nghiên cứu của đề tài,
các công trình khảo cứu về giai đoạn lịch sử nói trên, các chuyên khảo về Phật giáo,
các chuyên luận về Phật giáo đã đăng tải.
- Nguồn liệu điền dã do chính tác giả thực hiện trên địa bàn tỉnh Quảng Bình.
6


- Nguồn tư liệu thu thập theo phương pháp chuyên gia qua làm việc trực tiếp với
các nhà nghiên cứu và các nhà tu hành.

5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu
- Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Sử học là cơ
sở phương pháp luận của đề tài.
- Để thực hiện đề tài này, tác giả sử dụng phương pháp lịch sử, phương pháp lôgíc
và các phương pháp tiếp cận như: phương pháp văn bản học, phân tích, so sánh, đối
chiếu, tổng hợp, ... để phục dựng lịch sử và rút ra những nhận xét, kết luận khoa học.
6. Đóng góp của luận văn
- Cung cấp một số tư liệu và nhận định về bối cảnh lịch sử tỉnh Quảng Bình trong
khoảng thế kỷ XVII-XIX.
- Tái hiện những nét cơ bản về sự hình thành và phát triển của Phật giáo Quảng
Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.
- Làm tài liệu tham khảo trong giảng dạy và học tập lịch sử nói chung và lịch sử
địa phương nói riêng. Qua đó, góp phần vào việc giáo dục truyền thống, niềm tự hào
về quê hương, đất nước.
- Kết quả nghiên cứu của đề tài là tài liệu tham khảo cho những người quan tâm
tới vấn đề này.

Demo Version - Select.Pdf SDK

7. Bố cục của luận văn
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, phần nội dung
của luận văn gồm ba chương
Chương 1: Bối cảnh lịch sử và những nhân tố tác động đến sự phát triển Phật
giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.
Chương 2: Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.
Chương 3: Đặc điểm và vai trò Phật giáo Quảng Bình từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.

7